لغو معافیت تحریمی در کنار اسنپ‌بک/تحریم بندر چابهار، دامن اقتصاد هند و افغانستان را می‌‏گیرد

ایران، یا بهتر بگوییم اقتصاد ایران، هفته اول پاییز را سخت شروع خواهد کرد؛ از پنجم مهر مکانیسم ماشه فعال خواهد شد و شش قطعنامه تحریمی شورای امنیت دوباره فعال خواهد شد و دو روز بعد از آن نیز معافیت تحریمی بندر چابهار در جنوب شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان از سوی وزارت خارجه آمریکا لغو می‌شود.

هرچند فرانسه اعلام کرده که ایران تا روز فعال شدن مکانیسم ماشه فرصت دارد برای به تاخیر انداختن آن همکاری کند اما بعید است دولت آمریکا از تحریم بندر چابهار دست بردارد و در این میان جز ایران، افغانستان و بیشتر هند نیز دچار مشکلات اقتصادی خواهند شد چراکه بر روی این بندر و معافیت آن حساب باز کرده بودند.

راندیر جیسوال، سخنگوی وزارت خارجه هند، در این خصوص گفته: «ما بیانیه آمریکا درباره لغو معافیت تحریمی بندر چابهار را دیده‌ایم و در حال بررسی پیامدهای آن برای هند هستیم.» بندر چابهار همچنین نزدیکترین مسیر دریایی به کشورهای جنوب شرق آسیا، اروپا و آفریقا و حتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان است. این بندر همچنین بهترین راه ترانشیپ کالا به بنادر دیگر خلیج فارس است و از آن به عنوان کلید توسعه شرق کشور نام می‌برند.

هفت سال پیش، در سال ۲۰۱۸ و در دوره اول ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، آمریکا بندر چابهار را به دلیل کمک به بازسازی و توسعه افغانستان که هنوز در آن سال طالبان بر آن مسلط نشده بود از تحریم‌هایی که برای ایران در نظر گرفته بود استثنا کرد. وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرده لغو معافیت تحریم‌های بندر چابهار در راستای سیاست فشار حداکثری برای منزوی‌کردن ایران است و بر همین اساس معافیت صادرشده ذیل قانون آزادی و مقابله با اشاعه ایران (IFCA) برای کمک به بازسازی افغانستان و توسعه اقتصادی منطقه لغو خواهد شد. آمریکا همچنین تهدید کرده از زمان اجرایی‌شدن این تحریم‌ها از هفتم مهر، هر فرد یا نهادی که در بندر چابهار فعالیت کند در معرض تحریم قرار خواهد گرفت.

اگر معافیت این بندر ادامه پیدا می‌کرد هند نیز منفعت می‌برد و با توجه به اینکه با پاکستان درگیری مرزی داشت، می‌توانست از طریق بندر چابهار با هزینه کمتر به بازارهای منطقه دسترسی پیدا کند.

اردیبهشت سال ۱۴۰۳، آخرین روزهای حضور ابراهیم رئیسی در دولت بود که یک قرارداد ۱۰ ساله بین وزیر راه و شهرسازی ایران با وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌های هند بسته شد تا این کشور در بندر چابهار سرمایه‌گذاری کنند. ایران و هند در سال ۲۰۱۶، دو سال قبل از معاف شدن این بندر از تحریم‌ها توافق‌نامه‌ای امضا کرده بودند که قرارداد سال گذشته در حقیقت امضای یک قرارداد بلندمدت برای تجهیز بندر شهید بهشتی چابهار می‌شد تا حمل‌ونقل و کریدور شمال- جنوب توسعه پیدا کند و وزیر هندی نیز تضمین کرده بود که شخصاً بر توسعه این بندر نظارت کند، چراکه این اولین بندر خارجی بود که هندی‌ها مدیریت آن را در دست می‌گرفتند.

جالب آنکه درست یک سال بعد در اردیبهشت امسال معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا درباره قرارداد ده‌ساله بین ایران و هند اعلام موضع کرد و گفت تحریم‌های آمریکا علیه ایران همچنان پابرجا هستند و هر نهادی که در اندیشه تعامل تجاری با ایران است لازم است از خطرهای احتمالی که به روی خودشان می‌گشایند و خطرات بالقوه تحریم‌ها آگاه باشند.

اهمیت چابهار برای هند و افغانستان

بندر چابهار نزدیک‌ترین بندر ایران به کشور هند است که در آب‌های آزاد قرار دارد و کشتی‌های بزرگ می‌توانند در آب پرعمق آن به راحتی پهلو بگیرند. این بندر، یکی از بخش‌های مهم پروژه‌ ۷۲۰۰ کیلومتری طرح «کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال ـ جنوب» (INSTC) است که می‌تواند هند را از سمت ایران به کشورهای افغانستان، روسیه، آسیای مرکزی و سپس به اروپا متصل کند. در سال‌های اخیر حجم مبادلات کالا در بندر چابهار به ۸ میلیون تن رسید و قرار بود ظرفیت این بندر از۱۰۰ هزار به ۵۰۰ هزار TEU  برسد و حتی پیش‌بینی شده بود تا نیمه اول سال ۱۴۰۵، بندر چابهار به شبکه ریلی کشور متصل شود.

در حقیقت هندی‌ها نیز از سال ۲۰۰۳ پیشنهاد توسعه چابهار را مطرح کرده بودند که در نهایت ایران، هند و افغانستان در زمان دولت اول حسن روحانی و بعد از برجام در سال ۱۳۹۵، معاهده‌ای برای توسعه بندر چابهار با عنوان «موافقت‌نامه تأسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی» امضا کردند که براساس آن قرار بود هند ۸۵ میلیون دلار برای تجهیز آن سرمایه‌گذاری کند که از طرف آنها خیلی جدی گرفته نشد. یکی از دلایل اصلی آن را می‌توان خروج آمریکا از برجام و شروع تحریم‌های ایران از اردیبهشت سال ۱۳۹۷ دانست که هند را مجبور کرد رابطه اقتصادی خود را با ایران کاهش دهد اما معافیت تحریم‌های بندر چابهار در هفت سال پیش راه را برای ورود هند به این بندر باز کرد.

بندر چابهار در نزدیکی بندر گوادر قرار دارد که دارای دو پایانه «شهید کلانتری» و «شهید بهشتی» است که هر کدام از آنها پنج اسکله دارند که براساس توافق ده‌ساله صورت گرفته با ایران، کشور هند کنترل پایانه بهشتی را در اختیار داشت.

آنچه برای هند در بندرچابهار اهمیت داشت توسعه پایانه شهید بهشتی این بندر بود، به دلیل نزدیکی سیستان و بلوچستان به دریای عمان، هند می‌توانست از این مسیر به افغانستان و همچنین آسیای میانه دسترسی پیدا کند و هیچ ارتباط خاکی با دشمن همیشگی خود پاکستان نداشته باشد. هند قرار بود ۳۷۰ میلیون دلار در تجهیز اسکله شهید بهشتی سرمایه‌گذاری کند، آنها همچنین تعهد داده بودند دو میلیارد دلار  نیز در پروژه‌های ریلی و بندری کشور سرمایه‌گذاری کنند.

براساس آنچه که رسانه‌های هندی پیش‌بینی کرده‌اند با لغو معافیت بندر چابهار، سرمایه‌گذاری‌های این کشور در این پروژه به خطر افتاده و آینده اتصال هند به منطقه آسیای مرکزی و اروپا از این طرح را نابود کرده است؛ هرچند بنا به گزارش دی‌ماه سال ۱۴۰۲ مرکز پژوهش‌های مجلس، هند به بسیاری از تعهدات مالی خود نیز عمل نکرده بود.

البته بنابر آنچه که مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داده معافیت‌هایی که آمریکا در بندر چابهار برای هند لحاظ کرده بود زیاد نبود و این کشور تنها می‌توانسته اپراتوری این بندر، تامین نفت و گاز از ایران فقط برای صادرات به افغانستان، توسعه راه‌آهن چابهار-زاهدان با محدودیت‌های بسیار گسترده مثل عدم تامین مواد خام و فلزی این پروژه از ایران، درگیرنشدن نظام بانکی و بانک مرکزی ایران در فعالیت‌های مالی و بانکی این پروژه، استفاده صرف از این مسیر حمل و نقلی برای ارسال کالاهای بشردوستانه به افغانستان و همچنین عدم نقش‌آفرینی نهادهای تحریم‌شده نظیر قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا(ص) در این پروژه را بر عهده بگیرد.

یک سال بعد از آنکه آمریکا از تحریم‌های بندرچابهار چشم‌پوشی کرد، افغانستان نیز به سرعت مسیر صادرات به کشور هند را از این بندر آغاز و تلاش کرد اقتصاد خود را از این مسیر شکوفا کند. با روی کار آمدن دولت طالبان در افغانستان، آنها اعلام کردند که در بندر چابهار سرمایه‌گذاری ۳۵ میلیون دلاری خواهند کرد و دلیل آن کاهش وابستگی آنها از بندر کراچی پاکستان است.

آنها بر روی راه‌آهن خواف-هرات که یک شرکت ایتالیایی بر روی آن سرمایه‌گذاری کرده و سپس راه‌آهن چابهار- زاهدان که هم‌مرز افغانستان است حساب باز کرده بودند و هند نیز برای توسعه آن تعهد داده بود که یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کند. جاده زرنج-دل‌آرام، که توسط هندی‌ها تکمیل شده قرار بود بندر چابهار را به شهر‌های هرات، قندهار، کابل و مزار شریف متصل کند.

مشکل جغرافیایی افغانستان این است که به دلیل اختلاف با پاکستان از نظر تجارت زمینی با مشکل روبه‌رو است به همین دلیل بر روی مسیر بندر چابهار حساب ویژه‌ای باز کرده است. خان جان الکوزی، معاون اتاق تجارت و صنایع افغانستان گفته بیشترین تجارت بین افغانستان و هند از بندر چابهار انجام می‌شود. او گفته: «هرچند مسیر بندر واگه پاکستان نزدیک‌ترین راه تجارتی بین هند و افغانستان است، اما بعد از اینکه این مسیر به دلیل تنش‌ها میان دهلی‌نو و اسلام‌آباد دچار مشکل شد، افغانستان از مسیر چابهار برای صادرات استفاده می‌کند. بیشتر واردات به افغانستان از بندرعباس انجام می‌‌شود اما صادرات افغانستان از مسیر چابهار است.»

معاون اتاق تجارت و صنایع افغانستان عنوان کرده حالا که تحریم‌های بندرچابهار برگشته این کشور مجبور است از مسیر جبل علی و آسیای میانه صادرات داشته باشد که برای آنها بسیار دور است و گران تمام می‌‌شود و تاثیر منفی بر تجارت افغانستان و منطقه خواهد گذاشت.

 گوادر در مقابل چابهار

در این میان قابل پیش‌بینی بود که چین نیز به سرمایه‌گذاری در این قسمت از منطقه آسیا روی خوش نشان دهد و قرارداد «کریدور اقتصادی چین–پاکستان» را بست و ۶۲ میلیارد دلار در بندر گوادر پاکستان که به بندرچابهار نزدیک است سرمایه‌گذاری و به سرعت عملیاتی کرد که چندصد برابر سرمایه‌گذاری هند در بندر ایرانی است. بندر چابهار حدود ۱۴۰ کیلومتر با بندر گوادر فاصله دارد که می‌توانست برای هند این قابلیت را ایجاد کند تا از نفوذ بیش از حد چین به سمت کشورهای عربی جلوگیری کند و توان آنها را در منطقه بالا ببرد.

چین در یک برنامه بلندمدت از سال ۱۳۹۴، یک سرمایه‌گذاری ۴۵ میلیارد دلاری در بندر گوادر پاکستان شروع کرد و قرار است در یک برنامه ۳۰ ساله ترانزیت کالا از این بندر را به ۴۰۰ میلیون تن کالا در سال برساند، در حالی‌که هدف هند در برنامه‌ریزی ۱۰ ساله خود در بندر چابهار تنها ۸۰ میلیون تن کالا در سال است.

جهانی که تغییر کرد

از دو سال پیش که فضای جهان و به‌خصوص خاورمیانه تغییر کرد و روسیه به جنگ اوکراین رفت و اسرائیل به خاک غزه و سپس ایران حمله برد، این انتظار می‌رفت که دولت آمریکا نیز تحریم‌ها علیه ایران را گسترده‌تر کند و بندر چابهار نیز از این تصمیم در امان نباشد.

جالب آنکه در اردیبهشت سال گذشته که دولت ترامپ به نهادهایی که در معاملات تجاری با ایران شرکت می‌کنند هشدار داده بود که با خطر احتمالی تحریم‌ها مواجه خواهند شد، سفیر ایران در هند، گفته بود اهمیت هند مانع از اعمال تحریم‌های هر کشوری علیه این کشور به دلیل همکاری با ایران می‌شود.

ایرج الهی در گفت‌وگو با «هندوستان تایمز» گفته بود که هرگونه تحریم ایالات متحده به منافع تجاری بسیاری از کشورهایی که به چابهار به عنوان یک مرکز ترانزیتی نگاه می‌کنند، آسیب می‌رساند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید