زمین کلاس‌‏ها را بلعید

در آستانه بازگشایی مدارس، فرونشست زمین در 34 مدرسه اصفهان دانش‌‏آموزان را سرگردان کرده است

فرونشست زمین جان 960هزارنفر دانش ‏آموزی را که در مدارس فرسوده و ناایمن تحصیل می‌‏کنند به‏ خطر انداخته است

رضا از روز اول شکاف‌‌های عمیق را روی دیوارهای کلاس درس دیده بود و روی دیوارهای نمازخانه، آزمایشگاه و راه‌‌پله‌‌ها. حالا که رضا به کلاس نهم رسیده، دیگر فقط دیوارهای مدرسه طباطبایی اصفهان ترک ندارند، شکاف ندارند، زشت و بدقواره نیستند؛ که حالا دیگر زمین مدرسه است که زیرپای رضا و هم‌کلاسی‌‌هایش می‌‌لرزد: «نمازخانه، آزمایشگاه و راه‌‌پله‌‌ها شرایط بسیار خطرناکی داشتند؛ مثلا وقتی زنگ می‌‌خورد و دانش‌‌آموزان از پله‌‌ها پایین می‌‌آمدند، پله‌‌ها تکان‌‌های عجیبی می‌‌خوردند. برای همین هم قسمتی از مدرسه که نسبت به باقی‌فضا شرایط بدتری داشت، خراب کردند. البته اکنون دیوارهای دورحیاط و آسفالت زمین مدرسه پر از ترک است و برخی‌‌های‌شان هم از جای اصلی خود جا‌به‌جا شده‌‌اند.» مدرسه طباطبایی یکی از 34مدرسه‌‌ای است که فرونشست زمین آن‌‌ها را یکی‌یکی می‌‌بلعد. رضا می‌‌گوید مدرسه‌‌اش حدود 15کلاس دارد و نزدیک 450نفر در آن درس می‌‌خوانند؛ در هر کلاس تقریبا 33دانش‌‌آموز. دانش‌‌آموزانی که هرلحظه ممکن است سقف یا دیوار کلاس‌‌شان فرو بریزد و آنها را زیر آوار جا بگذارد. مادر یکی از همین دانش‌‌آموزان در گفت‌و‌گو با «هم‌میهن» از نگرانی‌‌ها و اضطراب‌‌هایش می‌‌گوید: «امسال که مدارس حضوری می‌‌شود، علاوه بر استرس کرونا باید نگران وضعیت کلاس فرزندم هم باشم که مبادا دیوار فرو بریزد. هرچند می‌‌گویند بخش‌‌هایی از مدرسه که دچار فرونشست عمیق شده است را تخریب کرده‌‌اند؛ اما به هرحال، هنوز ترک‌‌های عمیقی در مدرسه دیده می‌‌شود. می‌‌گویند چاره‌‌ای نداریم و امکان جابه‌جایی مدرسه به‌دلیل کمبود فضای‌آموزشی وجود ندارد و تنها مدارسی را می‌‌توانند منتقل کنند که حکم‌تخریب آنها آماده باشد.» اردیبهشت‌ماه امسال بود که رضا مرتضوی، استاندار اصفهان از تخلیه 100مدرسه در این استان به‌دلیل فرونشست زمین خبر داد و حالا کمتر از یک‌ماه باقی مانده به آغاز سال تحصیلی و بازگشایی مدارس، بعضی دانش‌‌آموزان اصفهانی سرگردان شده‌‌اند و به دلیل تخلیه و تعطیلی مدارس‌‌ سابق‌‌شان، آخرین ماه تابستان را به جست‌‌وجوی مدرسه مناسب و سالم می‌‌گذرانند. دانش‌‌آموزانی که فرونشست زمین به دیوارها و سقف کلاس‌‌های‌شان رسیده و شکاف‌‌های عمیقی در حیاط مدرسه‌‌شان ایجاد کرده است تا آنها و خانواده‌‌های‌شان را نگران کند. حالا و در شرایطی که امسال، پس از دوسال وقفه و دوری دانش‌‌آموزان از مدارس به دلیل شیوع کرونا، وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرده که سال‌تحصیلی حضوری است، فرونشست زمین برخی دانش‌‌آموزان اصفهانی را سرگردان کرده. خردادماه گذشته بود که مجید نسیمی، مدیرکل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس استان اصفهان از شناسایی ۱۰هزار کلاس‌درس با قدمت بالای ۴۰سال و سه‌هزار کلاس فرسوده و نیازمند تخریب که با روش‌‌های سنتی و بدون درنظر گرفتن آیین‌‌نامه‌‌های خاص ساخته شده‌‌اند، در این استان خبر داد: «تاکنون ۳۴مدرسه آسیب‌‌دیده در اثر فرونشست، شناسایی شده است، اما در طول یک‌سال تعمیر 3‌هزار مدرسه فرسوده امکان‌‌پذیر نیست، زیرا با هزینه‌‌های کنونی بازسازی هر کلاس‌درس بیش از یک‌میلیارد تومان هزینه نیاز دارد و این مبلغ در طول سه یا چهارسال قابل‌تامین نیست. بازسازی این تعداد کلاس درس نیازمند برنامه بلندمدت است.» برنامه‌‌ای که نسیمی از آن سخن گفته، یک برنامه پنج‌ساله است که براساس آن، مقرر شده تا با کمک خیرین مدرسه‌‌ساز، بازسازی این مدارس آغاز شود؛ چراکه بودجه‌‌های دولتی برای شروع پروژه‌‌های مدرسه‌‌سازی کافی نیست و بیشتر برای تکمیل طرح‌‌های نیمه‌‌تمام مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. بنابراین در گام‌نخست باید خیری وجود داشته باشد که مدارس قدیمی را تخریب و پروژه را تا ۵۰درصد پیشرفت فیزیکی اجرا کند، ۵۰درصد باقی‌مانده نیز ازطریق جذب منابع‌دولتی تکمیل شود.

زاینده‌رود خشک شد، فرونشست آمد

فرونشست در اصفهان، موضوع تازه‌‌ای نیست؛ پدیده‌‌ای که به دلیل خشکی زاینده‌‌رود و برداشت‌‌های غیرمجاز و تغذیه نشدن سفره‌‌های آب زیرزمینی، در سال‌‌های اخیر پیامدهای خود را آشکار کرده و به بحرانی حل‌‌نشدنی در این استان تبدیل شده است. گزارش‌‌های سازمان زمین‌شناسی، نرخ فرونشست زمین در اصفهان را سالانه حداکثر ۱۸سانتی‌‌متر اعلام کرده است؛ درحالی‌که فرونشست بیش از یک‌سانتی‌‌متر در دنیا بحران تلقی می‌‌شود. این گزارش‌‌ها نشان می‌‌دهند از 35دشتی که در استان اصفهان وجود دارند، 27دشت، ممنوعه اعلام شدند که از میان آن‌‌ها هم 10دشت، ممنوعه بحرانی هستند و درحال حاضر بیشترین میزان فرونشست در شمال اصفهان قرار دارد. در سال ۹۵ در اطلس ملی مدون فرونشست کل‌کشور، ۲۹۵۰کیلومتر استان‌اصفهان درگیر فرونشست زمین شده بود و اصفهان در رتبه دهم فرونشست کشور قرار داشت، اما در سال ۹۷ در جلسه بحران راه و شهرسازی شرایط وخیم اصفهان تشریح شد. این درحالی‌است که با مدون‌‌شدن سه اطلس فرونشست از اصفهان در اسفندماه سال ۹۸، عمق فاجعه فرونشست زمین در استان اصفهان مشخص شد. تاجایی‌که اکنون تمام استان اصفهان دچار بحران فرونشست زمین شده‌‌اند. این موضوع را رضا اسلامی، مدیرکل زمین‌‌شناسی اصفهان که به «هم‌میهن» می‌‌گوید درحال حاضر اجازه گفت‌وگو با رسانه‌‌ها درباره فرونشست را ندارد، نیز پیش از این تایید کرده و به «ایسنا» گفته است: «تصاویر ماهواره‌‌ای مربوط به سال‌‌های 2010 و 2012 را با تصاویر ماهواره‌‌ای جدید در سال 2021 مقایسه کرده‌‌ایم. مقایسه تصاویر نشان می‌‌دهد حدود هشت‌سال پیش، اصلا چنین فرونشستی در شمال اصفهان (کمشچه، حبیب‌‌آباد و فرودگاه) وجود نداشته است و پدیده فرونشست در حال حاضر به‌‌سرعت در شمال اصفهان خودش را نشان می‌‌دهد.» فرونشست زمین در اصفهان، حالا پیش‌‌روی کرده و به سازه‌‌های مسکونی و مدارس رسیده است. پدیده‌‌ای که ترک‌‌ها و شکاف‌‌های عمیق در دیوارها، راه‌‌پله‌‌ها، سقف و... ایجاد کرده است و هرآن بیم فروریختن آن و به‌بارآوردن فاجعه‌‌ای جبران‌ناپذیر می‌‌رود. همین موضوع هم باعث نگرانی خانواده‌‌هایی شده که فرزندان‌‌شان در این مدارس مشغول به تحصیل هستند یا به دلیل دستور تخلیه، سرگردان شده‌‌اند و برای ثبت‌نام فرزندان‌‌شان با مشکل روبه‌رو هستند. زن جوانی که دخترش امسال به کلاس هفتم می‌‌رود، می‌‌گوید: «برای ثبت‌‌نام او به دبیرستان علامه طباطبایی مراجعه کردم، اما مسئولان این مدرسه می‌‌گویند فعلا ثبت‌نام نداریم، وضعیت‌‌مان هنوز مشخص نیست، ممکن است جابه‌جا شویم. آنها می‌‌گویند در این هفته تکلیف مدرسه مشخص می‌‌شود. تا پیش از این قرار بود این دبیرستان به مدرسه تبریزی که در خیابان شهدا قرار دارد، منتقل شود، اما نه ما، نه اولیای مدرسه، هیچ‌‌کدام‌مان درحال حاضر تکلیف‌‌مان را نمی‌‌دانیم و منتظر اعلام آموزش‌وپرورش هستیم.» او از این وضعیت گلایه دارد و می‌‌گوید: «زمان زیادی به شروع سال تحصیلی باقی نمانده است، ولی وضعیت ثبت‌‌نام‌‌ها مشخص نیست. خانواده‌‌ها باتوجه به محل سکونت، مدرسه فرزندان‌‌شان را انتخاب می‌‌کنند، بنابراین در صورت انتقال، ممکن است برخی از آنها با مشکل روبه‌رو شوند. از سوی دیگر، نامعلوم بودن شرایط، دانش‌‌آموزان را مضطرب کرده است. آنها دوسال از مدرسه دور بوده‌‌اند و به همین علت هم حالا انتظار چنین وضعیتی را ندارند.» در آستانه مهر، برخی مدارس درحال اثاث‌کشی و جابه‌جایی‌اند، بعضی دیگر نیز فقط حکم تخلیه گرفته‌‌اند و هنوز معلوم نیست دانش‌‌آموزان‌‌شان باید چه‌کار کنند. ناظم یکی از دبستان‌‌هایی که حکم‌تخلیه گرفته است، می‌‌گوید: «در این مدرسه 500دانش‌‌آموز تحصیل می‌‌کردند، اما به دلیل شکاف‌‌ها و ترک‌‌های عمیقی که بر دیوارهای آن بروز پیدا کرده، امسال وضعیت را بحرانی قلمداد کرده و دستور تخلیه و تخریب آن را داده‌‌اند. برای همین ثبت‌‌نام نداریم و از والدین خواسته‌‌ایم تا فرزندان‌‌شان را به مدارس دیگر منتقل کنند.» او می‌‌گوید: «در سال‌‌های گذشته خوشبختانه مشکلی برای دانش‌‌آموزان پیش نیامد، اما اکنون برای جلوگیری از حادثه دستور تخلیه مدرسه صادر شده است.» مدیر یک دبستان دخترانه هم از نبود امکان ثبت‌‌نام دانش‌‌آموزان در مدرسه‌‌اش خبر می‌‌دهد: «این دبستان شش‌کلاس دارد، اما به دلیل ترک‌‌های عمیق و حتی جابه‌جایی قسمت‌‌هایی از دیوار، هرلحظه امکان فروریختن آن وجود دارد. برای همین هم دستور تخلیه‌‌اش را داده‌‌اند.» او می‌‌گوید درحال حاضر، والدین برای ثبت‌‌نام دانش‌‌آموزان باید به دبستانی که مجاور همین مدرسه است، مراجعه کنند، اما ظاهرا پس از تکیمل ثبت‌‌نام‌‌ها همه دانش‌‌آموزان قرار است به مدرسه دیگری منتقل شوند. به هرحال امسال، مدارس حضوری است و باید امنیت دانش‌‌آموزان تضمین شود.

بیم فرونشست

فرونشست زمین و احتمال ریزش فضاهای آموزشی در برخی مدارس اصفهان، حالا باعث شده برخی مدارس به‌طور کلی تخریب شوند و بعضی دیگر نیز بازسازی و بهسازی. هرچند برخی مدارس درحال جا‌به‌جایی و دوری از فرونشست هستند، اما یافته‌‌های هم‌میهن نشان می‌‌دهد بعضی مدارس غیردولتی از این فرصت استفاده کرده و به دلیل اجاره‌بهای اندک این ساختمان‌‌ها قرار است سال تحصیلی را در فضاهای ناایمن و نامناسب آغاز کنند. از سوی دیگر به‌گفته بهرام نادی، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان و عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان، آمار 10هزار کلاس فرسوده و 34مدرسه آسیب‌دیده از فرونشست، تنها مدارسی را شامل می‌‌شود که نوسازی و بهسازی از آنها بازدید کرده و ممکن است بعضی مدارس دیگر هم در اصفهان وجود داشته باشند که فرونشست در آنها وجود داشته، اما نام‌‌شان جزو این آمار رسمی قرار نگرفته و اطلاعاتی درباره آنها منتشر نشده باشد؛ مثل مدرسه شهید بهشتی در محسن آباد. او به «هم‌میهن» می‌‌گوید: «قدمت این کلاس‌‌ها بسیار بالاست و برای همین هم آنها مطابق با آیین‌‌نامه‌‌ای که بتواند این فضاها را در برابر فرونشست و زلزله ایمن کند، طراحی نشده‌‌اند. بیشتر این مدارس با مصالح قدیمی یا سنگی ساخته شده‌‌اند؛ البته نه در خود شهر اصفهان، بلکه در شهرستان‌‌های دیگر این موضوع به چشم می‌‌خورد. نرخ فرونشست در مناطقی از اصفهان، مثل شمال‌شهر به بیش از 18سانتی‌‌متر در سال می‌‌رسد؛ درحالی‌که طراحی این مدارس، براساس نرخ دو تا دوو‌نیم سانتی‌‌متر نشست صورت گرفته است. پس زمانی که نرخ 18سانتی‌‌متر به آنها تحمیل شود، فضا یا به‌صورت یکپارچه و یکنواخت نشست می‌‌کند یا در جایی خودش را بیشتر نشان می‌‌دهد و در جای دیگر اندک. مثل مدرسه شهید نریمانی در دولت‌‌آباد که مدرسه‌‌ای دخترانه است و ترک‌‌های عمیق باعث شده تا نوبت صبح به نوبت عصر یک مدرسه پسرانه دیگر منتقل شود.» به‌گفته او، محدودیت‌‌ها و کمبود فضاهای آموزشی اجازه تخلیه‌کامل به برخی مدارس نمی‌‌دهد و به‌ناچار تنها بخش‌‌هایی تخریب می‌‌شوند که وضعیت آنها بغرنج باشد. از سوی دیگر، از آنجا که آیین‌‌نامه‌‌ای برای طراحی مدارس در برابر فرونشست وجود ندارد، مدارس جدیدی هم که ساخته می‌‌شوند، دوباره ممکن است با همین مشکل روبه‌رو شوند. او ادامه می‌‌دهد: «آیین‌نامه فرونشست در هیچ‌جای دنیا وجود ندارد؛ چراکه این معضل، معضلی خودخواسته و به دلیل برداشت‌‌های بی‌‌رویه از آب‌‌های زیرزمینی است. پس اگر قرار است فرونشست متوقف شود، باید برداشتی هم صورت نگیرد. جهت تداوم وضعیت کنونی، تضمینی برای اینکه مدارس جدید هم دچار فرونشست نشوند، وجود ندارد؛ همانطور که کمبود فضاهای آموزشی امکان تخلیه مدارس را به مسئولان و مدیران آن نمی‌‌دهد. از سوی دیگر امکان بازسازی این فضاها نیز وجود ندارد، زیرا به دلیل ترک‌‌ها و شکاف‌‌های عمیق، ممکن است حتی بعد از بازسازی دوباره این فضا مورد آسیب قرار بگیرد. متاسفانه این وضعیت نشان می‌‌دهد ما داریم سرمایه‌‌های خود را یکی پس از دیگری از دست می‌‌دهیم. خانواده‌‌ها و دانش‌‌آموزانی که در این فضاها مشغول به تحصیل هستند، حتما استرس و اضطراب زیادی را تحمل می‌‌کنند؛ چراکه در یک محیط ناایمن مشغول به تحصیل هستند.»

پیامدهای یک مشکل قدیمی

فرونشست زمین جان 960هزارنفر دانش‌آموزی که در مدارس فرسوده و ناایمن تحصیل می‌‌کنند را به‌خطر انداخته است؛ بحرانی که اگرچه کارشناسان مدیریت منابع آبی و عدم بارگذاری‌‌های جدید را راه‌حل آن می‌‌دانند، اما این مساله هنوز جدی گرفته نمی‌‌شود. رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات‌‌معدنی کشور در گفت‌وگو با «هم‌میهن»، وضعیت فرونشست در اصفهان را پیچیده و مقصر اصلی آن را خشک شدن آبخوان و برداشت بیش از حد آب از آن می‌‌داند: «دیگر آبی باقی نمانده است و همین باعث شده نه‌تنها در اصفهان که در بسیاری از شهرهای دیگر نیز بی‌‌آبی به معضلی اساسی تبدیل شود و آنها را درگیر خشکسالی کند. فرونشست، زاییده و از پیامدهای بی‌آبی است. درحالی‌که شاهد تمرکز جمعیت در اصفهان و میزبانی آن از جمع زیادی از مهاجران هستیم. شاید جمعیت یک‌میلیون نفری برای اصفهان کافی بود، این شهر می‌‌توانست اینگونه طبیعت خود را حفظ کند، به جذب توریست بپردازد و صنایع پیشرو و نه پرمصرف در آن رشد داشته باشند. درواقع جمعیت اصفهان باید متناسب با اکوسیستم خودش شکل می‌‌گرفت و مصارف آن متناسب با منابع‌‌اش انجام می‌‌شد.» به‌گفته مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات‌‌معدنی کشور، فرونشست اکنون به سازه‌‌هایی همچون مدارس در این استان رسیده است. این موضوع جدید نیست و آسیب مدارس، خبر از مشکلی قدیمی می‌‌دهد که آثار آن به‌تازگی خودش را نشان داده است و جلوگیری از پیش‌‌روی آن هم صرفا با مدیریت منابع آبی، برداشت نکردن از آب‌‌های زیرزمینی و حفاظت از آنها به‌عنوان منابع استراتژیک، ممکن خواهد بود. صبا مهدوی خبرنگار