ورق به نـــفــع فلسطین برمی‌گردد؟بررسی موضع‌گیری‌ها درباره به رسمیت شناختن کشور فلسطینیان
اندیشکده کارنگی که مرکز ویژه‌ای در حوزه خاورمیانه هم دارد، با این دو کارشناس مسائل خاورمیانه گفت‌وگویی داشته و از آن‌ها درباره تغییر مواضعی پرسیده که برخی کشورهای جهان درباره به رسمیت شناختن کشور فلسطینی نشان داده‌اند.
مروان معاشر، معاون مطالعات اندیشکده «موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی» است و ناظر بر پژوهش‌های خاورمیانه در واشنگتن و بیروت. او از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴، وزیر خارجه اردن بوده و از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۵، معاون نخست‌وزیر این کشور. او همچنین در سال ۱۹۹۵، اولین سفیر اردن در اسرائیل نیز بوده و از ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۲ نیز سفیر اردن در آمریکا و نقش‌آفرین مذاکرات اولین توافق تجارت آزاد بین ایالات متحده و کشوری عربی. او در زمان وزارت خارجه‌اش هم پروژه‌های «ابتکار صلح عربی» و نقشه راه خاورمیانه را هدایت کرده است. از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، او سابقه معاونت روابط خارجی بانک جهانی را هم دارد.
عَمْر حمزاوی، مدیر برنامه خاورمیانه کارنگی است و کارشناس ارشدش. پژوهش‌ها و نوشته‌های او بر خاورمیانه و شمال آفریقا متمرکز است. او پیشتر استاد علوم سیاسی دانشگاه قاهره و نیز استاد سیاست عمومی دانشگاه آمریکایی قاهره بوده‌است. او پس از سرنگونی حسنی مبارک در مصر، مدتی هم نماینده پارلمان این کشور بود و نیز دورانی هم عضو شورای ملی حقوق بشر مصر.
اندیشکده کارنگی که مرکز ویژه‌ای در حوزه خاورمیانه هم دارد، با این دو کارشناس مسائل خاورمیانه گفت‌وگویی داشته و از آن‌ها درباره تغییر مواضعی پرسیده که برخی کشورهای جهان درباره به رسمیت شناختن کشور فلسطینی نشان داده‌اند. فلسطین البته چنان که در همین مصاحبه می‌آید، از سوی بسیاری از کشورهای جهان به‌عنوان کشور و دولت به رسمیت شناخته شده است، اما کشورهای قدرتمند و عمدتاً غربی که اغلب حامیان اسرائیل بوده‌اند، در اقلیتی قرار داشته‌اند که حاضر به چنین اقدامی نبودند.
در ماه‌ها و سال‌های اخیر، ابتکار کشورهایی که پیشتر در انتقاد از کلیت سیاست‌های غرب، به‌خصوص در خاورمیانه موضع داشتند، چنین اقدامات دیپلماتیک به نفع فلسطین و در تقابل با اسرائیل را کلید زدند اما اخیراً مواضعی این چنین در میان حامیان اصلی اسرائیل و قدرت‌های اصلی غربی دیده می‌شود و این مسئله، موضوع این مصاحبه است. این دو کارشناس که یکی بیشتر فعالیت دیپلماتیک داشته و دیگری بیشتر دانشگاهی بوده، در این گفت‌وگو هر کدام از نظرگاه خود این روند را بررسی می‌کنند و در عین توصیف بحران جدی در غزه، روایتی امیدوارانه از چشم‌انداز تحولات دارند. مطالعه دیدگاه‌های این دو برای دریافت نظرگاه عربی به این تحولات، مفید خواهد بود.
واکنش بین‌المللی به بحران غذایی در غزه را چطور می‌بینید؟
مروان معاشر: تصاویر گرسنگی در غزه را دیگر نمی‌شود نادیده گرفت. مرگ کودکان از سوءتغذیه و گرسنگی را دیگر نمی‌شود به جنگ حماس ربط داد؛ گروهی که توان نظامی‌اش به صورت جدی تضعیف شده. شواهد مدام در حال افزایش‌اند که اسرائیل دارد از گرسنگی به عنوان سلاحی علیه غیرنظامیان استفاده می‌کند؛ غیرنظامیانی که درمانده غذا هستند.
چند هفته اخیر، شاهد تغییری جدی در رویکرد کشورها بوده‌ایم. در غرب، کانادا، فرانسه و بریتانیا نیت‌شان را ابراز کرده‌اند که کشور فلسطین را در ماه سپتامبر، به رسمیت بشناسند. بسیاری دیگر هم به دنبال آن‌ها خواهند آمد. حتی کشورهایی مثل آلمان و ایتالیا، حامیان قدیمیِ به رسمیت شناختن کشوری به نام اسرائیل، دیگر ساکت‌ماندن را سخت یافته‌اند.
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، هیچ قصدی برای توقف جنگ نشان نداده است، به‌‌رغم فشارهای فزاینده داخلی و بین‌المللی برای اینکه چنین کند. در واقع، گزارش‌های خبری می‌گویند او در حال بررسی است که جنگ را گسترش دهد تا برای پس‌گرفتن گروگان‌ها اقدام کند. هدف اول نتانیاهو به نظر این است که دولت ائتلافی‌اش را تا زمانی که ممکن است حفظ کند. با توجه به تصاویر تلویزیونی و واقعیت میدانی که روزبه‌روز بیشتر در معرض دید جامعه جهانی قرار می‌گیرد، ممکن است راهبرد او دیگر خیلی برقرار نماند؛ اما فشار بین‌المللی جدی برای توقف جنگ تنها می‌تواند از سمت ایالات متحده بیاید و اگر از حرف‌های رئیس‌جمهور دونالد ترامپ نشانه‌ای برداشت کنیم، چنین فشاری ممکن است زودتر از راه برسد.
عمر حمزاوی: دولت‌ها و جوامع مدنی در جهان عرب هم به این تصاویر با بهت و وحشت واکنش نشان داده‌اند. مصر، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی دارند کمک‌های هوایی به نوار غزه می‌فرستند. وقتی اسرائیل، توقف کوتاهی در عملیات نظامی و اجازه توزیع امن کمک را اعلام کرد، مصر استفاده از مرز زمینی‌اش را از سر گرفت تا صدها کامیون کمک را وارد کند؛ به‌علاوه، مصر و قطر تلاش‌های میانجیگرانه چندماهه خود را در کنار دولت ایالات متحده تسریع کرده‌اند تا به آتش‌بسی بین اسرائیل و حماس برسند. رهبران عرب از ترامپ خواسته‌اند پیشتر درگیر دیپلماسی شود تا به جنگ غزه و وقایع وحشتناکش پایان دهد. جوامع مدنی عربی، تجمعات خشونت‌پرهیزی داشته‌اند تا خواستار پایان جنگ شوند و از دولت‌هایشان خواسته‌اند برای رساندن کمک‌های انسان‌دوستانه به غزه تلاش بیشتری کنند.
حرکت کشورهای غربی به سمت به رسمیت شناختن کشور فلسطین چقدر قابل‌توجه است؟
حمزاوی: نشانه‌های مکرری هست که درباره غزه و فلسطین، ورق در حال برگشتن است. چند ماه پیش، برنامه‌های اسرائیل برای آواره‌کردن مردم غزه که حمایتی اولیه از ترامپ هم دریافت کرد، فضای بحث‌های سیاسی جهانی درباره فلسطین را از آن خود کرد. مصر پیشگام اعراب شد تا برنامه آواره‌سازی را رد کنند و نقشه راهی جامع برای بازسازی در غزه شکل دهند، به نام «برنامه اعراب برای بازسازی غزه». این برنامه حمایت اروپایی و بین‌المللی هم جلب کرد.
اما با ادامه جنگ، هزینه وحشتناکش برای مردم غزه و تراژدی گرسنگی به دنبالش، بحث حالا دارد از تحمل جنگ‌افروزی راست افراطی اسرائیل دور می‌شود و به سمت اولویت‌دادن به پایان جنگ می‌رود و اجازه‌دادن به اهالی غزه برای بازیافت امنیت و صلح. این در حرکت کانادا، فرانسه و بریتانیا به سمت به رسمیت شناختن کشور فلسطین بازتاب دارد.
ابتکار دودولتی عربستان – فرانسه هم این وعده را با خود دارد که این روند برگشتن ورق بیشتر پیش رود. هفته گذشته، ۲۲ کشور عضو اتحادیه عرب در کنار اتحادیه اروپا و چندین کشور دیگر، فراخوانی مشترک منتشر کردند تا از این ابتکار حمایت کنند. همچنین از حماس خواستند خلع سلاح شود و قدرت در غزه را رها کند. بیانیه آن‌ها حملات ۷ اکتبر به اسرائیل را محکوم می‌کند و خواستار این می‌شود که حکومت در سرزمین‌های فلسطینی باید به دست تشکیلات خودگردان فلسطین، با کمک جامعه جهانی قرار گیرد.
این بیانیه پیشنهاد صلح به اسرائیل بر اساس پذیرش ایجاد کشور مستقل فلسطینی را هم تکرار می‌کند. این تلاش می‌تواند، نه‌تنها توجهات را به سمت صلح‌آفرینی و حل درگیری برگرداند، بلکه نگاهی به آینده به امکان حل مسئله را بر اساس تنها فرمول قابل‌اجرا هم داشته باشد: زمین در مقابل صلح یا زمین و حق تعیین سرنوشت در مقابل صلح و امنیت.
معاشر: از ۱۹۳ عضو سازمان ملل متحد، ۱۴۷ عضو پیش از این کشور فلسطینی را به رسمیت شناخته بودند و این سنگ بنایی برای راه‌حل دودولتی بود. بسیاری دیگر هم ممکن است در نتیجه اقدامات اسرائیل همین راه را بروند. با توجه به مخالفت اسرائیل و تسلیم آمریکا در مقابل خواسته‌های او، چنین به رسمیت شناختنی شاید منجر به دستیابی به راه‌حل دودولتی در آینده کوتاه‌مدت نشود؛ اما نشانه‌ای است که ورق در صحنه جهانی دارد به ضرر اسرائیل برمی‌گردد و این پیامدهای بلندمدت جدی دارد. نظرسنجی مرکز «پیو» که اوایل امسال انجام شد، نشان داد، تعداد آمریکایی‌هایی که نگاهی منفی به اسرائیل دارند، از مرز ۵۰ درصد گذشته است.
نگرش جمهوری‌خواهان بین سنین ۱۸ تا ۴۹ سال هم همین نشانه را دارد: حالا ۵۰ درصد نگاهی منفی به اسرائیل دارند، در مقایسه با ۷۱ درصدی که در میان دموکرات‌ها با همین سن، چنین نظری دارند. ادامه جنگ غزه بدون تلاش جدی ایالات متحده و جامعه جهانی برای توقفش و برای حرکت به سمت توافقی دائم، تنها این شکاف و این نگرش منفی را در ایالات متحده و سراسر جهان بیشتر می‌کند.
مصر، اردن و دیگر همسایگان چطور در این میان حرکت می‌کنند؟
معاشر: اردن تلاش‌های دیپلماتیک و انسان‌دوستانه‌اش را تشدید کرده است. در هفته‌های اخیر، ملک عبدالله به کانادا، آلمان و ایالات متحده سفر کرده و تلاش کرده است به دنبال پایان جنگ در غزه و افزایش کمک‌های انسان‌دوستانه به فلسطینی‌های گرسنه در نوار غزه باشد. در نتیجه این سفرها، کانادا و آلمان با اردن (و دیگران) در ارسال کمک هوایی همکاری کرده‌اند و نیز در ارسال کمک با کامیون‌ها.
اردن نقش فعالی هم در نشست اخیر سازمان ملل متحد درباره راه‌حل دودولتی داشت و ریاست مشترک این نشست را با ۱۸ کشور دیگر بر عهده گرفت. این تلاش برای جلب توجه جامعه جهانی بود، نه‌فقط برای پایان جنگ بلکه برای پیگیری فعالانه مسیری جهت برپایی کشور فلسطین.
حمزاوی: به همین شکل، مصر هم به میانجیگری دیپلماتیک برای تغییر مسیر وقایع تراژیک در غزه اولویت داده است. گروه‌های دولت مصر در مذاکرات بین اسرائیل و حماس در دوحه حاضر شده‌اند. مصر تعاملات دوجانبه‌ای هم با اسرائیل داشته تا تلاش کند ترتیباتی بچیند که کامیون‌های کمک از طریق مرز زمینی و گذرگاهش وارد غزه شوند. مقامات مصر، شامل رئیس‌جمهور عبدالفتاح السیسی، از ترامپ خواسته‌اند به‌سرعت مشغول تلاش برای پایان‌دادن به جنگ و گرسنگی شود. با دول عرب و اروپایی هم کار کرده‌اند تا فشار کافی در منطقه و جهان بر دولت اسرائیل ایجاد کنند تا محاصره عملی خود در مقابل ورود کمک را پایان دهد.
مصر در موضع‌گیری‌های وزیر خارجه‌اش، در کار قراردادن دوباره زمین در برابر صلح، به عنوان یکی از ستون‌های روند پایان درگیری است و روند اجازه به فلسطینیان برای بهره‌مندی از حق تعیین سرنوشت خود. دولت مصر از موضع عربستان سعودی هم تقدیر کرده‌است؛ موضعی که عادی‌سازی روابط با اسرائیل را منوط به پایان جنگ و برقراری کشور فلسطین کرده است. مصر هم به دیگر کشورهای عربی پیوسته تا از اعلام به رسمیت شناختن کشور فلسطین از سوی بریتانیا، کانادا و فرانسه تقدیر کنند.
نتانیاهو گفته است، اسرائیل تا زمانی که حماس نابود شود و همه گروگان‌ها برگردند به جنگ در غزه ادامه خواهد داد. آیا این کارزار اخیر پیشرفتی داشته است؟ مذاکرات آتش‌بس چطور؟
حمزاوی: نشانه‌هایی هست که دولت ترامپ از دست جنگ بی‌امان نتانیاهو در غزه کلافه شده است. ایالات متحده از متحدانش در حاشیه خلیج[فارس] و دیگر نقاط خاورمیانه چنین می‌شنود که اقدامات نتانیاهو در منطقه ثبات‌زدایی می‌کنند و با این کار فضای بیشتری برای خشونت، تروریسم و فعالیت شبه‌نظامیان ایجاد می‌کنند. ترامپ و دستیارانش دارند علائمی از پایتخت‌های منطقه دریافت می‌کنند که زمانش رسیده، فشار بیشتری بر نتانیاهو بیاورد تا جنگ را پایان دهد، گروگان‌ها را آزاد کند و فلاکت انسانی در غزه را خاتمه دهد.
فشار از سوی ایالات متحده، برای اینکه مؤثر باشد، باید مداوم باشد و نیز بخشی از راهبردی کلی در خاورمیانه باشد، راهبردی بر مبنای اولویت صلح‌آفرینی، دیپلماسی و امنیت جمعی. فعلاً باید دید دولت ترامپ تا چه حد مایل است در چنین تلاش‌هایی سرمایه‌گذاری کند و با چه سرعتی؛ اما چنین راهبرد جامعی تنها گزینه ایالات متحده برای ایجاد ثبات در خاورمیانه است و برای حفاظت از منافع مهمش، در متزلزل‌ترین و متلاطم‌ترین منطقه جهان.
