جنگ‌افروزی تاکتیک نجات/بررسی محاسبات سیاسی نخست‌وزیر اسرائیل برای ممانعت از آتش‌بس در غزه
گاهی اوقات در نبود یک دستاورد قطعی، همانند جنگ روسیه در اوکراین، تغییر در سکان‌داران کشور می‌تواند به جنگ خاتمه دهد.
از نظر تئوری، رهبرانی که جنگ راه می‌اندازند و نمی‌توانند از طریق زور به اهداف خود برسند، مجبور به دادن امتیازهایی می‌شوند که زمانی از نظر سیاسی غیرممکن به‌نظر می‌رسید اما در جهان واقعیت، ارزش‌ها و باورهای جوامع عمیقاً درگیر جنگ‌ها می‌شوند و این موضوع حتی برای رهبرانی مانند بنیامین نتانیاهو که به نجات حیات سیاسی و جایگاه خود در تاریخ خود فکر می‌کند، حیثیتی‌تر هم می‌شود.
گاهی اوقات در نبود یک دستاورد قطعی، همانند جنگ روسیه در اوکراین، تغییر در سکان‌داران کشور می‌تواند به جنگ خاتمه دهد. به‌عنوان مثال در سال 1953 جنگ کره به بن‌بستی رسیده بود که می‌توانست تا ابد ادامه داشته باشد اما تغییر در حاکمیت کشورها آن را به پایان رساند. در ژانویه 1953، دوایت آیزنهاور به ریاست‌جمهوری آمریکا رسید و در مارس همان سال جوزف استالین از دنیا رفت. درست 4 ماه بعد، آتش‌بس اعلام شد و در جولای 1953 جنگ کره به پایان رسید.
پتریک کینگزلی، رونان برگمن و ناتان اودن‌هایمر، روزنامه‌نگارانی که در اورشلیم فعالیت می‌کنند با بیش از 100 منبع در اسرائیل، آمریکا و جهان عرب گفت‌وگو کرده‌اند و تعداد بسیاری از پرونده‌ها از جمله صورت‌جلسات، نقشه‌های جنگی و پرونده‌های دادگاهی را مورد بازبینی قرار داده‌اند. آنها در گزارشی در نیویورک‌تایمز به دلایل جنگ‌ستیزی نتانیاهو پرداخته‌اند که در ادامه خلاصه‌ای از آن را می‌خوانید:
6 ماه پس از آغاز حمله نظامی اسرائیل به نوار غزه، بنیامین نتانیاهو داشت برای پایان دادن به جنگ آماده می‌شد. مذاکرات برای آتش‌بس ادامه‌دار با حماس در جریان بود و نتانیاهو خود را برای مصالحه آماده می‌کرد. او نماینده‌ای را برای انتقال مواضع جدید اسرائیل به میانجی‌گران مصری فرستاده بود. او حالا در جلسه‌ای در وزارت دفاع در تل‌آویو نشسته و نیاز دارد که کابینه را با خود همراه کند. او از طرح خود در جلسه حرفی نزده است و در نظر داشت که ناگهانی از آن رونمایی کند تا وزرایی که مقاومت می‌کردند نتوانند واکنش‌های هماهنگ‌شده‌ای نشان دهند.
آوریل 2024 بود، خیلی قبل‌تر از زمانی که نتانیاهو به عرصه سیاسی بازگردد. این پیشنهاد می‌توانست جنگ غزه را دست‌کم به مدت 6 هفته متوقف کند. می‌توانست دریچه‌ای برای مذاکرات با حماس بر سر آتش‌بس دائمی ایجاد کند. بیش از 30 گروگانی که در آغاز جنگ از سوی حماس به اسارات گرفته شده بودند، می‌توانستند در عرض چند هفته آزاد شوند. اگر آتش‌بس تمدید می‌شد، تعداد بیشتری آزاد می‌شدند و ویرانی غزه جایی که حدوداً 2 میلیون نفر تلاش می‌کردند که از حملات روزانه جان سالم به‌در ببرند، متوقف می‌شد.
پایان جنگ می‌توانست شانس دستیابی به توافق صلح تاریخی با عربستان سعودی، قدرتمندترین کشور جهان عرب را بالا ببرد. ماه‌ها بود که رهبر عربستان به‌طور مخفیانه تمایل خود را به تسریع مذاکرات صلح با اسرائیل نشان داده بود؛ فقط به‌شرطی که جنگ غزه متوقف شود. عادی‌سازی روابط بین دولت‌های عربستان و اسرائیل، دستاوردی که رهبران اسرائیلی از زمان پیدایش اسرائیل در سال 1948 از آن طفره رفته‌اند، می‌توانست جایگاه اسرائیل در منطقه و میراث درازمدت نتانیاهو را رقم بزند.
اما برای نتانیاهو، آتش‌بس با ریسک شخصی همراه بود. او به‌عنوان نخست‌وزیر، رهبری ائتلافی شکننده را برعهده دارد که به‌شدت به حمایت وزرای راست فراطی که می‌خواستند غزه را تصرف کنند، نه اینکه از آن خارج شوند، نیاز دارد. آنها به‌دنبال جنگی طولانی‌مدت بودند که در نهایت به اسرائیل امکان ساخت شهرک‌های یهودی‌نشین در غزه را فراهم می‌کند. اگر آتش‌بس خیلی زود صورت می‌گرفت، این وزرا ممکن بود تصمیم به فروپاشی ائتلاف حاکم می‌گرفتند؛ امری که منجر به برگزاری انتخابات زودهنگام می‌شد که نظرسنجی‌ها نشان می‌دادند نتانیاهو بازنده آن خواهد بود. نتانیاهو بدون سمت خود، آسیب‌پذیر بود.
از سال 2020 او به اتهام فساد محاکمه می‌شود؛ اتهاماتی که انکار می‌کند و اکثراً به اعطای امتیاز به تاجران در ازای هدیه‌ها و پوشش رسانه‌ای مطلوب مربوط می‌شد. اگر نتانیاهو از قدرت محروم می‌شد، توانایی خود را برای برکناری دادستان کل که بر روند دادرسی او نظارت داشت از دست می‌داد؛ همانگونه که دولتش چنین تلاشی را انجام داد.
همانگونه که کابینه اسرائیل درباره مسائل دیگری بحث می‌کرد یکی از دستیاران با پرونده‌ای که جایگاه جدید اسرائیل در مذاکرات را جمع‌بندی کرده بود، سراسیمه وارد اتاق جلسه شد و بی‌سروصدا آن را مقابل نتانیاهو قرار داد. نخست‌وزیر اسرائیل برای آخرین بار نگاهی به پرونده انداخت و با خودکارش کنار برخی از نکات تیک زد. مسیر رسیدن به صلح حاکی از خطری واقعی بود اما او برای ادامه کار آماده به‌نظر می‌رسید.
بتزالل اسموتریچ، وزیر دارایی، در ادامه جلسه اختلال ایجاد کرد. در سال 2005 اسموتریج که فعال جوانی بود به مدت چند هفته در بازداشت قرار گرفت و با اینکه هیچ‌وقت متهم نشد، به‌ظن توطئه برای عملیات انفجار در خودروهایی در کنار یکی از آزادراه‌های اصلی به‌منظور جلوگیری از پایان شهرک‌سازی‌های اسرائیلی در غزه دستگیر شده بود.
اسموتریچ در کنار ایتامار بن‌گویر، وزیر امنیت ملی راست افراطی، حالا یکی از قوی‌ترین حامیان آغاز شهرک‌سازی‌ها در غزه در کابینه نتانیاهو به‌شمار می‌روند. او اخیراً از اکثر جمعیت فلسطینیان در غزه خواسته تا این باریکه را ترک کنند. حالا، در این جلسه کابینه، اسموتریچ اعلام کرد که شایعاتی درباره طرحی برای توافق به‌گوشش رسیده است. جزئیات این طرح او را نگران می‌کرد: «از شما می‌خواهم بدانید که اگر توافق تسلیم این‌چنینی مطرح شود، شما دیگر دولتی نخواهید داشت. کار دولت تمام است.»
طبق ساعت جلسه در 5:44 بعدازظهر نخست‌وزیر اسرائیل مجبور شد تا بین آتش‌بس و نجات سیاسی خود یک گزینه را انتخاب کند. نتانیاهو نجات خود را انتخاب کرد. او به اسموتریچ قول داد که هیچ طرحی برای صلح وجود ندارد: «نه، نه، چنین چیزی وجود ندارد.» با ادامه جلسه، نتانیاهو خیلی آرام به سمت مشاوران امنیتی خود خم شد و پج‌پچ‌کنان آنچه را که برایشان واضح بود، تکرار کرد: «از این طرح حرفی نزنید.»
رستاخیز سیاسی
جنگ 12 روزه اسرائیل با ایران در ماه ژوئن عمدتاً لحظه باشکوهی برای نتانیاهو محسوب می‌شود؛ لحظه‌ای که اوج بازگشت پرتلاش او از پایین‌ترین نقطه در دوران طولانی حرفه سیاسی‌اش از اکتبر 2023 که مرگبارترین شکست نظامی در تاریخ اسرائیل را رقم زد، نشان داد.
اما پس از این حملات، حساب و کتاب سرنوشت‌سازتری در انتظار نتانیاهو درمورد جنگ غزه وجود دارد؛ جنگی که بیشتر مناطق این باریکه را با خاک یکسان کرده، جان نزدیک به 55هزار نفر از جمله مبارزان حماس و همچنین عده بسیاری از غیرنظامیان که نزدیک به 10هزار نفر از آنها کودکان زیر 11 سال بودند، گرفته است. حتی اگر مذاکرات درنهایت در روزهای آینده حملات اسرائیل را به پایان برساند، هم‌اکنون به‌عنوان طولانی‌ترین جنگ شدید در تاریخ اسرائیل باقی می‌ماند؛ طولانی‌تر از جنگ‌هایی که حول پیدایش اسرائیل در سال 1948 رخ داد؛ طولانی‌تر از جنگ یوم کیپور در سال 1973 که از مرزهای خود دفاع کرد و قاعدتاً طولانی‌تر از جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل در سال 1967 که توانست غزه و کرانه باختری را تحت کنترل خود درآورد.
با طولانی شدن جنگ، همدردی جهانی که اسرائیل توانست پس از حملات مرگبار به یهودیان از زمان هلوکاست به دست آورد، به رسوایی فزاینده در صحنه بین‌المللی تبدیل شد. دیوان بین‌المللی دادگستری در حال بررسی ادعاهایی مبنی بر ارتکاب به نسل‌کشی از سوی اسرائیل است. در آمریکا، شکست جو بایدن در پایان دادن به جنگ تفرقه‌ای را در داخل حزب دموکرات ایجاد کرد و به آشوبی برای بازگشت ترامپ به قدرت دامن زد و در اسرائیل، جنگ طولانی اختلافات تلخی را در اولویت‌های اسرائیل، ماهیت دموکراسی و مشروعیت نتانیاهو به‌عنوان رهبر تشدید کرد.
چرا پس از گذشت تقریباً 2 سال جنگ هنوز به نتیجه‌ای قطعی نرسیده؟ چرا اسرائیل بارها فرصت کاهش تنش را رد کرد و در عوض جاه‌طلبی‌های نظامی خود را در لبنان، سوریه و حالا ایران گسترش می‌دهد؟ چرا جنگ ادامه پیدا کرد، حتی زمانی که رهبری حماس تضعیف شده و اسرائیلی‌های بیشتری درخواست آتش‌بس دارند؟ بسیاری از اسرائیلی‌ها، حماس را مقصر طولانی شدن جنگ می‌دانند که به‌رغم خسارات غیرقابل جبران فلسطینیان تسلیم نمی‌شود.
اکثر اسرائیلی‌ها همچنین گسترش جنگ در لبنان و ایران را اقدامی ضروری در دفاع از خود مقابل متحدان حماس می‌بینند که به‌دنبال نابودی اسرائیل بودند اما خیلی‌ها به‌طور فزاینده‌ای بر این باورند که اسرائیل می‌توانست خیلی زودتر به توافقی برای پایان دادن به جنگ برسد و آنها نتانیاهو را که اختیار نهایی بر سر استراتژی نظامی اسرائیلی را در دست دارد، برای ممانعت در رسیدن به توافق، متهم می‌کنند.
به دلایل واضح، یکی از حساس‌ترین اتهامات درباره نحوه مدیریت نتانیاهو در جنگ این است که او جنگ را برای منافع سیاسی شخصی خود طولانی کرده است. صرف‌نظر از اینکه آنها چه فکر می‌کنند، تمام افرادی که نویسندگان این گزارش با آنها صحبت کرده‌اند روی یک موضوع اتفاق‌نظر دارند: گسترش جنگ برای نتانیاهو خوب است. زمانی که جنگ در هفتم اکتبر 2023، روزی که حماس و متحدانش حدوداً 1200 نفر، هم غیرنظامی و هم ماموران امنیتی را کشتند و 250 نفر را به گروگان گرفتند، به‌نظر می‌رسید که حیات سیاسی نتانیاهو به پایان رسیده است. انتظار عمومی این بود که جنگ در اوایل سال 2024 فروکش کند، ائتلاف نتانیاهو فروبپاشد و نتانیاهو خیلی زود مسئول فاجعه شناخته شود.
در عوض نتانیاهو از جنگ برای تقویت بخت سیاسی خود استفاده کرد، ابتدا صرفاً برای نجات خود و سپس برای پیروزی به شیوه خودش. نزدیک به 2 سال پس از حمله به اسرائیل و رویارویی نتانیاهو با اتهامات جدی فساد هنوز شانس خوبی برای اداره اسرائیل تا زمان برگزاری انتخابات عمومی وجود دارد که قرار است تا اکتبر 2026، زمانی که نتانیاهو 77 ساله خواهد شد، برگزار شود و او می‌تواند در آن پیروز شود.
البته نمی‌توان گفت که نتانیاهو تصمیم‌های کلیدی زمان جنگ را کاملاً برای بقای سیاسی خود گرفته است. تلاش شخصی او برای قدرت اغلب به‌طور جدایی‌ناپذیری با میهن‌پرستی واقعی و این باور که در سخنرانی‌های عمومی‌اش می‌گنجاند، گره خورده است که او تنها کسی است که می‌داند چگونه باید از اسرائیل دفاع کند. فراتر از انگیزه‌های شخصی نتانیاهو، جنگ روندی پیچیده و پرآشوب با بسیاری از متغیرهای روزانه است که مسیر خود را طی می‌کند. همانند تمام نخست‌وزیران اسرائیل، نتانیاهو هم فاقد کنترل اجرایی کامل بر دولتی عریض و طویل پر از جناح‌ها و منافع رقابتی است.
با در نظر گرفتن تمام ملاحظات، نویسندگان این گزارش به سه نتیجه اجتناب‌ناپذیر رسیده‌اند. در سال‌های قبل از جنگ، رویکرد نتانیاهو در قبال حماس به تقویت این گروه کمک کرد و فضایی را برای آمادگی مخفیانه برای جنگ ایجاد کرد. ماه‌ها قبل از جنگ، فشار نتانیاهو برای تضعیف دادگاه‌ها شکاف‌های عمیقی را در داخل جامعه اسرائیل ایجاد و ارتش آن را تضعیف کرد، اسرائیل را آسیب‌پذیر نشان داد و حماس را به آماده‌سازی برای حمله تشویق کرد. به‌محض شروع جنگ، تصمیم‌های نتانیاهو عمدتاً تحت‌تاثیر نیازهای سیاسی و شخصی قرار گرفتند، نه صرفاً ضرورت نظامی یا ملی. نتانیاهو در دوران زمامداری‌اش چندین درخواست برای مصاحبه را رد کرده و به لیست یافته‌های این گزارش پاسخی نداده است.
نویسندگان این گزارش دریافته‌اند در مراحل کلیدی جنگ، تصمیم‌های نتانیاهو منجر به طولانی‌تر شدن مبارزه در غزه شده است؛ طولانی‌تر از زمانی که رهبران ارشد نظامی اسرائیل آن را لازم می‌دانستند. این موضوع تا حدی در نتیجه امتناع نتانیاهو از کنار رفتن از قدرت از سال‌ها قبل از هفتم اکتبر، در زمانی که متهم به فساد بود، اتفاق افتاد؛ تصمیمی که باعث شد حمایت میانه‌روهای اسرائیل و حتی بخش‌هایی از راست‌های اسرائیلی را از دست بدهد.
پس از آغاز برگزاری دادگاه‌های نتانیاهو در سال 2020 که هنوز ادامه دارد نتانیاهو با ایجاد اتحادی با احزاب راست افراطی اکثریت شکننده‌ای را در پارلمان اسرائیل تشکیل داد که او را در قدرت نگه داشت اما سرنوشتش را به مواضع تندروها گره زد؛ هم قبل از جنگ و هم بعد از آغاز آن.
نتانیاهو تحت فشار سیاسی از سوی متحدان ائتلاف، در لحظات حیاتی سرعت مذاکرات آتش‌بس را کُند کرد و فرصت‌هایی که در آن حماس با توافق مخالفت کمتری داشت، از دست داد. او از برنامه‌ریزی برای گذار قدرت پس از جنگ اجتناب کرد و هدایت جنگ به سمت مرحله نهایی را دشوارتر کرد. در آوریل و جولای 2024 حتی زمانی که ژنرال‌های ارشد به نتانیاهو گفتند که هیچ مزیت نظامی بیشتری در ادامه جنگ نیست، او به جنگ ادامه داد.
زمانی که مومنتوم رسیدن به آتش‌بس به‌نظر در حال پیشرفت بود، نتانیاهو اهمیت ناگهانی را به اهداف نظامی که او پیشتر علاقه کمتری به آنها نشان می‌داد، مثل تصرف شهر جنوبی رفح و بعدها تصرف مرز غزه با مصر، نشان داد و زمانی که آتش‌بس در ماه ژانویه برای مدتی برقرار شد، در ماه مارس آن را تا حدی برای حفظ ائتلاف خود نقض کرد.
هزینه تاخیر بالا بوده است: هر هفته‌ای که گذشت تاخیر به معنی مرگ صدها فلسطینی و وحشت هزاران نفر دیگر بوده است. این بدان معنی بود که دست‌کم هشت گروگان دیگر در اسارت جان باختند و اختلافات در اسرائیل بین کسانی که بیش از هر چیزی به دنبال توافقی برای آزادی گروگان‌ها بودند و آنهایی که فکر می‌کردند جنگ باید تا نابودی کامل حماس ادامه داشته باشد، بالا گرفت. توافق با عربستان به تعویق افتاد و چهره اسرائیل در خارج لکه‌دار شد و همچنین باعث شد تا دادستان‌های دیوان بین‌المللی کیفری خواستار بازداشت نتانیاهو شوند.
اما پاداش فوری برای نتانیاهو زیاد بوده است. او نسبت به هر زمان دیگری در دوران زمامداری 18 ساله‌اش به‌عنوان نخست‌وزیر، کنترل بیشتری بر دستگاه دولت اسرائیل پیدا کرده است. او توانست از تحقیقات دولتی که به جرائمش می‌پرداخت جلوگیری کند و گفت که تبعات آن باید بماند برای بعد از پایان جنگ غزه؛ حتی زمانی که وزیر دفاع، فرمانده ارتش، جاسوس داخلی و چندین نفر از فرماندهان ارشد یا اخراج شدند یا استعفا دادند.
درحالی‌که نتانیاهو سه بار در هفته در دادگاهی که متهم به فساد شده بود، شرکت می‌کرد، دولتش حالا به دنبال اخراج دادستان کل است که بر روند قضایی نظارت دارد. این امر زمان مورد نیاز برای برنامه‌ریزی و اجرای حملات علیه ایران را در اختیارش قرار داد. فراتر از همه، همانطور که سرسخت‌ترین حامیانش اشاره می‌کنند، او را در قدرت نگه داشت. سرولیک آین‌هورن، استراتژیست سیاسی که بخشی از حلقه داخلی نتانیاهوست می‌گوید: «نتانیاهو رستاخیز سیاسی را رقم زد که هیچ‌کس، حتی نزدیک‌ترین متحدانش فکر نمی‌کردند امکان‌پذیر باشد. رهبری او در جنگ طولانی‌مدت با حماس و حمله به ایران نقشه سیاسی را تغییرشکل داده. او حالا در جایگاه قوی برای پیروزی دوباره در انتخابات را دارد.»
بحران داخلی
در اواخر جولای 2023، اداره اطلاعات نظامی اسرائیل گزارش هشداردهنده‌ای را از مجموعه تمام رهگیری‌هایی که از سوی سازمان اطلاعاتی اسرائیل در ماه‌های اخیر انجام شدند منتشر کرد. نتیجه‌گیری این گزارش وخیم بود: اسرائیل در خطر جدی قرار داشت. آشفتگی‌های شدید داخلی بر سر طرحی تفرقه‌افکن، تحت فشار دولت نتانیاهو برای کسب کنترل بیشتر بر سر قوه قضائیه تشنجی را در اسرائیل به‌راه انداخته بود. ماه‌ها بود که صدها هزار نفر از شهروندان از جمله تعداد فزاینده‌ای از نیروهای ذخیره نظامی در اعتراضات هفتگی علیه این طرح شرکت می‌کردند.
این گزارش می‌گوید که دشمنان اصلی اسرائیل، حماس در غزه، حزب‌الله در لبنان و دولت ایران، شکاف‌های فزاینده در داخل جامعه اسرائیل و به‌ویژه نیروهای مسلح را مشاهده کرده‌اند. آمیت صعار، تحلیلگر ارشد اطلاعات ارتش در معرفی‌نامه این گزارش می‌نویسد: «من با جمع‌بندی شروع می‌کنم. عمیق شدن بحران داخلی، از دیدگاه من، چهره اسرائیل را فاسدتر می‌کند، ضربه به بازدارندگی اسرائیل را تشدید می‌کند و احتمال تشدید درگیری را افزایش می‌دهد.»
در 23 جولای 2023، اعتراضات به اوج خود رسید. دست‌کم 10هزار نفر از نیروهای ذخیره نظامی شامل تعدادی از خلبانان ذخیره که ستون فقرات نیروی هوایی اسرائیل را تشکیل می‌دهند، تهدید کردند در صورتی که نتانیاهو در روز بعد طرح خود را در پارلمان برای اجرای بخش اول اصلاحات قضایی ارائه کند، از ادامه خدمت سر باز می‌زنند.
هرتزی هالوی، فرمانده ارشد ارتش اسرائیل که بوی بحران به مشامش خورده بود، تلاش کرد تا در اقدامی بی‌سابقه نتانیاهو را متقاعد کند که یافته‌های صعار را بخواند. هالوی و دیگر مقامات ارشد از جمله وزیر دفاع یافته‌های مشابهی را در ماه‌ها و هفته‌های قبل به نتانیاهو منتقل کرده بودند که هیچ فایده‌ای نداشتند. این چهارمین هشدار نوشتاری بود که صعار از آغاز امسال فرستاده بود و تمام آنها نادیده گرفته شده بودند. نتانیاهو در ماه مارس یوآو گالانت، وزیر دفاع وقت را به‌دلیل هشدار عمومی درباره افزایش خطرات داخلی، قبل از آنکه تحت فشار عموم از تصمیم خود برگردد، اخراج کرد. با این حال، این گزارش جدید آنقدر وخیم بود که هالوی تصمیم گرفت دوباره تلاش کند.
رونن بار، رئیس شین‌بت، سازمان اطلاعات داخلی اسرائیل نیز تلاش کرد تا نتانیاهو را تحت فشار قرار دهد. او به نخست‌وزیر هشدار داد که اسرائیل در «نقطه بحرانی» قرار گرفته و خطر، واقعی است. اما نتانیاهو باز هم تحت‌تاثیر قرار نگرفت. سال‌ها بود که او دولت قطر را تشویق می‌کرد تا کمک‌های اقتصادی بیش از یک میلیاردی را به غزه برساند و او مطمئن بود که این استراتژی در منطقه به نفعش خواهد شد. از نظر او، ناآرامی داخلی مشکل مهم‌تری بود. نتانیاهو به بار گفت: «با معترضان برخورد کنید.»
زمانی که لایحه جنجالی اصلاحات قضایی به تصویب رسید، اثر آن بر مردم به‌سرعت خود را نشان داد. درگیری‌ها در آن شب بین حامیان و منتقدان نتانیاهو در یک مورد منجر به تیراندازی شد. نیروهای ذخیره نظامی وعده‌های خود مبنی بر استعفا را عملی کردند.
با وجود مجموعه‌ای از رخدادهای پیش‌بینی‌نشده اسرائیل با برخی تفاسیر امن‌تر شده. شکست حزب‌الله، سقوط دولت سوریه و حمله به ایران، تمام اینها در صورتی که جنگ در تابستان 2024 به پایان می‌رسید، به‌دست نمی‌آمدند. با اینکه نتانیاهو از ابتدا به‌دنبال این پیروزی‌ها نبود اما به‌اندازه کافی چابک بود که از فرصت‌هایش استفاده کند اما از منظری دیگر امنیت اسرائیل از هر شرایط دیگری ضعیف‌تر شده. وجهه آن در پایین‌ترین سطح ممکن قرار گرفته. دیوان کیفری بین‌المللی در حال ارزیابی این موضوع است که اسرائیل که پس از یک نسل‌کشی به‌وجود آمده، در ارتکاب به نسل‌کشی دیگری گناهکار است. دیوان کیفری بین‌المللی حکم بازداشت نتانیاهو را صادر کرده است. نتانیاهو سرپرست یکی از فجایع قرن بیست‌و‌یکم بوده است؛ فاجعه‌ای که احتمالاً برای دهه‌ها نام اسرائیل را خدشه‌دار خواهد کرد.
