دوستی تاکتیکی در زمان سختی‌ها
ماهیت گسترش روابط ایران و روسیه بر مبنای گزینههای محدود پیش رو است نه گزینههای ایده‌آل
ایران و روسیه سابقه‌ای طولانی در همکاری با یکدیگر دارند اما حالا، در میانه درگیری حماس و اسرائیل در غزه، روابط مسکو و تهران، این بار با در نظر گرفتن پارامترهای جدیدی مورد توجه قرار گرفته است. تقریباً یک ماه پیش بود که کاخ سفید مدعی شد ایران در حال بررسی موضوع ارائه موشک‌های بالستیک به روسیه است تا روسیه از این موشک‌ها در حملاتش به اوکراین استفاده کند. نکته جالب این بود که کرملین به‌طور مستقیم به این ادعای کاخ سفید پاسخ نداد و صرفاً اعلام کرد که روابط مسکو با ایران در بسیاری از بخش‌ها از جمله در بخش نظامی در حال گسترش و رشد است. چند روز بعد سردار سیدمهدی فرحی، جانشین وزیر دفاع از نهایی شدن معامله خرید جنگنده‌های سوخو-35، هواپیماهای آموزش رزمی یاک-130 و بالگردهای تهاجمی Mi-28 بین ایران و روسیه خبر داد.
هیچ تردیدی وجود ندارد که یکی از رانه‌های نزدیکی بیشتر روسیه و ایران، فشار فزاینده غرب بر هر دو کشور است. این فشار موجب شده که یکی از طرفین احساس کنند با تعمیق روابط می‌توانند پاسخی در خور به فشار غرب بدهند اما واقعیت این است که این روابط نزدیک میان مسکو و تهران، در نهایت نخواهد توانست توازن قوا در مواجهه با غرب را به نفع این دو کشور تغییر دهد. دلیلش نیز ساده است؛ نزدیکی روسیه و تهران تصمیمی نیست که در شرایط عادی و نرمال گرفته شده بود و در واقع این نزدیکی در راهبردها و استراتژی‌هایی که کشورها در وضعیت نرمال اتخاذ می‌کنند، ریشه ندارد. این نزدیکی نتیجه فشار فزاینده غرب است و هر دو کشور این کیفیت از رابطه را با عنوان راه‌حلی برای مواجهه با مشکلات داخلی خود در پیش گرفته‌اند. بنابراین این نوع از رابطه لزوماً واجد ویژگی‌های یک رابطه راهبردی و استراتژیک نیست.
روسیه و ایران از دیرباز روابط نزدیکی در زمینه مسائل سیاسی و منطقه‌ای از جمله جنگ داخلی در سوریه داشته‌اند. با این حال، از زمانی که حمله روسیه به اوکراین آغاز شد، همکاری‌ها میان دو کشور در حوزه اقتصادی نیز گسترش یافته است. پس از حمله روسیه به اوکراین، هر زمان که سفری از سوی مقامات روسی به ایران و یا سفری از سوی مقامات ایرانی به روسیه انجام می‌شود، خبر گفت‌وگوهای دو کشور درباره همکاری‌های تجاری، لجستیکی و اقتصادی نیز منتشر می‌شود. زمستان سال گذشته، ویاچسلاو ولودین، رئیس دومای روسیه، وارد تهران شد و در کنفرانس مطبوعاتی‌اش اعلام کرد، تجارت بین ایران و روسیه در سال 2022 تقریباً 15درصد افزایش یافته و در مجموع به 4 میلیارد و 600 میلیون دلار رسیده است. این افزایش تجارت میان دو کشور نشان می‌دهد که از زمان حمله روسیه به اوکراین، منافع اقتصادی ایران و روسیه به شکل فزاینده‌ای با هم در یک راستا قرار گرفته است. امروز نگاه مسکو به تهران تنها این نیست که ایران یک بازیگر مهم در خاورمیانه است بلکه مسکو معتقد است تهران می‌تواند در دور زدن تحریم‌ها به روسیه کمک کند. ایران نیز به نوبه خود سال‌ها تحت فشار تحریم بوده و حالا دورنمای فرصتی را در روسیه مشاهده می‌کند که اگر بتواند از آن به نحو احسن استفاده کند، آن‌وقت می‌تواند کالاهای خود را روانه روسیه کرده و بازار نسبتاً بزرگی را در روسیه به خود اختصاص دهد. ایران همچنین امیدوار است، بتواند به یک مرکز حمل و نقل کلیدی در ساختار کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، که از روسیه تا هند امتداد دارد، تبدیل شود. در صنعت نفت و گاز نیز ایران به فناوری روسیه برای افزایش تولید متکی است.
اما سوالی که در اینجا مطرح است و باید به آن فکر کرد این است که چرا این همگرایی اقتصادی میان ایران و روسیه در گذشته وجود نداشت. واقعیت این است که این همگرایی حالا ایجاد شده، چون روسیه اینطور خواسته است. در واقع همگرایی فزاینده بین ایران و روسیه به دلیل تغییرات اقتصادی و سیاسی رخ داده در این کشور به واسطه اعمال رژیم تحریم‌های غرب است. پس از اعمال این تحریم‌ها بود که روسیه احساس کرد ممکن است ایران بتواند فضای تنفسی برای این کشور فراهم کند. براساس گزارش گمرک روسیه، پس از تحریم‌های غرب علیه این کشور، تجارت با آسیا در حال حاضر حدود 70درصد از کل گردش مالی روسیه را به خود اختصاص داده است. نکته جالب این است که قبل از حمله روسیه به اوکراین، تجارت روسیه به آسیا تنها 35درصد گردش مالی این کشور را شکل داده بود درحالی‌که تجارت روسیه با کشورهای غربی قبل از حمله‌اش به اوکراین 50درصد کل تجارت روسیه بود اما بعد از حمله روسیه به اوکراین، تجارت روسیه با غرب به زیر 16درصد رسیده است. بنابراین حالا روسیه نیز سیاست چرخش به شررق را در پیش گرفته است. نه به این دلیل که به این کار تمایل داشته، بلکه به این دلیل که چاره‌ای جز این نداشته است. تجارت روسیه با کشورهای غربی از بین رفته و درآمدش از این منبع نیز قطع شده است. بنابراین مسیر باز برای روسیه، آسیا است و مسکو امیدوار است از این طریق بتواند همچنان کالای اساسی مورد نیاز خود را تامین کند.
در این میان ایران نیز به دنبال تنوع بخشیدن به روابط اقتصادی و دیپلماتیک خود بوده است. جالب اینجاست که ایران نیز در پیگیری این سیاست حق انتخاب نداشته و مجبور بوده این رویه را در پیش بگیرد. تابستان امسال، ایران به‌عنوان نهمین عضو سازمان همکاری شانگهای که یک گروه امنیتی تحت رهبری روسیه و چین است، پذیرفته شد. ایران همچنین در مسیر عادی‌سازی روابطش با کشورهای عربی، از جمله عربستان سعودی حرکت کرد. ایران گفت‌وگوی مستمر با کشورهای آسیای مرکزی را نیز ادامه می‌دهد. در مردادماه امسال نیز، سیدابراهیم رئیسی، سفری جالب توجه به آفریقا داشت که اولین سفر یک رئیس‌جمهوری ایران به آفریقا در یک دهه اخیر محسوب می‌شود. ایران حتی به سمت کاهش تنش با جمهوری آذربایجان، همسایه شمالی خود حرکت کرده و اگرچه هنوز بسیاری مسائل موجود بین تهران و باکو حل نشده اما جهت‌گیری روابط دو کشور به سمت کاهش تنش است.
در چنین شرایط و پس‌زمینه‌ای است که نزدیکی میان تهران و مسکو بیشتر و بیشتر شده است. درست است که ایران و روسیه شاهد رشد مبادلات تجاری و دیپلماتیک در روابط‌شان بوده‌اند، اما این رشد در حالی رخ می‌دهد که هر دو کشور دستور کاری را برای ترمیم و تقویت روابط با دیگر متحدان خود در سراسر جهان پیش برده‌اند. هنوز زود است بگوییم آیا اتحاد تهران و مسکو یک اتحاد قابل اعتماد و پایدار خواهد بود یا خیر. از این گذشته، ایران و روسیه هر دو تحت فشار قرار گرفته‌اند و هر دو در شرایط نداشتن گزینه جایگزین قرار دارند. به‌رغم رشد دورقمی تجارت میان ایران و روسیه در سال گذشته، این حجم از تجارت تنها یک‌درصد از کل تجارت روسیه را تشکیل می‌دهد. روسیه نمی‌تواند شریک تجاری اصلی ایران باشد. اگرچه روسیه بزرگترین سرمایه‌گذار در ایران بوده و تاکنون 2 میلیارد و 760 میلیون دلار در ایران سرمایه‌گذاری کرده است اما این رقم در مقایسه با بزرگی اقتصاد روسیه، بسیار ناچیز است و تقریباً با میانگین سرمایه‌گذاری روسیه در هر یک از کشورهای اتجاد جماهیر شوروی سابق برابری می‌کند.
موانع رشد روابط تهران و مسکو
گسترش روابط میان ایران و روسیه موانعی نیز دارد. اولین مانع عدم تطابق زیرساخت‌های دو کشور است. هر دو کشور از شبکه حمل‌ونقل توسعه‌یافته و قابل اعتماد برای تحویل کالا به بازارهای یکدیگر برخوردار نیستند. هر دو کشور به دریای خزر دسترسی دارند اما بنادری که در دریای خزر دارند آنقدرها توسعه نیافته‌اند و کاهش سطح آب دریا، حمل‌ونقل محموله‌ها را به‌طور فزاینده‌ای دشوار کرده است. اجرای کریدور شمال-جنوب نیز به دلیل نبود یک اپراتور واحد برای مدیریت تدارکات و پرداخت برای حمل‌ونقل و کالا، پیچیده شده است. قیمت پایین گازوئیل در ایران به این معنی است که حمل‌ونقل جاده‌ای ارزان‌تر از حمل‌ونقل ریلی است. معنای این معادله این است که سرمایه‌گذاران تمایلی ندارند پول خود را در پروژه‌های ریلی که سود کمی برای روسیه دارد، هزینه کنند.
میزان تقاضای مصرف‌کننده نیز یکی دیگر از موانع قابل ذکر است. ایران قادر نیست کالاهای الکترونیکی که مصرف‌کنندگان روس تمایل به خریدشان دارند و اکنون دسترسی محدودی به آنها دارند را تولید کند. در صنعت خودروسازی نیز خودروهای ایرانی مانند دنا که از نظر قیمت با خودروهای روسی قابل مقایسه هستند، در سال 2023 در بازر روسیه عرضه شدند اما در 10ماهه اول سال تنها 99دستگاه از این خودروها در روسیه به فروش رسیدند. ممکن است یکی از دلایل این امر این باشد که خودروهای ایرانی با نیازهای مصرف‌کنندگان روسی مطابقت ندارد اما فقدان برنامه توسعه‌یافته واردات و صادرات برای تسهیل تجارت میان دو کشور نیز یکی از عوامل مؤثر است. خودروهای ایرانی در حال حاضر تحت طرح واردات موازی مسکو در روسیه فروخته می‌شوند، بنابراین دسترسی به قطعات یدکی و لوازم جانبی برای این خودروها آنقدرها قابل اعتماد نیست. سایر کالاهای ایرانی نظیر شامپو تا رب گوجه‌فرنگی که به بازار روسیه راه یافته‌اند نیز تا حدی به دلیل اینکه در فضاهای رقابتی شدید قرار داشته و مجبور شدند با دیگران رقابت کنند، عملکرد رقابتی موفقی نداشته‌اند. محصولات روسی نیز برای ورود به بازار ایران کار سختی در پیش دارند. حدود 90درصد صادرات روسیه به ایران را مواد غذایی و کشاورزی تشکیل می‌دهد.
اما یکی از زمینه‌هایی که همکاری‌ها میان دو کشور در ذیل آن گسترش یافته، همکاری‌های نظامی-فنی است. با این حال، مبادلات میان دو کشور در این زمینه نیز محدود شده است. ایران آنقدرها به آیتم‌هایی که صنعت دفاعی روسیه ارائه می‌دهد، علاقه ندارد. ایران اعلام کرده که در صنعت تسلیحات دفاعی به خودکفایی رسیده و انبارهای تسلیحاتی‌اش در وضعیت خوبی به سر می‌برند. بنابراین ممکن است نیازی به خرید آیتم‌های پیشنهادی و برتر روسیه نداشته باشد. اگرچه ایران چهار سال پیش سعی کرد، سامانه دفاع موشکی اس-400 را خریداری کند اما با آن مخالفت شد. ایران شرکای دیگری نیز دارد که می‌تواند در جبهه دفاعی با آنها همکاری کند. ایران هفته گذشته مانوری نظامی با عمان برگزار کرد و انتظار دارد روابط دفاعی‌اش با چین را در چارچوب سازمان همکاری شانگهای تقویت کند. برای ایران و روسیه، همکاری با کشورهایی مانند چین بسیار مهم است زیرا هم ایران و هم روسیه به فناوری خارجی نیاز دارند و تحریم‌های غرب برآورده کردن این نیاز را با چالش مواجه کرده است. دو سال پیش، ایران و چین یک قرارداد همکاری راهبردی امضا کردند که شامل صادرات پایدار نفت ایران به چین و همچنین سرمایه‌گذاری چین در بنادر و راه‌آهن‌های سریع‌السیر ایران که با بخش‌های انرژی و پتروشیمی ارتباط برقرار می‌کند، بود. روسیه و چین نیز قراردادهای بزرگی در زمینه انرژی و تبادل فناوری امضا کرده‌اند.
از نظر پشتیبانی دفاعی، منافع اصلی تهران در روابطش با روسیه تامین کالاها و فناوری مربوط به نیروی هوایی است. ایران به خرید جت‌های جنگنده روسی سوخو-۳۵ علاقمند است. این جنگنده‌ها کالایی هستند که ایران نمی‌تواند آنها را از چین خریداری کند. اگرچه ایالات متحده ادعا کرده که روسیه در تلاش است در ازای ارائه جت‌های جنگنده پیشرفته به ایران، پهپادهای ایرانی بیشتری را برای استفاده در اوکراین دریافت کند، اما هنوز هیچ مدرکی برای صحت این ادعا ارائه نکرده است. سازمان اطلاعات اوکراین نیز در ماه‌های اخیر هیچ گزارشی از تحویل پهپادها از سوی ایران به روسیه منتشر نکرده است. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه الیته سال گذشته اعلام کرد که ایران در ماه‌های قبل از حمله روسیه به اوکراین، تعداد محدودی پهپاد به روسیه فروخته است و به نظر می‌رسد که تعداد پهپادهایی که ایران به روسیه فروخته، تنها بخش محدودی از زرادخانه پهپادهای ایران را تشکیل می‌داد و این پهپادها جدیدترین و مؤثرترین نوع پهپادهای تولیدشده توسط ایران نیز نبود. ایران در سال‌های اخیر از مدل‌های پهپاد تهاجمی بسیار پیشرفته‌تری رونمایی کرده است. علاوه بر این، تولیدات اصلی پهپادهای ایرانی از مدت‌ها پیش به روسیه منتقل شد.
در نهایت، مانع نهایی که در مقابل گسترش روابط روسیه و ایران است، بی‌اعتمادی ادامه‌دار دو کشور است که زمینه تاریخی نیز دارد و این بی‌اعتمادی به‌عنوان ترمزی برای شکل دادن یک اتحاد قوی و پایدار بین دو کشور عمل می‌کند. برخی چهره‌ها در ایران که در نهادهای مختلف تصمیم‌ساز کشور جایگاه دارند، هشدار می‌دهند رابطه نزدیک‌تر ایران با روسیه، آمریکا را تشویق می‌کند تا با شدت بیشتر با برنامه هسته‌ای ایران برخورد کند. کرملین نگران ثبات داخلی در ایران و همچنین آسیب‌های احتمالی است که روابط نزدیکترش با ایران می‌تواند به روابط روسیه با سایر کشورهای منطقه مانند اسرائیل، ترکیه و آذربایجان وارد کند. برای مثال، اخیراً وقتی که روسیه بر سر مناقشه تهران و ابوظبی بر سر جزایر سه‌گانه خلیج‌فارس، در کنار امارات ایستاد، ایران به شدت خشمگین شد.
در نهایت می‌توان گفت که همکاری روسیه و ایران در حال گسترش است اما این همکاری مرزهای بی‌حد و حصر ندارد. هر دو طرف روابط متنوع‌شان با دیگر کشورها را که طیفی از زمینه‌ها را در بر می‌گیرد، بر روابط دوجانبه میان خود، در اولویت قرار می‌دهند. تلاش برای مقابله با تحریم‌های غرب در چارچوب نزدیکی ایران و روسیه یک انگیزه بزرگ، مهم و غیرقابل انکار است اما اینکه این انگیزه بتواند یک اتحاد استراتژیک میان ایران و روسیه ایجاد کند، مسئله‌ای است که دور از ذهن می‌نماید.
