بررسی اختلال گسترده در سامانه معاملاتی فرابورس
زیرساخت فرسوده یا حمله سایبری؟
اختلال در هسته معاملاتی فرابورس که از روز شنبه 19 اسفندماه آغاز شد و در نهایت موجب تعطیلی فرابورس شده بود، روز گذشته نیز ادامه داشت. البته با تلاش‌های صورت‌گرفته در نهایت این اختلال پس از اتمام کاری بازار سرمایه برطرف شد و سهامداران موفق شدند به مدت سه ساعت و نیم نسبت به خرید و فروش سهام اقدام کنند. خروجی این اختلال علاوه بر ریزش شاخص بورس، ریزش در فرابورس بود؛ به‌طوری‌که با افت بیش از 84 واحد به رقم 25 هزار و 64 واحد رسید. با وجود فعالیت روز گذشته فرابورس مشخص نیست که اختلال ایجادشده به‌طور کامل برطرف شده است یا نه؟
اگرچه درباره اختلال ایجادشده در هسته معاملاتی فرابورس توضیحاتی از سوی برخی از مسئولان بیان شده است اما هنوز مسئولان ارشد نسبت به آن توضیحاتی ارائه نکرده‌اند. هنوز مشخص نیست که این اختلال در نتیجه فرسودگی سخت‌افزار رخ داد و یا عامل انسانی و حمله سایبری در کار بوده است. بعضی فعالان این حوزه با توجه به اختلالی که حدود ۲ روز طول کشید، موضوع هک سامانه را مطرح کرده‌اند که هنوز مورد تائید یا تکذیب مقامات بورس قرار نگرفته است. از سوی دیگر، فعالان این حوزه موضوع ضرر و زیان‌های دور روز گذشته را مطرح کرده و این سوال را می‌پرسند که چه کسی یا سازمانی این زیان‌ها را بر عهده می‌گیرد؟
خروج از مدار
فرابورس تهران روز شنبه به خاطر اختلال در سامانه هسته معاملاتی تعطیل بود. فعالان این بازار، ساعت ۸ صبح شنبه را با این پیام آغاز کردند: «پیرو اطلاعرسانی شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به علت بروز اشکال فنی در زیرساخت فنی سامانه معاملات، سفارش‌گیری بازارهای فرابورس ایران در ساعت ۸:۲۵ و ۸:۴۵ آغاز نخواهد شد.» این اختلال پیش از آغاز ساعت بازار رخ داد و به گفته مسئولان شرکت مدیریت فناوری بورس تهران، مربوط به بخش سخت‌افزاری سامانه می‌‌شد. با توجه به زمان رخ دادن این اختلال، مسئولان مربوطه اعلام کردند که مشکل به‌زودی رفع و معاملات روز شنبه انجام خواهد شد. اما این وعده محقق نشد و معاملات سهام در این بازار صورت نگرفت. با توجه به گسترده‌تر بودن طیف معاملات در بازارهای فرابورس و متکی بودن این معاملات به شبکه اینترنت، این اختلال گسترده و متوقف شدن عرضه و تقاضای سهام در این بازار باعث ضرر و زیان فعالان حوزه فرابورس شده است. ادامه پیدا کردن توقف معاملات و برطرف نشدن ایراد سامانه در روز یکشنبه نیز ادامه پیدا کرد.
اظهارنظر مدیران بورس
طی دو روز اختلال در این سامانه، برخی مدیران بورس به اظهارنظر و توضیح درباره این مسئله پرداختند. محمدصادق غزنوی، معاون عملیات بازار فرابورس ایران، ظهر روز شنبه اعلام کرد: «از لحظه بروز اشکال فنی در زیرساخت فنی سامانه معاملات، این موضوع را به اهالی بازار اعلام کرده و به‌طور مداوم در حال پیگیری حل آن از مدیریت فناوری بورس تهران هستیم تا به محض برطرف شدن، معاملات امروز در فرابورس صورت پذیرد.» اما اختلال برطرف نشد و فرصت معاملاتی شنبه از دست فعالان این بازار رفت.
علی حسنی، مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران نیز روز گذشته – یکشنبه - در گفتوگو با پایگاه خبری بازار سرمایه ایران - وابسته به سازمان بورس و اوراق بهادار - توضیحات بیشتری درباره این اختلال داد و گفت: «ابتدای روز شنبه سرویس SAN Storage زیرساخت فرابورس متوقف شد، تجهیزات مذکور نقطه اشتراک تمامی ماژول‌های سامانه معاملات بوده که از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند و به‌طور عملی موجب توقف تمامی اجزای سامانه معاملاتی فرابورس شد. نظر به دریافت نشدن نتیجه مثبت، به‌‌رغم کار فنی و تلاش‌های اولیه صورت گرفته در روز شنبه، سامانه به زمان شروع بازار نرسید و این موضوع از کانال‌های مختلف اطلاعرسانی شد؛ در ادامه نیز با توجه به زمان‌بر بودن مراحل کار قطعی سامانه ادامه پیدا کرد و روز معاملاتی شنبه بدون معامله پایان یافت. در ۲۴ ساعت گذشته تیم فنی با تمرکز بر رفع مشکل پیش‌آمده و انتخاب راه‌حل مشخصی که ریسک کمتری داشته باشد، بی‌وقفه تلاش‌های خود را ادامه داده‌اند و پیش‌بینی می‌شود بازار با تاخیر در روز جاری شروع شود. اکثر ماژول سامانه بالا هستند انتظار می‌رود در زمان پیشرو، صددرصد سرویس‌ها تکمیل شوند و همچنین نگرانی بابت داده به‌طور قطع وجود ندارد. شرکت مدیریت فناوری ضمن پوزش از تمامی ذینفعان بازار فرابورس، در تلاش است مطابق با پروژه‌های تعریف‌شده که مراحل تکمیلی خود را می‌گذراند از تکرار این گونه موارد جلوگیری کرده و خدمتی پایدار در این حوزه ارائه کند.»
معامله‌گران فرابورس امید داشتند که اختلال سامانه معاملاتی در روز یکشنبه برطرف شود اما هیچ خبر خوشی تا ظهر روز یکشنبه به آن‌ها نرسید. در نهایت، ناظر فرابورس در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «به اطلاع می‌رساند، با عنایت به رفع اختلال فنی پیش‌آمده در بازارهای فرابورس ایران، امروز یکشنبه [دیروز] مورخ ۲۰/۱۲/۱۴۰۲ دوره سفارش‌گیری در تمامی بازارها از ساعت ۱۳:۴۵ لغایت ۱۴:۰۰ بوده که در این بازه ایجاد، حذف یا ویرایش سفارشات امکان‌پذیر است و پس از آن، معاملات به صورت حراج پیوسته از ساعت ۱۴:۰۰ لغایت ۱۷:۳۰ برای تمامی بازارها ادامه خواهد داشت.» با وجود اینکه فرابورس روز گذشته در ساعات اعلامی فعال بود اما درباره وضعیت آن در امروز نمی‌توان اظهارنظری داشت.
اگر اختلال فرابورس در بورس تکرار شود!
هومن عمیدی، کارشناس بازار سرمایه، در گفتوگو با خبرنگار هم‌میهن گفت: «سازمان بورس و فرابورس جزو ارکان بازار سرمایه هستند. وقتی اختلالی در سامانه‌های معاملاتی پیش می‌آید، وظیفه نهادهای مسئول این است که در اسرع وقت اقدام به اطلاعرسانی، رفع اختلال و اعلام زمان‌بندی برای انجام معاملات کنند. در خصوص اتفاق اخیر فرابورس، باید این نکته را ذکر کنم که ما به‌طور دقیق اطلاعی از منشأ این اختلال نداریم. برخی شنیده‌ها حاکی از تکمیل ظرفیت حافظه سیستم‌هاست که این سوال را ایجاد می‌کند چرا زیرساخت‌ها تقویت نشده است. برخی شنیده‌های دیگر خبر از حمله سایبری می‌دهند. اگر این گزاره درست است، چرا تمهیدات پیش‌گیرانه و فنی برای جلوگیری از هک سامانه اتخاذ نشده است. به هر دلیلی که این اتفاق افتاده، شرکت مدیریت فناوری بورس که مسئول این سامانه است و خدمات فناوری اطلاعات به بورس و فرابورس ارائه می‌کند، باید در خصوص این اختلال پاسخگو باشد. وقتی معاملات در فرابورس مختل می‌شود، صندوق‌ها و سهام حاضر در این بازارها غیرقابل معامله می‌شوند. درحالی‌که صاحبان سهام، به خاطر قابلیت نقد‌شوندگی بالایی که فرابورس دارد، به این سهام به چشم شبه‌پول نگاه می‌کنند. همین قابلیت برنامه‌ریزی به صاحبان سهام اجازه می‌دهد که در صورت نیاز به پول، برای فروش سهام و تامین مالی مورد نیاز برنامه‌ریزی کنند. متاسفانه در دو روز گذشته اهالی بازار سرمایه از این بابت متضرر شدند و نتوانستند معاملات را پیگیری کنند.»
عمیدی با اشاره به کشیده شدن این اختلال به روز یکشنبه، اضافه کرد: «اختلال به روز دوم کشید و البته بعد از رفع آن، یک بازه زمانی سه‌ساعته و نیمه‌جبرانی در نظر گرفتند که بخشی از مشکلات را حل کند اما بخشی از فعالان و معامله‌گران در این بازه زمانی حضور نداشتند. نمی‌شود با این سیستم و شرایطی که پیش آمده، کار کرد. درحالی‌که تمام وعده‌هایی که از سوی سازمان بورس و دست‌اندرکاران مسئول این حوزه شنییدم، درباره توسعه ابزارهای مالی و زیرساخت‌های بازار سرمایه بوده است. این وعده‌ها در حالی داده شد که این آقایان به وظایف دیگر خود از جمله صیانت از حقوق سهامداران و سکوت نکردن در برابر تصمیم‌های خلق‌الساعه اقتصادی که بر بازار سرمایه تاثیر می‌گذارد نیز عمل نکردند. بنابراین، آنان در همین بخش توسعه زیرساخت‌ها که ادعای زیادی داشتند نیز نتوانستند کاری از پیش ببرند.» تحلیل‌گر بازار بورس در پاسخ به این سوال مبنی بر این که شنیده‌ها حاکی از این است که مدتی قبل تست‌هایی برای محک امنیت سامانه فرابورس انجام شده بود، گفت: «بنده هم شنیده‌ام که هفته گذشته مسئولان شرکت مدیریت فناوری بورس تهران آنقدر بر وضعیت سیستم معاملاتی مغرور شده بودند که قرار شد برای انجام این کار مسابقه‌ای برگزار و جایزه‌ای به شخصی که ایرادات سیستم را استخراج کند، اهدا کنند. شنیده‌های بنده هم این است که ۸۰ باگ در سیستم کشف شد و فردای همان روز – شنبه - این اتفاق برای فرابورس افتاد. باید مشخص شود که آیا این اختلال از دریچه یکی از همان ۸۰ ایراد سیستم ایجاد شده است، یا نه. در هر صورت، توجیهی برای این مسئله وجود ندارد و فعالان بازار سرمایه باید ضرر و زیان اختلال‌های روز شنبه و یکشنبه را مطالبه کنند. متاسفانه از حداقل‌های یک کشور در حال توسعه نیز برخوردار نیستیم که مسئول این وضعیت استعفا کند و کنار رود. خیلی بد است که بخواهیم با یک عذرخواهی از سهامداران، ماجرا را تمام کنیم. در هر جایی از دنیا، ضرر و زیانی که به علت چنین حوادثی به فعالان بازار سرمایه وارد شود، قابل مطالبه است. چنین رویدادهایی باید مورد توجه اصحاب رسانه قرار بگیرد و توسط آنان نیز مطالبه شود اما در این حادثه رسانه‌ها سکوت معناداری داشتند درحالی‌که انتظار می‌رفت از لحظه نخست پیگیر جدی این رخداد باشند.» عمیدی درباره میزان ضرر و زیان اختلال و تعطیلی فرابورس گفت: «بخشی از معاملات و درآمد کارگزاران از دست رفت. برای محاسبه میزان این ضرر و زیان باید به کارمزد معاملات برای شرکت فرابورس و شرکت‌های کارگزاری توجه کرد. بخش دیگر خسارت‌ها، احتمالاً به تامین مالی قراردادهایی بر می‌گردد که فعالان فرابورس خارج از این بازار داشته و برای تامین مالی آن روی فروش سهام برنامه‌ریزی کرده بودند اما به نظر من ضرر و زیان اصلی این اختلال، شوک روزانه‌ای است که به سهامداران وارد می‌شود و ریسک‌های جدیدی که باید بپذیرند. با چنین وضعیتی سهامداران هر روز باید منتظر یک اتفاق جدید باشند. اگر چنین اتفاقی که دو روز گذشته برای فرابورس افتاد، برای سامانه هسته معاملات بازار بورس بیفتد، چه اتفاقی می‌افتد؟! اگر قرار باشد که این اتفاقات تکرار شود، مطمئن باشید که همین اعتماد ناچیز به بازار سرمایه از بین می‌رود و این خسارت معنوی بیشتر از خسارت مادی است.»
