برآشفتگی از یک آوای گنگ

تیتر اغراق‌آمیز «پخش صدای خواننده زن از برنامه سیمای خانواده!» و تیترهایی مشابه چون «خوانندگی یک زن، شبکه اول سیما را به‌هم ریخت» و سرانجام «ماجرای پخش یک موسیقی خارج از عرف در برنامه «سیمای خانواده» و عذرخواهی از مردم» در لحظات اولیه‌ی ماجرا، کنجکاوی بسیاری برانگیخت و احتمالاً کلیک بسیاری برای این اخبار به همراه آورد.

طنز تلخ ماجرا اما آن‌جا بود که «صدای خواننده زن»، آوایی گنگ از سارنگ سیفی‌زاده بود که پیش از این به‌عنوان بخشی از موسیقی متن فیلم سینمایی «قصر شیرین» به کارگردانی رضا میرکریمی در قالب آلبوم به بازار موسیقی آمده بود.

آلبومی با مجوز شماره ۱۳۹۹-۵۶۸۶ از وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی و شماره ثبت ۳۱۹۳۸ کتابخانه‌ی ملی ایران ،شامل موسیقی متن فیلم‌های سینمایی «قصرشیرین» به کارگردانی رضا میرکریمی و «سمفونی نهم» به کارگردانی محمدرضا هنرمند با آهنگسازی امین هنرمند که اسفندماه ۱۳۹۹ در دسترس شنوندگان قرار گرفت.

علی‌رغم وجود این مجوز و شماره ثبت اما ظاهراً پخش چند ثانیه‌‌ای و غیرعمدی آوای گنگ انسانی مذکور چنان بر عده‌ای قلیل سخت آمد که سازمان صداوسیما بلافاصله اقدام به انتشار بیانیه‌ای تندوتیز کرد؛ بیانیه‌ای که در آن استفاده از عباراتی چون «سهل‌انگاری و خطای فردی»، «عدم رعایت حدود شرعی»، «برخورد جدی با عامل این سهل‌انگاری» و «بستن راه اشتباه مجدد» بیش از هر چیز موجب طرح این سوال ‌می‌شود که فارغ از محدودیت موجود برای خوانندگان زن و ناگزیری آن‌ها از آوازخوانی فقط برای زنان، این میزان اندک از تاب‌آوری را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ تاب‌آوری اندک مقابل شنیده شدن چند ثانیه‌ای آوایی گنگ از حنجره‌ی یک زن که پیش از این با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قالب آلبوم عرضه شده است. 

محدودیتی غیرقابل گریز 

بازگویی آن‌چه پس از انقلاب بر فعالیت‌های موسیقایی زنان ایرانی؛ از نوازندگی تا هم‌خوانی گذشت و تا اواسط دهه ۷۰ شمسی ادامه داشت، تکرار مکررات است. مکرراتی که تا زمان ایجاد اندک تغییری در سیاست‌ها و اجازه به زنان برای آوازخوانی در گروه‌های کُر تکرار شد. دورانی که با ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی‌رفسنجانی، سپس محمد خاتمی مصادف بود و موجب شد در سایه‌ی رویای هرگز محقق‌نشده‌ی تک‌خوانی زنان برای زنان و مردان، نخستین‌بار در سال ۱۳۷۵ جشنواره‌ای تحت عنوان «جشنواره موسیقی بانوان» برگزار شود.

جشنواره‌ای شامل کنسرت‌هایی با تماشاگران تک‌جنسیتی و محوریتِ خواننده‌ی زن که اگرچه در سال‌های دهه ۷۰ به‌عنوان امری امروزی و گامی رو به جلو شناخته می‌شد اما امروزه به‌دلایل متعدد، که جای پرداختن به آن در این گزارش نیست، از معنا تهی شده است. در چنین شرایطی آوازخوانی گروهی زنان، هم‌خوانی‌شان با مردان و زیرصدا بودن همیشگی آوایی که از حنجره‌شان برمی‌آید به امری طبیعی تبدیل شد.

امری علی‌الظاهر طبیعی که بشرطها و شروطها موفق به اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌شود و در مواقعی مانند هنگامه‌ی انتشار آلبوم «خسته‌ام از این کویر» با آهنگ‌سازی مسعود جاهد و صدای شیدا جاهدیان با شماره مجوز ۶۲۸۰ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که تابستان ۱۳۸۹ منتشر شد، جنجال برمی‌انگیزد. آلبومی که انتشارش ازجمله با چنین بهانه‌هایی مورد انتقاد قرار گرفت؛ «اگرچه روی آن عنوان «هم‌خوانی» درج شده است اما صدای مردِ هم‌خوانِ زن که همسر اوست، بسیار پایین است و حتی در قسمت‌هایی به سختی شنیده می‌شود.» 

با آن‌چه پس از شنیده‌شدن اتفاقی، غیرعمدی و آن‌طور که گفته شده «از سر سهل‌انگاری و در پی خطای فردیِ» صدای سارنگ سیفی‌زاده آن هم تنها برای چند ثانیه در انتهای برنامه سیمای خانواده رخ داد اما به نظر می‌رسد شنیده شدن آوای گنگ برآمده از حنجره‌ی زنان -حتی اگر پیش‌تر در قالب آلبومی با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده باشد- برای عده‌ای غیرقابل تحمل است. 

آوای گنگ پخش شده چه بود؟ 

آلبوم موسیقی متن فیلم‌های سینمایی «قصرشیرین» به کارگردانی رضا میرکریمی و «سمفونی نهم» به کارگردانی محمدرضا هنرمند با آهنگسازی امین هنرمند، آلبومی با تنوعی قابل توجه در سبک و رنگ‌آمیزی است. موسیقی «قصر شیرین» بر مبنای دو تم و برای سازهای زهی، فلوت، پیانو، ملودیکا و آوای انسان نوشته شده است. آوای به‌کار رفته، نمودی از شخصیت مادر (شیرین) است که با وجود اهمیت بسیار، در فیلم دیده نمی‌شود. این آوای گنگ بازخوانی از قرائت رها بویراحمدی از ترانه محلی دی‌بلال، با شعر غلام محمد ملک‌زاده است.

امین هنرمند آهنگساز، نوازنده پیانو و ملودیکا، ارژنگ سیفی‌زاده نوازنده تار- سه‌تار و مشاور آهنگساز در موسیقی ایرانی، شروین مهاجر نوازنده کمانچه، سیدمحمد تنکابنی نوازنده سنتور، حجت فرجیان نوازنده عود، شقایق صادقیان نوازنده فلوت، ساندروفردریک نوازنده بانسوری، میلاد عمرانلو رهبر گروه کُر «تنال»، محمدرضا پیشوایی نوازنده سازهای کوبه‌ای، علی جعفری پویان نوازنده ویولن، امین غفاری نوازنده ویولن و ویولا، آتنا اشتیاقی نوازنده ویولنسل و کوروش کشاورز نوازنده ویولنسل، گروه نوازندگان این آلبوم را تشکیل می‌دهند و سارنگ سیفی‌زاده آواگر آن است. 

 موسیقی متن فیلم سینمایی «قصر شیرین»، حاصل دومین همکاری امین هنرمند به‌عنوان آهنگساز با رضا میرکریمی بود. او پیش از این برای فیلم سینمایی «امروز»، دیگر اثر رضا میرکریمی هم آهنگسازی کرده بود که با استقبال ویژه‌ای روبه‌رو نشد اما باور میرکریمی به کار او موجب شکل‌گیری همکاری مجدد و شنیده‌شدن کار این آهنگساز شد که اتفاقاً نه‌تنها استقبال مخاطبان را در پی داشت، بلکه سیمرغ بلورین بهترین موسیقی فیلم سی‌وهفتمین دوره جشنواره فجر ( ۱۳۹۷) را هم گرفت. در موسیقی متن «قصر شیرین» با این‌که جای بسیاری برای مانورهای حسی آهنگساز وجود دارد اما سازنده به هیچ‌عنوان اغراق‌آمیز عمل نکرده است.

سازبندی این موسیقی براساس سلوی پیانو و سازهای زهی است، اولین‌بار نیم‌ساعت بعد از شروع فیلم، در سکانس رفتن پدر و آمدن بچه‌ها شنیده می‌شود و به سبک مورد علاقه‌ی کارگردان، ملودیک است. هرچند این ملودی پررنگ نیست اما می‌توان در آن لحظاتی به‌یادماندنی شنید. در سکانس بازگشت به گلخانه‌ی آقای داوودی، لحن موسیقی تغییر می‌کند و هم‌چون گیاهان که داستان زن و شیوه‌ی زندگی و کارش با کودکان را برای مرد بازگو می‌کنند، موسیقی هم سرشار از زندگی می‌شود اما این فراز و انسجام پایدار نیست.

به‌واسطه‌ی پخش قطعه‌ی «جاده‌ی یک طرفه» زنده‌یاد مرتضی پاشایی از تبلت کودک، این قطعه بارها در طول فیلم شنیده می‌شود که ازقضا فضاسازی بسیار خوبی روی تصاویر دارد تا آن‌جا که سازندگان فیلم، کلیپ «قصر شیرین» را براساس همین قطعه ساختند. از بهترین سکانس‌های استفاده از موسیقی، زمان قهر کردن کودکان و در آغوش کشیده شدن آن‌ها توسط پدر است؛ سکانسی که موسیقی در آن شخصیتی ماندگار است، همچنین صحنه بعد از دعوای دایی‌ها با پدر و استفاده از آواهای زنانه. هرچند سازنده آن هنگام استفاده از این آواهای زنانه یا همان نوای گنگی که از سارنگ سیفی‌زاده می‌شنویم قطعاً گمان نمی‌کرده است که روزی با پخش شدنش از برنامه «سیمای خانواده» با عباراتی چون «بخشی از موسیقی یک فیلم سینمایی ایرانی که در آن حدود شرعی رعایت نشده بود» یاد شود. 

زنان و مسیری سنگلاخ  

هرچند هنرمندی چون پری ملکی، خواننده موسیقی ایرانی می‌گوید همخوانی و بودن کنار خوانندگان مرد یا دیگر خوانندگان زن را در کنسرتی برای هر دو گروه، راهی می‌داند برای حفظ حیات طبیعی خوانندگان زن در قیاس با شرایط کنسرت امروز بانوان اما آن‌چه هرازگاهی به وقوع می‌پیوندد نشان می‌دهد این مسیر نیز مسیری هموار نیست. در وضعیتی که عملکرد خوانندگان مرد می‌تواند بر سرنوشت خوانندگان زن بسیار موثر باشد و آن‌ها می‌توانند زنان را به عنوان همخوان کنار خود بنشانند و مسیر سنگلاخ پیش روی‌شان را اندکی هموار کنند این اتفاق به‌ندرت رخ می‌دهد.

درنتیجه غالباً هیچ واکنشی از سمت خوانندگان مرد نسبت به وضعیت خوانندگان زن نمی‌بینیم و این واقعیتی تلخ است. در کنار این واقعیت، هم‌خوانی‌های گهگاه زنان با مردان یا شنیده‌شدن آوایی گنگ از حنجره‌ی یک زن نیز با بیانیه‌ها و واکنش‌هایی چون آن‌چه شرحش رفت مواجه می‌شود تا بیش از پیش نشان‌دهنده‌ی دشواری‌هایی باشد که زنان ایرانی باید برای حضور در عرصه‌ی موسیقی پشت سر بگذارند.