نقشه فشار حداکثری / کارشناسان برنامه آمریکا برای به هم ریختن اقتصاد ایران را بررسی کردند

«اگر صادرات نفت ایران را به ۱۰۰ هزار بشکه برسانیم، باور دارم که آنها با بحران اقتصادی شدیدی مواجه خواهند شد». این بخشی از گفته‌های وزیر خزانه‌داری آمریکاست. او از فشار حداکثری صحبت کرده و به هم ریختن اقتصاد ایران را هدف خود دانسته. با این حال تحلیلگرها دست پیدا کردن به این اهداف را کمی دشوار می‌دانند.

برنامه جدید دولت آمریکا برای صادرات نفت ایران روی کاهش صادرات به 100 هزار بشکه در روز کلید خورد. «اسکات بسنت» وزیر خزانه‌داری آمریکا گفت: «واشنگتن قصد دارد صادرات نفت ایران را به 100 هزار بشکه در روز کاهش دهد.»خبری که فاکس‌نیوز به نقل از بسنت منتشر کرد نشان می‌دهد ترامپ درصدد کاهش 90 درصدی صادرات نفت ایران است.

این طرح با تجدید کارزار«فشار حداکثری» دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا بر برنامه هسته‌ای تهران، اجرا می‌شود. صادرات ایران در حال حاضر بین 1/5 تا 1/6 میلیون بشکه در روز تخمین زده می‌شود و حالا ترامپ قصد دارد میزان صادرات را به سطحی که در دور اول ریاست‌جمهوری‌اش رسیده بود، کاهش دهد.

البته تلاش‌های ترامپ در دور اول هم به‌طور کامل نتیجه نداد و با وجود اینکه سیاست صادرات صفر را برای ایران دنبال می‌کرد اما در اوج تحریم‌ها هم ایران توانسته بود روزانه ۳۰۰ هزار بشکه در روز نفت و میعانات صادر کند. برنامه‌های اقتصادی واشنگتن در روزهای گذشته دنیا را تحت تاثیر قرار داده و با افزایش عوارض گمرکی، کشورها را وارد جنگ تعرفه‌ها کرده است.

حالا هم با سیاست کاهش صادرات نفت ایران، تکانه جدیدی به اقتصاد بین‌الملل وارد کرده است.  قیمت نفت تحت تاثیر این گفته‌ها در روزهای گذشته رشد قیمت داشت و نفت خام برنت تنها در یک روز تا 1/1 درصد افزایش پیدا کرد و به 75/85 دلار در هر بشکه رسید. آمریکا دنبال فروپاشی اقتصاد ایران است. از مرور گفته‌های وزیر خزانه‌داری آمریکا اینطور برمی‌آید که آمریکا درصدد وارد کردن ضربه‌ای کاری به ایران است؛ به طوری که بسنت مدعی شد: «شاخص‌های اقتصادی ایران نشان می‌دهد که اقتصاد در حال حاضر کاملاً شکننده است که این شرایط به دنبال تورم بالا و کسری بودجه قابل توجه ایجاد شده است. در این وضعیت کاهش صادرات به ۱۰۰ هزار بشکه در روز، ایران را در مشکلات شدید اقتصادی قرار خواهد داد.»

او با بیان اینکه چینی‌ها و شاید هندی‌ها، نفت تحریم‌شده ایران را می‌خرند، گفت: «این کار آنها غیرقابل قبول است.» به همین دلیل آمریکا به دنبال اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران است که این طرح هم از مدتی پیش با تحریم چندین نفر و چند نفتکش که نفت ایران را به بنادر چین می‌رسانند، آغاز شد.

بسنت مدعی شد: «درآمدهای نفتی، ایران را قادر می‌سازد تا از فعالیت‌های تروریستی در سراسر جهان حمایت مالی کند.» به دلیل همین رویکرد، ترامپ اعضای سنا و کنگره را هم با خود همراه کرده است.

بازگشت مکانیسم ماشه 

به دنبال جو ایجادشده علیه ایران، تعدادی از قانونگذاران آمریکایی با تنظیم طرحی دوحزبی که قرار است به مجلس نمایندگان و سنای کنگره این کشور ارائه شود، از کشورهای اروپایی خواسته‌اند که با رویکرد دولت جدید ایالات متحده برای اعمال فشار حداکثری به ایران همسو شوند.

قانونگذاران آمریکایی در این طرح جدید، تهران را به نقض مکرر توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ متهم کرده و تاکید کردند که اروپا باید تحریم‌های سختگیرانه سازمان ملل علیه ایران (مکانیسم ماشه) را بازگرداند. این طرح دوحزبی از انگلیس، فرانسه و آلمان می‌خواهد تا فوراً تحریم‌ها علیه ایران را براساس «مکانیسم ماشه» از طریق شورای امنیت سازمان ملل متحد اعمال کنند و از دستورات اجرایی «فشار حداکثری» دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا برای منزوی کردن ایران به خاطر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش پیروی کنند.

پیت ریکتس، سناتور ارشد جمهوری‌خواه در کمیته روابط خارجی سنا و یکی از پیشنهاددهندگان این طرح که ۱۱ سناتور دیگر نیز از آن حمایت کرده‌اند، ادعا کرد: «ایران بزرگترین حامی تروریسم دولتی است و اقدامات این کشور منجر به کشته شدن نظامیان آمریکایی شده است.» به گفته او «در اختیار داشتن سلاح هسته‌ای از سوی ایران، امنیت ما و متحدان ما را تهدید می‌کند. تحریم‌های فوری برای اطمینان از موفقیت کارزار فشار حداکثری رئیس‌جمهور آمریکا بسیار مهم است.»

کلودیا تنی، نماینده جمهوریخواه از نیویورک و جاش گاتهایمر نماینده دموکرات از نیوجرسی نیز قرار است طرح مشابهی را به مجلس نمایندگان کنگره آمریکا ارائه کنند. «تنی» از کشورهای اروپایی خواست تا قبل از انقضای برجام در اکتبر ۲۰۲۵، تحریم‌های فوری را اعمال کنند.

او گفت: «فعال کردن مکانیسم ماشه همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را که به دلیل توافق هسته‌ای شکست خورده دولت اوباما با ایران لغو شده بود، باز می‌گرداند.»

براساس گفته رافائل گروسی، ناظر هسته‌ای سازمان ملل، «ایران در حال تسریع غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد خلوص است و کشورهای غربی گفته‌اند که هیچ استفاده غیرنظامی از اورانیوم ۶۰ درصد وجود ندارد.» این در حالی است که برای ساخت سلاح هسته‌ای به اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۹۰ درصد نیاز است.

افزایش ذخایر نفت روی آب

واشنگتن از اکتبر ۲۰۲۴ چندین دور تحریم‌ علیه کشتی‌ها و نهادهای مرتبط با نفت ایران و روسیه وضع کرده و تجارت آن‌ها با چین و هند، به‌عنوان مشتریان سنتی خود را مختل کرده است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، ۱۶ بهمن دستورالعملی برای از سرگیری سیاست فشار حداکثری علیه ایران و به صفر رساندن صادرات نفت ایران امضا کرد و هشدار داد جمهوری ‌اسلامی دیگر نباید به سایر کشورها نفت بفروشد. در پی اعلام تحریم تعدادی از افراد که در فروش نفت دخیل هستند و چندین نفتکش، بندر شاندونگ چین از ماه گذشته، ورود کشتی‌های تحریمی حامل نفت ایران و روسیه را به بنادر این استان ممنوع کرده است.

این تصمیم از این جهت حائز اهمیت است که اکثر پالایشگاه‌های مستقل که خریداران اصلی نفت ایران و روسیه به شمار می‌روند، در استان شاندونگ در شرق چین مستقر هستند. در پی تصمیم اخیر گروه بندر شاندونگ چین، تخلیه محموله‌های نفتی ایران و روسیه با دشواری‌هایی مواجه شده است. خبرگزاری رویترز چهارشنبه ۲۴ بهمن به نقل از منابع تجاری و تحلیل‌گران نوشت با تشدید تحریم‌ها، تعداد نفتکش‌های در دسترس برای حمل محموله‌های نفتی ایران و روسیه کاهش یافته و همچنین، تمایل مشتریان برای خرید این محموله‌ها کمتر شده است.

طبق آمار شرکت برامر ای‌سی‌ام، ۵۷ درصد از مجموع ۱۲۷ نفتکش بسیار بزرگ حمل نفت خام که در انتقال محموله‌های نفتی ایران به چین دست دارند، در فهرست تحریم‌های آمریکا قرار گرفته‌اند. رویترز با استناد به برآوردهای سه تحلیل‌گر افزود با توجه به افزایش صادرات نفتی و در سوی مقابل کاهش تخلیه محموله‌ها در چین، میزان نفت ذخیره‌شده ایران در نفتکش‌های شناور بر روی آب‌ در سال جاری میلادی، بین ۱۰ تا ۲۰ میلیون بشکه افزایش یافته است.

کاهش صادرات نفت ایران راحت نیست

برخلاف ادعای وزیر خزانه‌داری آمریکا که گفت: «متعهد شدیم صادرات ایران را به 100 هزار بشکه در روز کاهش دهیم و معتقدیم می‌توانیم حداکثر فشار اقتصادی را بر حکومت ایران اعمال کنیم،» همایون فلکشاهی، تحلیلگر موسسه کپلر رسیدن به این هدف را دشوار دانست و گفت: «در دولت دوم ترامپ، رساندن صادرات نفت ایران به صفر کار دشوارتری نسبت به دوره اول وی خواهد بود.»

فلکشاهی افزود: «اکنون حدود ۸۰ درصد از نفت صادراتی ایران به پالایشگاه‌های خصوصی چین می‌رسد که دولتی نیستند و اکثر آنها در خارج از چین تجارتی ندارند و نیازی به مبادله دلار نیز ندارند. بنابراین تحریم کردن این شرکت‌های چینی کار سختی از طرف واشنگتن است و آنها نمی‌توانند این کار را انجام دهند. مثلاً ما شاهد بودیم که با اعمال برخی تحریم‌ها بر بنادر چین، بنادر جدیدی در این کشور، نفت ایران را تخلیه می‌کنند.»

دولت ترامپ حتی در دوره نخست ریاست‌جمهوری خود هم نتوانست صادرات نفت را آن میزان که می‌خواهد کاهش دهد و پیش از اینکه کاخ سفید را ترک کند، صادرات نفت ایران افزایشی شد. درحالی‌که او قصد صفر کردن صادرات نفت ایران را داشت اما در چهار سال ریاست‌جمهوری ترامپ، صادرات نفت به طور میانگین ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار بشکه در روز بود و تنها در مقاطع کوتاهی به 300 هزار بشکه در روز رسید. بنابراین ادامه تحریم‌ها، حتی با اجرای سخت‌گیرانه‌تر، در بهترین حالت کاهش محدودی را به همراه خواهد داشت.

ایمان ناصری مدیرعامل بخش خاورمیانه در موسسه مشورتی FGE نیز عنوان کرد:«امروز، همه کسانی که نسبت به پیامدهای درگیر شدن محتاط بودند، از بازی خارج شده‌اند و کسانی که باقی مانده‌اند، کسانی هستند که لزوماً از تحریم‌ها نمی‌ترسند.» برخی معتقدند که ترامپ با فشار به چین از طریق جنگ تعرفه‌ای امتیازگیری می‌کند و مانع از خرید نفت ایران از سوی پکن می‌شود.

اما نادره شاملو، مشاور ارشد پیشین بانک جهانی، در مورد میزان آسیب‌پذیری ایران در جنگ تعرفه‌های آمریکا و چین به شبکه تلویزیونی بی‌بی‌سی گفت: «چین در مقابل آمریکا دست‌وپا بسته نیست که در برابر فشارهای آمریکا کوتاه بیاید و از ایران نفت نخرد و ترامپ آنطور می‌خواهد سیاستش را پیاده کند.»

هدفگذاری آمریکا ناکام می‌ماند

محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک در گفت‌وگو با هم‌میهن گفت: «آمریکا مدت‌هاست هدف کاهش صادرات نفت ایران را دنبال می‌کند. اما حتی در دور اول ریاست‌جمهوری ترامپ که گفته بود صادرات را به صفر می‌رساند هم این اتفاق نیفتاد. این دوره نیز نمی‌تواند در هدف‌گذاری خود موفق شود. به هر حال ایران تحریم را تجربه کرده و راه‌های مقابله با آن را یافته است. ایران نسبت به گذشته تجربه بیشتری دارد. البته مشروط بر اینکه که دولت آقای پزشکیان با همان روشی که دولت سیزدهم نفت را می‌فروخت، کار را ادامه دهد.»

او افزود: «در زمان آقای روحانی شاهد بودیم که صادرات به شدت کاهش پیدا کرد ولی در چند سال اخیر و با آمدن بایدن کمی فشارها کم شد و ایران توانست فروش نفت را افزایش داده و به چند برابر برساند. با این حال من فکر می‌کنم که آمریکایی‌ها قطعاً در اهداف‌شان موفق نخواهند شد و ناکام خواهند بود.»

او در پاسخ به این پرسش که این احتمال وجود دارد که روش‌های تحریم تغییر کند تا فشارها بیشتر شود؟ عنوان کرد: «آمریکایی‌ها تمام فشارهایی که لازم بود در دور گذشته وارد کردند. این طرف ما نیز باید روابط خود را با کشورهای همسو بیشتر کنیم تا بازار آنها را از دست ندهیم. ما در همین مدت با یکسری از کشورها قرارداد استراتژیک امضا کردیم و در این دوره می‌توانیم با این کشورها بهتر کار کنیم.»

دولت متفاوت ترامپ

محمود خاقانی، مدیرکل پیشین امور خزر و آسیای میانه وزارت نفت در گفت‌وگو با هم‌میهن متذکر شد: «به نظر می‌رسد که در این دوره دولت ترامپ کمی با برنامه‌ریزی بهتر از دوره قبل عمل می‌کند. به این معنا که در دوره قبل در بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ دولت ترامپ متشکل بود از افرادی که دارای نظریه‌های مختلفی بودند؛ به همین دلیل هم خیلی نابسامانی و تضاد، در افکار دولت‌مردان آمریکا دیده می‌شد. این بار آقای ترامپ توانسته افرادی را در دولت جدید آمریکا گرد هم بیاورد که نظریه‌های مشترکی دارند.»

او گفت: «در دولت آقای بایدن مشکلی پیش آمد و آن مشکل این بود که افزایش قیمت‌های نفت خام در بازار موجب می‌شد که در آمریکا تورم افزایش یابد در همین حال چین نیز موافق افزایش قیمت نفت خام در بازار نبود و چین آمریکا را تهدید کرده بود که اگر قیمت نفت خام را افزایش دهید تا نفت خام و گاز مشهور به غیرمتعارف یا شیل اویل و شیل گس مقرون‌به‌صرفه باشد، من نیز با ظرفیت پالایشی که ایجاد کرده‌ام که حدود 14 تا 15 میلیون بشکه در روز است، بازار را با فرآورده‌های نفتی اشباع می‌کنم و وقتی فرآورده‌های نفتی به بازار زیاد عرضه شد، خود به خود قیمت نفت خام کاهش می‌یابد.

بنابراین چین و آمریکا در دولت بایدن با هم یک تفاهم و توافق سری داشتند که قیمت نفت خام را در بازار در سطحی خاص حفظ کنند تا هم تورم در آمریکا افزایش نیابد، هم تولید نفت خام در آمریکا مقرون‌به‌صرفه باشد، و هم در چین رکود اقتصادی ایجاد نشود و چین بتواند رونق اقتصادی را در سطحی که بود حفظ کند. حالا دولت جدید ترامپ با این شعارهایی که می‌دهد این مفهوم را با خود دارد که در مذاکراتی که با چین دارد، همسویی نخواهد داشت.»

چگونه مافیای نفت شکل گرفت

خاقانی در پاسخ به اینکه راه‌حل برای ایران چیست؟ توضیح داد: «ما در دولت‌های هفتم و هشتم به‌ویژه برنامه‌ریزی کرده بودیم؛ یعنی زمانی که مرحوم آقای نوربخش رئیس کل بانک مرکزی بود در یک همکاری نزدیک با وزارت نفت، موضوع بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش را در دستور کار قرار دادیم. هدف این بود که ما اجازه دهیم سهام پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به دست مردم برسد؛ یعنی بخش پایین‌دستی صنعت نفت و بخش فراورش و توزیع و مصرف دست بخش خصوصی باشد و یارانه‌های سوخت را در بخش‌های مولد اقتصاد مثل حمل و نقل عمومی، آموزش و پرورش و کشاورزی، سرمایه‌گذاری کنیم.

متاسفانه این برنامه‌هایی که طراحی شده بود تا از مسیر آن، ریال ایران با منابع و ذخایر نفت و گاز پشتیبانی شود، انجام نشد. متاسفانه در دولت‌های نهم و دهم این برنامه‌ها متوقف شد و قبل از اینکه دولت نهم روی کار بیاید، مجلس هفتم اجازه نداد برنامه چهارم و افزایش تدریجی بهای انرژی و بنزین اجرایی شود. به جای آن برنامه‌هایی اجرا شد که بعد متاسفانه منجر به قدرت گرفتن مافیای بسیار قوی در صنعت نفت شد که این مافیا هنوز هم بسیار قدرتمند حضور دارد.»

او تاکید کرد: «مافیا اجازه شفاف‌سازی را نمی‌دهد. کما اینکه اخیراً حتی وزیر نفت دولت چهاردهم همان حرف‌هایی را می‌زند که وزیر نفت دولت سیزدهم می‌گفت که ما نمی‌توانیم بگوییم چقدر تولید می‌کنیم، چقدر صادر می‌کنیم، چگونه صادر می‌کنیم، پول صادرات ما به کدام حساب واریز می‌شود و چگونه به کشور برمی‌گردد. وضعیتی پیش آمده که سوختی که باید در اختیار صنعت تولید برق قرار داده شود، از طریق قاچاق خارج می‌شود.» 

او یادآور شد: «صنعت انرژی بیش از اندازه سیاسی شده و این کار در دولت‌های نهم و دهم اتفاق افتاد کما اینکه در مقطعی گفتند وزارت نفت را منحل می‌کنیم. وزیر نفت که یک فرد متخصص و حرفه‌ای بود وقتی مخالفت کرد با بعضی از انتصابات در وزارت نفت کنار گذاشته شد. جمله مشهوری از ایشان وجود دارد که گفته بود می‌خواهند صنعت نفت را شخم بزنند و شخم هم زدند؛ یعنی صنعت نفت از نیروهای حرفه‌ای باسواد خالی شد و نیروهای سیاسی و غیرحرفه‌ای را وارد کردند. این نیروها هنوز هم هستند. تولید نفت و گاز و تولید برق و توزیع آن در جهت منافع قاچاقچیان و منافع گروه‌های مافیایی درحال هدایت است نه در جهت منافع ملی؛ این نقطه ضعف و پاشنه آشیل ماست.»

تاثیر کوتاه‌مدت ترامپ

احسان حسینی، کارشناس انرژی در گفت‌وگو با هم‌میهن اظهار کرد: «اینکه آمریکا یعنی ترامپ چقدر ممکن است در این هدف موفق شود فقط به اراده خود ترامپ بستگی ندارد بلکه به عملکرد ایران نیز مربوط می‌شود. ما در تجربه اول حضور ترامپ شاهد بودیم که وقتی ترامپ از برجام خارج شد، فروش نفت ایران از 2/7 میلیون بشکه در روز در یک بازه زمانی یک‌ساله به کمتر از ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسید.  این شوک تحریمی نیز دلایل خاص خود را داشت؛ مثلاً یکی از دلایل این بود که شبکه فروش نفت ما در دوره برجام در واقع شفاف شده بود و در سطح غیرتحریمی نفت می‌فروختیم و نیازی به دور زدن تحریم نداشتیم که همین نیز به صادرات نفت ضربه زد.

اما به مرور ایران توانست شبکه نفت خود را بازسازی و احیا کند. آمار فروش نفت ایران را اگر نگاه کنید این روند با وجود اینکه بعد از افت ۹۴ درصدی که به ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسید با وجود اینکه کرونا بعد از این اتفاق شیوع پیدا کرد و تقاضا برای نفت در بازار جهانی کم شد اما ایران توانست با بازسازی شبکه فروش نفت خود رقم فروش نفت را تا بیش از ۷۰۰ هزار بشکه در روز احیا کند.»

حسینی خاطرنشان کرد: «اگر ما چابکی خود را در مقابل فشار حداکثری تحریم، افزایش دهیم، می‌توانیم حتی در دوره ترامپ هم روند صعودی صادرات نفت را حفظ کنیم. نکته بعدی اینکه شرایط از دور اول ترامپ با امروز تفاوت دارد. یعنی الان چین با ایران همراه‌تر شده است.»

به گفته این کارشناس انرژی تحولات جهانی نیز به این سمت رفته که تنش‌ها بین قدرت‌های بزرگ دنیا افزایش یابد. در نتیجه تامین امنیت انرژی مطرح شده و قدرت‌های جهانی سعی می‌کنند که امنیت انرژی خود را از جبهه‌هایی تامین کنند که وابسته به مخالفان خود نیستند. مثلاً چین سعی می‌کند امنیت انرژی خود را از جبهه ایران یا از جبهه مخالفان آمریکا تامین کند که همین موضوع نیز تنش‌ها را بیشتر می‌کند. منتها چند ملاحظه وجود دارد.

اول اینکه باید بتوانیم در سریع‌ترین زمان کشورهایی که مورد تحریم قرار می‌گیرند را بلافاصله به بازار خود اضافه کنیم. در حال حاضر مقداری انفعال در این حوزه وجود دارد. به طور مثال باید روابط‌مان را با چین تقویت کنیم؛ یعنی نباید چین را رها کنیم. باید مذاکره کنیم و مسیرهای بیشتری را برای فروش نفت باز کنیم.

حسینی بیان کرد: «ترامپ می‌تواند در یک بازه کوتاه‌مدت یعنی دو سه ماه فروش نفت ایران را تا ۵۰۰ هزار بشکه کاهش دهد که این رقم یک‌سوم میانگین فروش نفت ایران در سال 2024 بود. اما این کاهش قطعاً کوتاه‌مدت خواهد بود و صادرات به ریل قبل باز می‌گردد.»

 عکس: gettyimages