باردار و کتک‌خورده/گزارشی درباره مراجعه چشمگیر زنان باردار خشونت‌دیده به مراکز درمانی
۶۵ تا ۷۰ درصد زنان خشونت‌دیده سابقه خشونت از سوی همسرانشان در دوران بارداری را داشته‌اند
مسعود هاشمی، پزشک جوانی است که در یک درمانگاه خصوصی کار می‌کند. او مدتی پیش در توئیترش از زنی باردار نوشت که همسرش با لگد به شکم‌اش زده و بعد او را غرق در خون به درمانگاه آورده بود. مسعود در این درمانگاه هفته‌ای چند مورد خشونت خانگی می‌بیند که طبیعتاً تعدادی از آنها هم مربوط به زنان باردار است. او معتقد است که در فرهنگ ما خشونت به زن باردار خیلی بد محسوب می‌شود با این وجود تعداد زنان باردار خشونت‌دیده‌ای که مراجعه می‌کنند آنقدر زیاد است که نمی‌توان گفت این قبح فرهنگی واقعاً جلوی خشونت به زنان باردار را می‌گیرد؛ زنانی که به‌وضوح ضعیف‌تر و منفعل‌تر هستند و کمتر از زنان خشونت‌دیده غیرباردار با مرد تقابل می‌کنند.»
ندا، زن ۲۸ ساله و مادر دو دختر است. او می‌گوید، همسرش در زمان بارداری دوم او اعتیاد داشته و بارها او را کتک زده اما هیچ‌کس نبوده که حتی رنج‌اش را به‌رسمیت بشناسد: «قصه زن حامله فرق می‌کند. حتی پیش دوستت هم نمی‌توانی درددل کنی چون فوری می‌گوید با این وضعیت چرا حامله شدی؟ همه می‌خواهند زن حامله خوشحال و منتظر باشد و دائم خدا را شکر کند که دامن‌اش سبز شده اما حاملگی من جهنم بود. شوهرم هر بار من را می‌زد؛ مثلاً به‌دلیل یک حاضرجوابی به صورتم سیلی می‌زد، بعدش می‌نشستیم با هم گریه می‌کردیم. دستش را می‌گذاشت روی شکمم و از بچه معذرت می‌خواست اما باز هم این کار را تکرار می‌کرد.
البته من هم در زمان بارداری خیلی بهانه‌گیر می‌شدم مثلاً سر بارداری اولم به‌خاطر اینکه نمی‌خواستم مادرش به خانه‌مان بیاید من را از پله‌ها هل داد پایین و گفت تو از خانه برو. چیزی نشد اما تا مدت‌ها بعد کابوس می‌دیدم که اگر با شکم شش‌ماه حامله از پله‌ها می‌افتادم، چه می‌شد؟ کلاً مردها اگر بفهمند دست و بالت بسته است، خیلی بدتر می‌کنند. حاملگی هم حسابی دست و بال زن را می‌بندد. بعد هم که زایمان و مراقبت از نوزاد. همه اینها آدم را ناتوان می‌کند. مرد هم که می‌داند «برو» نیستی، بدتر می‌تازد. بدبختی این است که همه از آدم می‌خواهند کوتاه بیاید. حتی مادرم به من می‌گفت تقصیر خودت است، زن حامله که ناسازگاری نمی‌کند اینها مال قبل است، حالا که شکمت بالا آمده، بنشین و جلوی دهانت را نگه دار.»
پدیده، ۳۹ ساله فوق‌لیسانس مدیریت و شاغل اما جنس دیگری از خشونت را تجربه کرده است: «بارداری من بدترین دوران رابطه من و همسرم بود. من تا ماه سوم بارداری شاغل بودم اما از ماه سوم به‌مدت دو ماه استراحت مطلق شدم و تصمیم گرفتیم دیگر سر کار نروم و بعدتر برای مرخصی زایمان اقدام کنم. دقیقاً از همان زمان سختگیری‌های شدید اقتصادی شوهرم شروع شد. با اینکه پول داشت انگار می‌خواست به من بفهماند که نباید کار را به‌کلی کنار بگذارم. شاید باورتان نشود اما ویارهای ساده من را هم تامین نمی‌کرد. به وضوح می‌فهمیدم که می‌خواهد من را طوری اذیت کند و تحت فشار بگذارد که به‌سرعت به کار برگردم. در همه زمینه‌ها سختگیری می‌کرد؛ از خورد و خوراک گرفته تا لباس و وسیله‌های مورد نیاز بچه. باز هم تاکید می‌کنم که مشکل مالی نداشت.
وقتی فهمید این موضوع چقدر من را عصبانی می‌کند؛ بدتر می‌کرد. من هم خیلی حساس شده بودم. ۱۵ سال بی‌وقفه کار کرده بودم و ۷ سال آن در زندگی مشترک بود. حق نداشتم مدتی که نیاز بدنم و جنین بود، کار نکنم. البته در آن دوران بین من و همسرم مشکلات دیگری هم پیش آمده بود اما به‌هرحال بی‌پولی و فشار مالی بیهوده‌ای که با سوءاستفاده از شرایطم به من تحمیل شد، تا ابد از ذهنم بیرون نمی‌رود. بعدتر که مشاوره رفتیم، فهمیدم که همسرم هم دچار تغییرات روانی شده بود و اضطراب پدر شدن گرفته بود اما به‌هرحال چون او زورش بیشتر بود و بقیه هم مرا درک نمی‌کردند، من آسیب بیشتری دیدم.»
براساس بعضی تحقیقات، 82/8 درصد زنان باردار در ایران حداقل یکی از انواع خشونت (جسمی، روانی، مالی و...) را در دوران بارداری تجربه کرده‌اند* و کمترین تخمینی که از لابه‌لای این پژوهش‌های داخلی به دست می‌آید، شیوع ۵۲ درصدی تجربه خشونت بین زنان باردار است؛* یعنی حداقل یکی از هر دو زن باردار.
براساس این پژوهش‌ها شایع‌ترین شکل خشونت در دوران بارداری، خشونت روانی و در مرتبه بعدی، خشونت جنسی، اقتصادی و جسمی است. در اغلب موارد رفتار خشونت‌آمیز یا اصلاً خشونت تلقی نمی‌شود مثل وادار کردن زن به ارتباط جنسی یا پنهان می‌شود؛ چراکه خانواده در آستانه تحولی بزرگ است و باید تمرکز بر آمدن عضو جدید باشد. احتمالاً به همین دلیل است که وقتی کسی روایتی مشابهِ آنچه اخیراً توسط یک پزشک اورژانس منتشر شد نقل می‌کند، شنونده‌ها حیرت‌زده می‌شوند. «مگر کسی زن حامله را کتک می‌زند؟»
هرکس کاری می‌کند از سر وجدان است
زینب حسینی، رزیدنت تخصص زنان و زایمان یکی از بیمارستان‌های دولتی تهران هم می‌گوید که زنان باردارِ خشونت‌دیده زیادی را در این سال‌ها دیده است: «من سالِ سه رزیدنتی هستم. در این سه‌سال آنقدر زن باردار کتک‌خورده دیده‌ام که حد ندارد. خیلی‌ها را هم دیده‌ام که کتک نخورده‌اند اما از حداقل برخورد انسانی محروم بوده‌اند مثلاً مرد تحصیلکرده کارمندی دیده‌ام که با خنده می‌گوید، والله مادرهای ما هم می‌زاییدند و این‌همه ادا نداشتند.
خب این مرد که در برابر پزشک چنین حرفی درباره همسرش می‌زند، در خانه چطور نیازهای یک زن باردار را برآورده می‌کند؟ همین هم خشونت است؛ خشونت که حتماً کتک‌زدن نیست. بارها مردانی را دیده‌ام که به‌بهانه جنسیت جنین به زن باردار، خشونت کلامی یا فیزیکی می‌کنند. همین چندماه پیش خانمی در هفته ۱۸ بارداری به‌دلیل لک‌بینی وسیع مراجعه کرد. اول گفت که از پله افتاده، اما بعد گفت که همسرش دستش را پیچانده و او به‌دلیل استرس زیاد یا فشاری که بر اثر چرخش به بدنش آمده، به خونریزی افتاده. زن بیچاره با گریه می‌گفت، اگر پسر حامله بودم این کار را نمی‌کرد. می‌گفت، بار قبل که پسر باردار بوده، رفتار مرد خیلی‌خیلی بهتر بوده است. یعنی زن بیچاره اینطور نبود که کلاً دختر زاییده باشد، پسر هم داشت و این تفاوت را احساس می‌کرد.»
یک متخصص زنان در مواجهه با موارد خشونت چه کار می‌کند؟ زینب حسینی می‌گوید: «راستش را بخواهید واکنشم به خیلی چیزها بستگی دارد. اینطور نیست که از نظر قانونی ملزم به یک استاندارد حرفه‌ای خاص باشم. اگر ببینم زن خودش نشانه‌های کمک خواستن را بروز می‌دهد، توصیه‌هایی می‌کنم؛ حالا این توصیه‌ها می‌تواند تشویق به شکایت کردن یا مراجعه به مشاور باشد یا نوشتن توصیه‌نامه به همسر.» اگرچه این توصیه‌نامه‌ها جنبه پزشکی ندارند اما خیلی از زنان از پزشکان می‌خواهند که کتبی برای شوهرشان بنویسند که آنها نیازهایی دارند نیاز دارد.
حسینی می‌گوید: «خیلی از زنان می‌گویند شوهران حتی از خریدن مکمل‌ها یا بعضی داروها مانند داروهای پوستی که نیاز زنان باردار است خودداری می‌کنند و می‌گویند اینها لوس‌بازی تو است، هزاران سال است زنان می‌زایند و از اینطور چیزهای گران نخواسته‌اند. حالا پماد رفع ترک پوستی شکم، نوع ایرانی چقدر قیمت دارد؟ ۲۰۰ هزار تومان.»
یکی از دیگر مواردی که بسیاری از زنان باردار از آن شکایت دارند و از پزشکان کمک می‌خواهند، منع رابطه جنسی است. «بارها پیش آمده که از ما خواسته شده ممنوعیت ارتباط جنسی را نسخه کنیم درحالی‌که این کار حتی می‌تواند برایمان مشکل درست کند. بعضی از زنان باردار از نظر پزشکی در معرض خطر خاصی برای برقراری رابطه جنسی نیستند اما به‌هردلیلی نمی‌خواهند این کار در این دوران انجام شود، این موضوع احتمالاً به‌دلایل هورمونی یا فرهنگی یا مشکلات جسمی، برای زنان خوشایند نیست و مایل به انجام‌اش نیستند اما به‌شدت از جانب شوهران برای این کار تحت فشارند.
بعضی‌ها هم منع پزشکی برای رابطه دارند و به‌دلایل مختلف از آنها می‌خواهیم موقتاً یا حتی تا چندهفته بعد از زایمان از ارتباط جنسی خودداری کنند اما خیلی از آنها توانایی مقاومت در برابر اصرار، فشار و خشونت شوهران را ندارند. در چنین مواردی من نامه می‌نویسم اما زنان باردار زیادی را می‌بینم که با وجود این نامه، باز هم تحت خشونت جنسی قرار گرفته‌اند و این موضوع را با اشک و گریه بیان می‌کنند.»
مسعود هاشمی هم در پاسخ به اینکه به‌عنوان یک پزشک، در مواجهه با زنان باردار خشونت‌دیده چه مسئولیتی دارد؟ جواب می‌دهد: «خیلی از کسانی که توئیت من را خوانده بودند هم همین را پرسیدند و خیلی‌ها به من حمله کردند که چرا کاری نمی‌کنم، اما من از نظر حرفه‌ای مسئولیتی غیر از معرفی به بیمارستان ندارم؛ از نظر اخلاقی هم اول از همه باید به فکر سلامتی خودم باشم و درگیر نشوم؛ چون تجربه‌ام می‌گوید در این مواقع مردها به‌شدت تهاجمی‌اند.
کسی که به شکم همسر باردارش لگد می‌زند، با من چه کار خواهد کرد؟ ضمن اینکه اغلب این مردها برای اینکه نشان بدهند خیلی هم دلسوز زن و بچه هستند و به زن ثابت کنند که پدر خوبی‌اند و اگر خشونت کردند، تقصیر خودِ زن بوده، خیلی با پرخاش، تحکم و قلدری با کادر درمان رفتار می‌کنند. همچنین می‌خواهند اگر اتفاقی برای مادر و جنین افتاد، آن را به گردن کادر درمان بیاندازند، همین هم احتمال درگیری را به اندازه کافی بالا می‌برد و من کمتر پزشکی را می‌شناسم که در چنین مواردی غیر از وظیفه پزشکی و حرفه‌ای، کار دیگری انجام بدهد.
ممکن است خودخواهانه به‌نظر برسد اما اگر شما هم چندباری درگیر این مسائل شده باشید و ببینید که حتی زنِ ماجرا هم مایل به دخالت شما نیست، بعید است غیر از مسئولیت حرفه‌ای، کار دیگری انجام بدهید. مگر اینکه در این مورد قوانین خاصی تنظیم شود و مثل بعضی کشورها، پلیس با گزارش پزشک به‌سرعت وارد عمل شود که فعلاً در ایران به‌هیچ‌وجه چنین شرایطی وجود ندارد و پروتکلی هم برای انجام اقدام خاصی به ما آموزش داده نشده است؛ غیر از ارجاع به بیمارستان و متخصص زنان.»
دستورالعملی نداریم
اعظم موسوی، رئیس سابق انجمن متخصصان زنان و زایمان هم نبود هیچ‌گونه دستورالعمل در مواجهه با زنان باردار خشونت‌دیده را تایید می‌کند و می‌گوید: «ما تلاش‌هایی برای ورود پزشک به موارد خشونت کرده‌ایم مثلاً توصیه‌ها و پروتکل‌هایی برای مواجهه با تجاوز داریم که باید فوراً برخی داروها و آزمایش‌ها تجویز شود اما در مواجهه با خشونت و به‌طور خاص، خشونت به زنان باردار باید بگویم که بله متاسفانه کاری انجام نشده است و اگر پزشکی کاری انجام می‌دهد و مداخله‌ای می‌کند، تشخیص خودش است؛ مثلاً می‌دانم که بعضی پزشکان توصیه می‌کنند که زن به پزشکی قانونی مراجعه کند تا دست‌کم این خشونت جایی ثبت شود و بعدتر اگر لازم شد، زن بتواند اثبات کند که تحت خشونت بوده است.
اما اینطور نیست که حتی خود پزشکان هم همگی بدانند که در برخورد با زن خشونت‌دیده باید از چه استانداردی پیروی کنند. ارجاع به روانپزشک، مشاور، پزشکی قانونی و... همگی به تشخیص خود پزشکان انجام می‌شود و حتی ممکن است دردسرهایی هم برای پزشک به‌بار بیاورد.» به اعتقاد موسوی، در زمانه‌ای که تاکید زیادی روی ازدیاد جمعیت می‌شود و افزایش تعداد بچه‌ها اهمیت پیدا کرده، دست‌کم برای سلامت روانی و جسمی جنین هم که شده، باید قوانین حمایتی از زنان باردار در نظر گرفته شود.
زن باردار هدف ضعیف‌تری است
نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند که بین سابقه خشونت در خانواده و اعمال خشونت نسبت به زنان باردار، ارتباط معناداری وجود دارد و بیشتر از ۶۰ درصد زنانی که در دوران بارداری مورد خشونت قرار گرفته‌اند قبلاً سابقه مشاهده خشونت را داشته‌اند و این موضوع در دوران بارداری آنها تشدید شده است.* این دقیقاً موضوعی است که نه‌فقط مطالعات پژوهشی که تجربه کسانی که در ارتباط با زنان خشونت‌دیده هستند هم آن را تایید می‌کند.
زهرا افتخارزاده، بنیان‌گذار «خانه امن آتنا» که از اولین مراکز حمایتی زنان خشونت‌دیده است، به «هم‌میهن» می‌گوید که در کمال ناباوری تعداد زنان باردار خشونت‌دیده اصلاً کم نیست؛ چه زنان باردار، چه زنان تازه زایمان کرده که هر دو از نظر جسمی و روحی شرایط ویژه‌ای دارند به‌شدت هدف راحت‌تری برای اعمال خشونت هستند، به‌ویژه اگر اساساً در خانواده سابقه بروز خشونت وجود داشته باشد. حالا با ضعیف‌تر شدن موقعیت زن، توازن قدرت که از قبل هم به‌نفع او نبود، بیشتر به سمت مرد تقویت می‌شود و این موضوع دست مرد را برای خشونت بازتر می‌کند: «ما می‌بینیم که سنگین‌ترین و بی‌پرواترین خشونت‌ها در این‌زمان اتفاق می‌افتد. شاید بتواند بگویم که ۶۵ تا ۷۰ درصد زنان خشونت‌دیده، سابقه خشونت‌دیدن در دوران بارداری را داشته‌اند.»
او درباره تجربه مواجهه‌اش با زنان باردار خشونت‌دیده می‌گوید: «آنقدر موارد متعددی از این مواجهه دارم که روایت کردن چند مورد خاص، آسان به نظر نمی‌رسد اما خلاف آنچه خیلی‌ها فکر می‌کنند، این پدیده بسیار پرتکرار است. حتی بسیار داشته‌ایم زنای که تازه یک یا دو روز از زایمان‌شان گذشته و برای رهایی از خشونت به خانه امن پناه آورده‌اند. زنان بسیار زیادی هم داریم که حالا از آن دوران عبور کرده‌اند اما وقتی پای حرف‌هایشان می‌نشینی، می‌بینی در دوران بارداری به‌شدت تحت خشونت بوده‌اند و حتی انواع مشکلاتی را که بچه‌هایشان دارند، به این موضوع مرتبط می‌دانند.
مثلاً زنی که سه بچه دار،د از بین آنها فقط یکی که در دوران کم‌آسیب‌تری به دنیا آمده، سالم است. دوتای دیگر که در زمان خشونت‌های شدید علیه مادر به دنیا آماده‌اند، یکی مشکل بینایی دارد و دیگری کلاً یک گوش ندارد. البته ممکن است اصلاً ارتباط مستقیم و دقیقی بین مشکل جسمی بچه و تحت خشونت بودن مادر، ثابت نشود اما اینکه مادر چنین ارتباطی را احساس می‌کند، نشان می‌دهد که تحت چه خشونت سنگینی قرار داشته است.»
افتخارزاده ادامه می‌دهد: «من بارها دیده‌ام که زنان می‌گویند قبلاً وقتی خشونت می‌دیدم، فرار می‌کردم یا مقابله و تهدید می‌کردم اما در زمان بارداری چنین امکانی وجود ندارد. زن حالا به‌شکل غریزی باید علاوه بر خودش از جنینی که در شکم دارد هم مراقبت کند، بنابراین دائم در موقعیت ضعیف‌تری قرار می‌گیرد. از طرفی، زن باردار می‌داند که بیشتر از هر زمان دیگری به این مرد نیاز دارد و باتوجه به شرایط‌اش چندان کمکی نمی‌تواند از کسی بگیرد؛ پس روحیه حمایت‌طلبی و مقابله‌اش هم ضعیف می‌شود. مرد هم این را می‌داند و سخت‌تر و سنگین‌تر خشونت می‌کند.
به همین دلیل اولین کاری که ما در مواجهه با این زنان انجام می‌دهیم، افزایش توان و قدرت آنهاست تا دست‌کم تا اندازه‌ای توازن قوا برقرار شود. این کار با اخذ حکم قضایی اسکان در خانه امن و شکایت حقوقی لازم، دور کردن زن از محل خشونت، همچنین حمایت تمام و کامل از مادر برای بازیافتن توان تحلیل‌رفته‌اش شروع می‌شود و تا مراحل بالاتر ادامه پیدا می‌کند. جالب اینکه مردان همین که می‌بینند زن جایی برای رفتن و کمک گرفتن دارد، رویکرد و رفتارشان تا اندازه زیادی تغییر می‌کند.»
*پژوهش«عوامل مرتبط با خشونت خانگی علیه زنان باردار مراجعه‌کننده به بیمارستان‌ها و مراکز واکسیناسیون شهر تهران» / فهیمه احمدی، نیره احمدی و افسانه توسلی
* بررسی میزان شیوع خشونت علیه زنان باردار در ایران: مطالعه‌ی مرور نظام‌مند و فراتحلیل، ١ ابوذر سلیمانی، 2 ناهید خادمی، ٣ علیرضا احمدی، 4 و 5 علی دلپیشه و بهزاد جعفری‌نیا، ٦ کوروش سایه‌میری
* پژوهش «خشونت خانگی علیه زنان باردار و عوامل مؤثر بر آن/مورد مطالعه شهر کرمان/ فاطمه ابراهیمی، فاطمه یاری‌نسب/ دکتر سوده مقصودی
