روز جهانی سلامت: نگاهی به گذشته و چشم‌انداز آینده

سلامتی ـ در مفهوم تندرستی جسمانی، روانی و اجتماعی انسان ـ کلیدواژه‌ای است که به واسطه اهمیت ذاتی خود هرگز مدار توجه انسان را ترک نمی‌کند. در نتیجه، حفظ آن در زمره اولویت‌های دائمی نوع بشر تعریف شده و هر اقدامی همگام با این اولویت معقول و پسندیده خواهد بود. تأمین سلامت شهروندان، از وظایف عرفی دولت است و به قوانین اساسی آنها راه یافته.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ذیل اصول سوم (بند ۱۲)، بیست‌ویکم (بندهای ۲ و ۴)، بیست‌ونهم و چهل‌وسوم (بند ۱) تکالیف دولت در قبال سلامت شهروندان را تعیین می‌کند. در عرصه بین‌المللی نیز وجود یک نهاد جهانی که هدف آن «دسترسی همگان به عالی‌ترین سطح از سلامتی» باشد، از جهاتی بسیار مطلوب شمرده می‌شود. مورخ ۲۲ جولای ۱۹۴۶، نمایندگان ۵۹ دولت (از جمله ایران) در شهر نیویورک گرد آمدند تا ذیل یک معاهده بین‌المللی، سند مؤسس چنین نهادی را امضا نمایند. این نهاد، سازمان جهانی سلامت (World Health Organization) نام دارد که در حال حاضر ۱۹۳ دولت را به عضویت پذیرفته است. مجمع جهانی سلامت، هیئت اجرایی و دبیرخانه ارکان فرعی این سازمان را تشکل می‌دهند.

ریاست دبیرخانه بر عهده یک مدیرکل (Director-General) است که توسط هیئت اجرایی معرفی و با رای اعضای مجمع جهانی سلامت انتخاب می‌شود. در حال حاضر، تدروس آدهانوم قِبریسیوس از اتیوپی به‌عنوان نهمین مدیرکل در این سازمان خدمت می‌کند. دفتر مرکزی سازمان جهانی سلامت در ژنو (سوئیس) واقع شده و علاوه بر آن از شش شعبه منطقه‌ای و دفاتر علی حده در ۱۵۰ کشور جهان برخوردار است.

مطابق ماده ۲ از سند مؤسس، هماهنگی امور بهداشتی بین‌المللی، کمک به دولت‌ها به منظور بهبود خدمات درمانی، پیشرفت در مسیر ریشه‌کنی بیماری‌ها، ارتقا و هدایت پژوهش‌های مرتبط با سلامت و بهبود سطح آموزش پزشکی از جمله فعالیت‌های این سازمان محسوب می‌شوند. سازمان جهانی سلامت در طول هفتادوشش سال فعالیت به دستاوردهای قابل‌توجهی نائل آمده که کاهش انتقال مالاریا، امحای آبله، مقابله با بیماری‌های گرمسیری، مقرون‌به‌صرفه ساختنِ داروی هپاتیت C و کنترل تب زرد نمونه‌های شاخص آن محسوب می‌شوند. همچنین، کاهش قابل توجه آمار مرگ و میر ناشی از همه‌گیری‌ها ـ اَعم از جهانی و منطقه‌ای ـ فارغ از پیشرفت علم پزشکی مرهون وجود نهادی است که در مقام هماهنگ‌کننده، اشتراک‌گذاری چنین پیشرفتی را میان کشورها تسهیل نموده است.

با این وصف، این سازمان در آینده نزدیک رویاروی مسائلی چند خواهد بود. اثرپذیری سلامت روان از مخاصمات مسلحانه در حال گسترش در اقصی‌نقاط جهان، ضرورت بازاندیشی در اخلاق پزشکی به واسطه ظهور فناوری‌های نوین، کاهش جهانی تعداد متصدیان خدمات درمانی، نابرابری در دسترسی به واکسن و نقش تغییر اقلیم در گسترش بیماری‌های مسری از مصادیق این مسائل محسوب می‌شوند.

با توجه به این مهم که این مسائل جنبه درمانی صرف نداشته و حل آنها مستلزم ایفای نقشِ تعیین‌کننده از سوی دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی دیگر خواهد بود، ممکن است ظرفیتِ کنشگری محدودِ سازمان جهانی سلامت همچون گذشته به تحقق اهداف مدنظر منجر نشود. هفتم آوریل، روز لازم‌الاجرا شدنِ سند مؤسس سازمان جهانی سلامت است که به «روز جهانی سلامت» شناخته می‌شود.

این سازمان در پیامی به مناسبت این روز، موضوع سال ۲۰۲۴ را «سلامتی حق من است» (My Health, My Right) معرفی نمود و اذعان داشت حق بر سلامتِ میلیون‌ها انسان در سراسر جهان از رهگذر مخاصمات مسلحانه و بحران‌های زیست‌محیطی در معرض تهدید قرار گرفته و درحالی‌که حداقل ۱۴۰ کشور این حق بشری را ذیل قوانین اساسی خود به رسمیت شناخته‌اند، حداقل ۴/۵میلیارد نفر (نیمی از جمعیت زمین) در جهان از دسترسی به خدمات درمانی کامل محروم هستند. با توجه به موفقیت نسبی در گذشته و چالش‌های پیشِ رو، آیا این سازمان خواهد توانست در پرتو ظرفیت‌های خود بر این چالش‌ها فائق آید؟ زمان به این سوال پاسخ خواهد داد.