پیمانکاران ارزان قیمت تروریسم

دولت اسلامی استان خراسان (ISKP) یا داعش خراسان (ISIS K) شاخه‌ای از داعش است که بیشتر در مناطق مرکزی و جنوب آسیا فعال است و عملیات‌های خونین زیادی را طی سال‌های اخیر در منطقه ترتیب داده است. این گروه که در حال گسترش دامنه فعالیت‌های خود به حوزه اوراسیا است و هشدارهایی درباره احتمال سرایت حملات این گروه به سایر نقاط اروپا وجود دارد، به یک نگرانی جدی برای بسیاری از کشورها بدل شده اما مقابله با تروریسم در منطقه هنوز به‌عنوان یک اولویت دیده نمی‌شود و اقدامات کافی برای جلوگیری از گسترش این پدیده صورت نمی‌گیرد.

داعش خراسان چگونه ایجاد شد؟

دولت اسلامی استان خراسان در سال ۲۰۱۴ با جذب تعدادی از جنگجویان جدا شده از تحریک طالبان پاکستان (TTP)، القاعده و طالبان افغانستان که در کشورهای افغانستان و پاکستان فعال بودند، تشکیل شد. درحالی‌که بسیاری از این جنگجویان به خانه‌هایشان بازگشته بودند و سرنوشت مشخصی نداشتند، نمایندگان دولت اسلامی عراق و شام به افغانستان و پاکستان سفر کرده و تلاش کردند با جمع‌آوری آن‌ها از طریق مذاکره با تعدادی از فرماندهان نظامی ارشد به‌ویژه فرماندهان تحریک طالبان پاکستان، شاخه جدیدی از داعش را در این منطقه تشکیل دهند.

این تلاش‌ها در ژانویه ۲۰۱۵ و پس از صدور بیانیه داعش که طی آن تشکیل شاخه «استان خراسان – Khorasan Province» اعلام شده بود، رسمیت یافت. در آن زمان ابوبکر بغدادی، خلیفه وقت داعش نیز طی حکمی حافظ سعیدخان را به‌عنوان اولین امیر داعش خراسان منصوب کرد. حافظ سعیدخان که پیش از آن مسئولیت فرماندهی نظامی یکی از واحدهای تحریک طالبان در پاکستان را بر عهده داشت، با استفاده از روابط گسترده خود در این کشور اقدام به جذب نیرو کرد و نفوذ داعش خراسان در افغانستان و پاکستان را توسعه داد.

تاریخچه داعش خراسان از اینجا به بعد یکی از خشن‌ترین روایت‌ها در تاریخ معاصر است. این گروه تروریستی مرتباً درگیری‌های گسترده‌ای با نیروهای امنیتی دولت افغانستان، نیروهای نظامی خارجی حاضر در افغانستان و گروه طالبان داشت. براساس پژوهش مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS)، در سال ۲۰۱۵، اختر منصور رهبر وقت طالبان از جنگجویان داعش خراسان خواست که «زیر یک پرچم» جمع شوند اما با استنکاف داعش خراسان از این مسئله و بالا گرفتن درگیری‌ها، شورای کویته طالبان در دسامبر همان سال دستور داد تا نیروهای ویژه این گروه در قالب «واحد سرخ» جنگ با داعش خراسان را آغاز کنند و تلاش کنند تا مناطق تحت تصرف این گروه را در اختیار بگیرند.

در تحقیقات مرکز مقابله با تروریسم دانشگاه وست‌پوینت آمریکا که در مارس ۲۰۲۰ منتشر شده، آمده است که در نتیجه درگیری‌ها، سرانجام در سال ۲۰۱۸ داعش خراسان پذیرفت که تسلیم طالبان شود و مناطق تحت تصرف خود را رها کند و به طالبان بدهد. اما این پایان ماجرای داعش خراسان نبود و فعالیت‌های آن‌ها همچنان به روش‌های مختلف و در مناطق گوناگون افغانستان ادامه یافت.

نکته قابل توجه این است که روابط طالبان و داعش خراسان همواره هم تنش‌آلود نبود و روایت‌هایی از همکاری‌ میان آن‌ها در برخی موارد وجود دارد. بخش‌هایی از شبکه حقانی که در حال حاضر بخشی از طالبان به حساب می‌آید، همکاری‌هایی با داعش خراسان داشتند. برای نمونه، وزارت دفاع افغانستان در سال ۲۰۱۸ در واکنش به یک حمله تروریستی که داعش خراسان مسئولیت آن را پذیرفته بود، اعلام کرد که «تحقیقات نشان می‌دهد این حمله توسط عناصر شبکه حقانی صورت گرفته است.»

بازیگران بین‌المللی حاضر در افغانستان نیز عملیات‌های زیادی را برای مقابله با گروه تروریستی داعش خراسان ترتیب دادند. ایالات متحده و دولت وقت افغانستان در همین راستا کارزاری را در شرق افغانستان برای مقابله با داعش خراسان به راه انداختند و براساس گزارش‌هایی که از آن زمان وجود دارد، موفق شده بودند تعدادی از رهبران ارشد و میانی این گروه از جمله اسلم فاروغی رهبر آن‌ها را کشته یا دستگیر کنند. پس از این تحولات، داعش خراسان در سال ۲۰۲۰، فردی به نام شهاب‌المهاجر را به‌عنوان رهبر جدید انتخاب کرد. المهاجر پیش از آن به‌عنوان برنامه‌ریز اصلی داعش خراسان برای حملات شهری فعالیت می‌کرد و کمی قبل‌تر نیز یکی از فرماندهان میان‌شبکه حقانی بود.

او توانست سال‌های آینده را به سال‌های بسیار خونبارتری تبدیل کند. در سال ۲۰۲۰، به‌رغم اینکه داعش خراسان مناطق بسیار کوچکی را در اختیار داشت اما موفق شد حملات تروریستی زیادی را ترتیب دهد که از جمله آن‌ها حمله به کابل در مه ۲۰۲۰ (۲۴ کشته) و حمله به دانشگاه کابل در نوامبر ۲۰۲۰ (۲۲ کشته) ‌بود. در این زمان دامنه فعالیت‌های داعش افغانستان، جدی‌تر از قبل در کشورهای همسایه نظیر تاجیکستان، پاکستان و هند گسترده شد.

در ژوئن ۲۰۲۱، سازمان ملل متحد تخمین زد که ساختار داعش خراسان را یک هسته مرکزی از جنگجویان با حدود ۱۵۰۰ الی ۲۲۰۰ نیرو تشکیل می‌دهد که محل استقرار آن‌ها در استان‌هایی نظیر کُنَر و ننگرهار است. این گزارش همچنین اضافه می‌کرد که این جنگجویان هرچند توان کنترل مناطق بزرگ را ندارند اما از نظر عملیاتی می‌توانند در زمینه عملیات‌های انتحاری یا عملیات‌هایی با هدف کشتار غیرنظامیان بسیار خطرناک باشند. نمونه این حملات را می‌توان در ۲۶ آگوست ۲۰۲۱، چند روز پیش از خروج کامل آمریکا از افغانستان مشاهده کرد که طی آن حدود ۱۷۰ نفر افغانستانی و ۱۳ نیروی نظامی آمریکا کشته شدند.

در حال حاضر طالبان رابطه با داعش خراسان را انکار می‌کند و مدعی است با این گروه در افغانستان مبارزه می‌کند. جمهوری اسلامی ایران نیز برای تأمین امنیت مرزها و جلوگیری از ورود نیروهای داعش خراسان به داخل ایران، همکاری‌هایی با طالبان دارد. حسن کاظمی‌قمی، نماینده ویژه رئیس‌جمهوری ایران در امور افغانستان دی‌ماه ۱۴۰۲ در این باره گفت:«مقامات ایران و افغانستان در تهران با یکدیگر دیدار و بر همکاری بیشتر در حوزه امنیت مرزی تاکید کردند.» مقام‌های آمریکایی در برخی موارد ادعا کرده‌اند که طالبان اراده‌ای برای هدف قرار دادن یا بازداشت سران اصلی داعش خراسان ندارد. ژنرال مایکل اریک کوریلا، از فرماندهی سنتکام ارتش آمریکا در مارس ۲۰۲۳ طی نشستی که در کنگره آمریکا برگزار شد، گفت: «طالبان اراده‌ای برای رفتن به دنبال افراد ندارد.» در مقابل ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان این مسئله را رد کرده و گفته است که از آگوست ۲۰۲۱، بیش از ۱۷۰۰ نفر از اعضای داعش خراسان دستگیر و بیش از ۱۱۰۰ نفر از آن‌ها نیز کشته شده‌اند. طالبان در آوریل ۲۰۲۳ صوتی منسوب به ثنا‌الله غفاری (لقب، شهاب‌المهاجر) منتشر کرد که طی آن غفاری از کشته شدن تعداد زیادی از همرزمانش در درگیری با طالبان سخن می‌گفت.

ایدئولوژی داعش خراسان چیست؟

براساس باورهای رهبران این گروه، داعش خراسان یک ولایت (استان) از دولت اسلامی به شمار می‌رود. خراسان در اسم این گروه به منطقه‌ای وسیع و تاریخی شامل بخش‌هایی از افغانستان، ایران، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان اشاره دارد. داعش خراسان معتقد است که باید یک دولت اسلامی در سطح جهان پدید آید و نوعی خلیفه‌گری فراملیتی براساس قوانین شریعت حاکم شود.

از نگاه آن‌ها این خلیفه‌گری باید کاری کند که تمام اعضای جامعه سفت و سخت از قوانینی که براساس سنت و دستورات دینی وجود دارد، تبعیت کنند. در کتابی به نام «عقیده و منهاج دولت اسلامی در زمینه تکفیر» که در سال ۲۰۱۶ منتشر شد آورده شده که هرکسی «قوانین شریعت» را رد کند، به‌عنوان «کافر» شناخته می‌شود و به تبع آن می‌تواند اعدام شود. درحالی‌که القاعده در گذشته مدعی مبارزه با دو دشمن یعنی «دشمنان نزدیک» (بازیگران منطقه‌ای و شیعیان) و «دشمنان دور» (غرب) بود، داعش خراسان در ظاهر این مسئله را ادامه می‌دهد اما در حقیقت عملیات‌های آن‌ها نشان می‌دهد که مبارزه با «دشمن نزدیک» اولویت اصلی آن‌ها به شمار می‌رود.

حملات گسترده آن‌ها به مناطق هزاره‌نشین و اقلیت‌های شیعه در افغانستان یکی از مهم‌ترین شواهد وجود این نگاه در رهبران داعش افغانستان است. داعش خراسان پس از صلح طالبان و ایالات متحده و حاکم شدن این گروه در افغانستان، در بیانیه‌هایی به این موضوع اعتراض کرد و طالبان و آمریکا را «متحد یکدیگر» معرفی کرد. آن‌ها همچنین در برخی موارد در بیانیه‌ها و نوشته‌هایشان طالبان را «ملی‌گرایان کثیف» معرفی کرده و آن‌ها را به دلیل توجه به قومیت و ملیت به جای «جهاد اسلامی» سرزنش کرده است.

ساختار تشکیلاتی داعش خراسان

این گروه تروریستی بر پایه رهبری یک «امیر» فعالیت می‌کند. آخرین امیر آن‌ها شهاب‌المهاجر (ثناالله غفاری) بود که در سال ۲۰۲۳ ادعاهایی مبنی بر کشته شدن او مطرح شد اما شواهد کافی برای قطعیت داشتن این ادعا وجود ندارد و از همین رو نمی‌توان به‌طور کامل آن را پذیرفت. ساختار این گروه از شورایی مشورتی، فرماندهی اطلاعاتی، فرماندهی لجستیکی و فرماندهان نظامی منطقه‌ای تشکیل می‌شود.

براساس گزارش‌هایی که از سال‌های ابتدایی فعالیت این گروه وجود دارد، عمده فرماندهان و مقام‌ها را اعضای ارشد پیشین تحریک طالبان تشکیل می‌دادند اما به مرور این وضعیت تغییر کرده است. آن‌ها هرچند در ابتدا بخشی از دولت اسلامی عراق و شام به حساب می‌آمدند اما نوعی خودمختاری داشتند و در ادامه نیز با تضعیف داعش در عراق، سوریه و سایر مناطق خاورمیانه آزادی عمل بیشتری پیدا کردند.

داعش خراسان برای تأمین مالی به منابع زیادی متکی است. وزارت خزانه‌داری آمریکا در یک ارزیابی آورده است که منابع مالی این گروه از محل «کمک‌های محلی» و «حمایت از سوی هسته اصلی داعش» تأمین می‌شود و آن‌ها فعالیت‌های تجاری و اقتصادی مخفیانه زیادی در مناطقی نظیر کابل و جلال‌آباد دارند.

داعش خراسان معمولاً از چه تاکتیک‌هایی استفاده می‌کند؟

هرچند تعداد حملات داعش خراسان در سال‌های اخیر به نسبت سال‌های اوج فعالیت این گروه کاهش یافته اما حملات آن‌ها مؤثرتر شده و همچنان قربانیان بسیار زیادی می‌گیرد. روند فعالیت‌های داعش خراسان از ۲۰۱۸ به این سو نشان می‌دهد این گروه از دو تاکتیک اصلی برای حملات خود استفاده می‌کند. این دو تاکتیک شامل بمب‌گذاری و منفجر کردن یک مکان مملو از جمعیت غیرنظامی یا محل حضور نظامیان از دور و همچنین استفاده از عناصر انتحاری است. این گروه در برخی موارد از نیروهای انتحاری می‌خواهد تا پیش از انفجار اقدام به گروگانگیری غیرنظامیان و شلیک به سوی آنان کنند تا تعداد تلفات افزایش پیدا کند.

برخی از عملیات‌های داعش خراسان در ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴

افغانستان: ۱ ژانویه ۲۰۲۳ یک مهاجم با منفجر کردن بمب در نزدیکی مقر نظامیان طالبان در فرودگاه بین‌المللی کابل تعدادی از اعضای طالبان و غیرنظامیان نزدیک به محل انفجار را به قتل رساند. داعش خراسان مسئولیت این حمله را پذیرفت و مدعی شد طی این حمله ۲۰ نفر کشته و ۳۰ نفر زخمی شدند.

افغانستان: ۱۱ ژانویه ۲۰۲۳ درحالی‌که هیئتی از چین به کابل سفر کرده بود، یک عنصر انتحاری اقدام به منفجر کردن خود در مقابل ساختمان وزارت خارجه طالبان کرد که این حمله براساس روایت رسانه‌های محلی به کشته شدن بیش از ۲۰ نفر انجامید.

پاکستان: ۲۳ جولای ۲۰۲۳ بمب‌گذاری در یک راهپیمایی که از سوی «جماعت علمای اسلام» در پاکستان برگزار شده بود باعث شد دست‌کم ۶۳ نفر جان خود را از دست بدهند.

افغانستان: ۱۳ اکتبر ۲۰۲۳ حمله نیروهای داعش خراسان به یک مسجد شیعیان در بغلان به کشته شدن ۷ نفر و مجروح شدن ۱۷ نفر دیگر منجر شد.

ایران: ۳ ژانویه ۲۰۲۴ دو بمب‌گذاری در مراسم سالگرد شهادت سردار قاسم سلیمانی در شهر کرمان باعث شد نزدیک به ۱۰۰ نفر جان خود را از دست داده و ۳۶۸ نفر زخمی شوند. پیش‌تر در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۲، تروریست‌های داعش در شهر شیراز به حرم شاه‌چراغ حمله کردند و جان دست‌کم ۱۵ ایرانی را گرفتند. داعش یک بار دیگر در سال ۲۰۲۳ تلاش کرد به حرم شاه‌چراغ حمله کند و در این حمله یک نفر از خادمان و یک نفر از محافظان به شهادت رسیده و هفت نفر دیگر زخمی شدند.

پاکستان: ۳۰ ژانویه ۲۰۲۴ حمله به کارزار انتخاباتی حزب تحریک انصاف باعث شد ۴ نفر کشته و ۵ نفر زخمی شوند.

پاکستان: ۷ فوریه ۲۰۲۴ دو بمب‌گذاری در ایالت بلوچستان همزمان با انتخابات سراسری در پاکستان به کشته شدن ۳۰ نفر و زخمی شدن ۲۸ نفر دیگر انجامید.

افغانستان: ۲۱ مارس ۲۰۲۴ یک عنصر انتحاری خود را در نزدیک «بانک جدید کابل» در قندهار منفجر کرد. آمارها درباره این انفجار ضد و نقیض است و روایت‌هایی از ۳ تا ۲۱ کشته و ۱۲ الی بیش از ۵۰ زخمی وجود دارد.

روسیه: یکی از خونبارترین حملات سال‌‌های اخیر داعش خراسان در کروکوس‌سیتی در نزدیکی شهر مسکو اتفاق افتاد. تالار کروکوس‌سیتی، بخشی از یک قسمت بزرگتر متشکل از مراکز خرید، رستوران‌ها و سایر جاذبه‌ها به نام مرکز خرید کروکوس‌سیتی است که در سال ۲۰۰۹ به‌عنوان محلی برای برگزاری کنسرت‌ها با ظرفیت ۶۰۰۰ نفر ساخته شد.

در ۲۲ مارس ۲۰۲۴، یک گروه موسیقی به نام «پیک‌نیک» قرار بود در تالار کروکوس کنسرتی اجرا کنند. پیش از آغاز اجرا و حدود ساعت ۲۰، چهار مرد مسلح نقاب‌دار با استفاده از تفنگ‌های خودکار به‌سوی جمعیت شلیک کردند. همچنین گزارش شد که مهاجمان با استفاده از بمب‌های بنزینی، سالن را به آتش کشیدند. ساعت ۲۱:۳۲ به وقت محلی، یک انفجار گزارش شد و نیم‌ساعت بعد، بر اثر شدت آتش‌سوزی، ریزش جزئی سقف تالار گزارش شد.

براساس برخی گزارش‌ها، برخی از مردان مسلح در داخل ساختمان، سنگر گرفتند. همچنین فیلمی که توسط بی‌بی‌سی نیز تأیید شده است، نشان‌دهنده «تیراندازی کور» این افراد به‌سوی مردم است. ۱۴۴ نفر در این حمله کشته و بیش از ۵۵۰ نفر زخمی شدند. بر اثر این اتفاق، مراکز خرید و سایر فضاهای عمومی شهر کاملاً تخلیه شدند.

تاجیکستان، جایی که نیمی از نیروهای داعش خراسان از آنجا می‌آیند

پس از حمله به تالار کروکوس‌سیتی در شهر مسکو، نیروهای امنیتی روسیه اعلام کردند که ۴ نفر از عاملان حمله هویت تاجیکستانی داشتند. پیش‌تر در ماجرای حمله تروریستی به مراسم سالگرد شهادت سردار سلیمانی در کرمان، وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای اعلام کرده بود «طراح و پشتیبانِ اصلی عملیات جنایت‌کارانه‌ مورد بحث، فردی تاجیکستانی به نام مستعار عبدالله تاجیکی بوده است.»

دادگاه انقلاب شیراز نیز پس از دومین حادثه تروریستی در شاه‌چراغ در مرداد ۱۴۰۲، هویت متهم ردیف اول را «رحمت‌اله نوروزاف، اهل کشور تاجیکستان» معرفی کرده بود. این مسئله در کنار داده‌های دیگری که از فعالیت‌های گروه‌های تروریستی در تاجیکستان وجود داشت توجه‌ها را به سوی این کشور جلب کرد. اواسط آوریل امسال، روزنامه نیویورک‌تایمز گزارش داد که نیمی از نیروهای داعش خراسان از تاجیکستان استخدام شده‌اند.

در گزارش نیویورک‌تایمز آمده است: تاجیک‌ها در داعش به‌ویژه در شاخه افغانستانِ آن، که به‌عنوان داعش خراسان شناخته می‌شود، نقش زیادی در حملات تروریستی اخیر این گروه پیدا کرده‌اند. تنها در طول یک سال گذشته آن‌ها در حملاتی به روسیه، ایران و ترکیه نقش اصلی را بازی کردند و اقداماتی نیز در اروپا داشتند. کارشناسان می‌گویند داعش خراسان در مجموع حدود چند هزار نفر نیرو دارد که بیش از نیمی از آن‌ها را تاجیکستانی‌ها تشکیل می‌دهند.

ادوارد لمون، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه A&M تگزاس که در زمینه تروریسم در تاجیکستان تخصص دارد می‌گوید: «آن‌ها به یک نیروی کلیدی برای عملیات‌های خارجی داعش خراسان بدل شده‌اند و این گروه از آن‌ها برای عملیات‌هایی که توجه جهانی را جلب کند و به داعش خراسان در جذب نیرو کمک کند استفاده می‌کنند.»

به گفته‌ تحلیلگران، دو عامل اصلی باعث می‌شود که تاجیک‌ها گزینه‌ای مناسب برای استخدام شدن از سوی داعش باشند. دولت اقتدارگرا و خودکامه که روزبه‌روز فشار را بر مردم افزایش می‌دهد و مسئله اقتصاد که نشان می‌دهد تاجیکستان یکی از فقیرترین کشورهای جهان است. فقر گسترده و سرکوب سیاسی باعث می‌شود میلیون‌ها نفر از تاجیک‌ها بخواهند در بیرون از این کشور به دنبال یک زندگی بهتر باشند. بر اساس آمارها، در این کشور ۱۰ میلیونی، چیزی بیش از نیمی از نیروی کار یعنی ۲ میلیون در پی جست‌ئجوی کار در خارج از این کشور هستند.

بیشتر این جمعیت در روسیه به سر می‌برند که در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌های گسترده غرب، چشم‌انداز اقتصادی نه‌چندان مناسب روسیه و حقوق پرداختی پایین دچار مشکل شده و به طعمه‌ای مناسب برای استخدام‌کنندگان جهادی بدل شده‌اند. به طور رسمی 1/3 میلیون نفر کارگر تاجیک در روسیه حضور دارند و کارشناسان معتقدند به‌طور غیررسمی این آمار صدها هزار نفر بیشتر است.

نیویورک‌تایمز در گزارشی دیگر که چند روز پس از حمله به مسکو منتشر شد نیز آورده بود:‌ در روسیه وضع برای مهاجرانی که از کشورهای آسیای مرکزی آمده‌اند، در چندماه اخیر بسیار تیره و تار بوده است. بسیاری از مهاجران آسیای مرکزی ماه‌هاست که با ارعاب پلیس و خطر تحت فشار قرار گرفتن از سوی دولت مرکزی برای پیوستن به جنگ در اوکراین مواجه بوده‌اند. موقعیت آنها پس از حمله تروریستی بیش از پیش متزلزل شده است.

یک مهاجر تاجیک در مسکو به وب‌سایت خبری اوراسیا نت گفت: «در طول سال گذشته، وضعیت در روسیه دشوار بوده است. حمله‌های مداوم پلیس به مهاجران ادامه دارد. با شما طوری رفتار می‌کنند که انگار یک جنایتکار هستید. اکنون راه رفتن در خیابان غیرممکن است، همه مراقب شما هستند و از شما دوری می‌کنند. برخی با شما مانند یک سگ رفتار می‌کنند.

براساس گزارش سالانه مقابله با تروریسم وزارت خارجه آمریکا در سال ۲۰۲۲، دولت تاجیکستان اقدامات زیادی را برای مقابله با تروریسم انجام می‌دهد که شامل ردیابی مالی تروریست‌ها و شناسایی ارتباطات آن‌هاست. تاجیکستان در سال ۲۰۱۵ گروه «دولت اسلامی عراق و شام»، موسوم به داعش را سازمان تروریستی اعلام و فعالیتش را در خاک این کشور ممنوع کرد.

در سال‌های گذشته، ده‌ها شهروند تاجیکستان به اتهام عضویت در داعش بازداشت و زندانی شده‌اند. رئیس‌جمهوری تاجیکستان در اوایل ماه مارس از فعالیت اسلامگرایان افراطی در این کشور که جوانان تاجیک را «شست‌وشوی مغزی» می‌کنند، ابراز نگرانی کرده بود. با این وجود این اقدامات کافی به نظر نمی‌رسد و مشکلات اجتماعی گسترده تاجیکستان که ناشی از سال‌های طولانی دیکتاتوری و مشکلات اقتصادی هستند، با چنین راهکارهایی حل و فصل نمی‌شوند و نیاز به اقداماتی بسیار فراتر است.

 عکس: Reuters