روایتِ نسل‌زدایی

سربرنیتسا (Srebrenica) شهری کوچک در شرق کشور بوسنی و هرزگوین است. شهری با دو هزار  و ششصد نفر جمعیت که غالب آنها کارگران معادن نمک هستند. نام سربرنیتسا، از رهگذر حادثه‌ای تلخ و فراموش‌نشدنی به نمادی از نسل‌زدایی بدل شده و چنانچه این حادثه نبود، این نام جز برای اهالی و مردمانِ بوسنی و هرزگوین محلی از اِعراب نداشت.

آنچه در بازه 11 تا 31 جولای 1995 بر ساکنان سربرنیتسا گذشت، جلوه‌ای است از خشونت‌ورزی بی‌حدوحصرِ ناشی از یک جنگ داخلی. یوگسلاوی (سابق) به‌عنوان کشوری برخوردار از نظام سیاسی فدرال، به واسطه قدرت‌طلبی و استقلال‌خواهی در فاصله سال‌های 1991 تا 2001 یک جنگ داخلی شدیدِ قومیت‌محور را تجربه نمود. طبق گزارش‌ها، شمار قربانیان این جنگ حدود 140000 نفر است و تعداد آوارگان به چهار میلیون نفر می‌رسد.

در عین حال، گفته می‌شود حدود 50000 نفر از جمعیت زنان نیز به اَشکال فجیع و غیرقابل بیان خشونت جنسی را تجربه نموده‌اند. این جنگ داخلی مولود فجایع انسانی بسیار بود که یکی از آنها نسل‌زدایی سربرنیتسا است. در فاصله آوریل 1992 تا دسامبر 1995، نیروهای نظامی دو ناحیه بوسنی و هرزگوین و جمهوری بوسنی صرب با یکدیگر به جدال پرداختند. در جریان این درگیری، ده‌ها هزار نفر از مسلمانان بوسنی به منظور فرار از نیروهای بوسنی صرب به سربرنیتسا پناه بردند.

قطعنامه 819 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در آوریل 1993 صادر شده نیز از این شهر با عنوان «ناحیه امن» یاد می‌کند. در مارس 1995، رادوان کارادزیچ، رئیس‌جمهور خودخوانده و فرمانده ارشد نیروی نظامی جمهوری بوسنی صرب طی فرمانی از نیروی نظامی خود خواست جمعیت مسلمانان سربرنیتسا را پاکسازی کنند. اجرای این فرمان، مرگ 8372 انسان و آوارگی قریب به 30000 زن، کودک و سالمند از جمعیت مسلمانان بوسنیایی را سبب شد.

بازتاب این کشتار گسترده، محرکی بود که جامعه بین‌المللیِ مصلحت‌اندیش و نظاره‌گر را به خود آورد و آهنگ فعالیت نهاد مجری عدالت کیفری در منطقه بالکان را سرعت بخشد. این نهاد مجری، دیوان بین‌المللی کیفری یوگسلاوی سابق (International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia) نام داشت و نطفه آن در قطعنامه 827 شورای امنیت بسته شده بود.

این شورا با بررسی گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد وضعیت یوگسلاوی را تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی برشمرد و تصمیم گرفت در جایگاه متولی، این تهدید را مرتفع نماید و به عنوان پاسخ، تصمیم گرفت مقابله با بی‌کیفرمانی عاملانِ نقض‌های فاحش حقوق بین‌الملل بشردوستانه از 1991 بدین سو را در دستور کار قرار دهد. دیوان یوگسلاوی سابق، در بازه فعالیت خود از 1993 تا 2017 به بیش از 160 پرونده رسیدگی و 92 نفر را محکوم نمود که بخش قابل توجهی از این محکومیت‌ها به اَعمال مجرمانه‌ای اختصاص یافت که علیه مسلمانان انجام گرفته بود.

در مورد سربرنیتسا، 48 متهم به مجموع بیش از 700 سال زندان محکوم شده و پنج نفر نیز مستحق مجازات حبس ابد شناحته شدند. شایان ذکر است مطابق اساسنامه دیوان یوگسلاوی سابق، حداکثر مجازات قانونی حبس ابد بود و سلب حیات جایگاهی نداشت. دولت ایران نیز در سال 1997 به مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلام نمود که محکومان این دیوان می‌توانند ذیل همکاری قضایی دوران حبس خود را در زندان‌های ایران بگذرانند.

البته این ابراز تمایل به دلیل فقدان وجود توافقِ اجرای مجازات میان طرفین محقق نشد. هرچند فاجعه انسانی سربرنیتسا منحصر به نسل‌زدایی نیست اما این جرم به دلیل پیامدهای اجتماعی و تاریخی گسترده و عمیق بیش از سایر جرایم در اذهان ماندگار شده و بانی خاطرات تلخ محسوب می‌شود. نسل‌زدایی (Genocide) به دلیل اهمیت ذاتی جرم‌الجرائم (Crime of Crimes) نام نهاده شده. در یک نگاه، این جرم در حقوق بین‌الملل به امحای یک گروه ملی، دینی، قومی و نژادی اطلاق می‌شود.

گفتنی است با توجه به عنصر مادی نسل‌زدایی که شامل کشتن اعضای گروه، ایراد آسیب شدید نسبت به سلامت جسمی یا روحی اعضای گروه، تحمیل شرایط زندگی توان‌فرسا به آنها، جلوگیری از توالی نسل میان اعضای گروه و انتقال اجباری کودکان از گروهی به گروه دیگر ـ نمی‌توان ترجمه متداولِ «نسل‌کشی» را برای آن صحیح دانست. زیرا تحقق این جرم با اَعمالی غیر از کشتن نیز صورت می‌پذیرد.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تاریخ 23 مه 2024، قطعنامه 78282 را صادر و 11 جولای را روز جهانی یادبود نسل‌زدایی سربرنیتسا نام نهاد تا واقعیت تاریخی و پیامدهای مخرب انسانی آن در گذر زمان دستخوش تغییر نشود. حال که تراژدی سربرنیتسا در آستانه سی سالگی است، به نظر می‌رسد جهان درس خود را از آن فاجعه انسانی به دست فراموشی سپرده. دنیای پیچیده امروز، چشم در چشمِ بحران‌های صغیر و کبیر امنیتی است و مادامی که اهمیتِ حل اختلاف در راستای خیر مشترکِ بشری اولویت نباشد، صدور یک دستور پاکسازی دیگر خلافِ انتظار نخواهد بود.