۱۸ تیر به روایت هاشمی

هم‌میهن براساس کتاب خاطرات سال 1378 گزارش می‌دهد

اکبر هاشمی‌رفسنجانی، یکی از متفاوت‌ترین چهره‌های سیاسی پس از انقلاب و بلکه تمام ادوار سیاست در این مملکت بود. مشی و مرامی که او طی دوران طولانی نقش‌آفرینی پررنگش در سپهر سیاسی ایران داشت، کم‌نظیر بود. زیست سیاسی او با اتخاذ تصمیم‌های بزرگی همراه بود، تصمیم‌هایی که چه درست قلمدادشان کنیم و چه نادرست، در تأثیرگذاری آن‌ها شبهه‌ای وجود ندارد. این اما تمام وجه ممیز او با سایر سیاست‌مداران ایرانی نبود. هاشمی‌رفسنجانی ویژگی‌هایی داشت که او را در تاریخ معاصر ایران یگانه می‌کند. کمتر سیاست‌مدار دیگری در ایران می توان پیدا کرد که با چنین ظرافت و دقتی تمام روزگار عمر سیاسی خود را با جزئیات، روزنگاری کند. سلسله کتاب‌های خاطرات روزانه هاشمی‌رفسنجانی حالا 23 سال است که منتشر می‌شود و از دوران کودکی شروع شده، به انقلاب و جنگ و قدرت و حالا دوران اصلاحات رسیده است. طی روزهای آتی، خاطرات سال 1378 مرحوم هاشمی‌رفسنجانی منتشر می‎شود، کتابی که یکی از پرتلاطم‌ترین و حساس‌ترین روزگار سیاست معاصر ما را روایت می‌کند. نکته قابل توجه این است که برای اولین بار، وزارت ارشاد دولت سیزدهم، اقدام به سانسور بخشی از خاطرات مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی کرده است. این واقعه به هیچ‌وجه مطلوب آن‌هایی که این خاطرات را پیگیری می‌کنند نیست و از سویی این نگرانی را هم به وجود آورده که کتاب خاطرات سال‌های بعد و به خصوص سال‌های دهه هشتاد و نود هاشمی‌رفسنجانی هم گرفتار تیغ ممیزی شود. با این حال اما هنوز هم خاطرات 1378 هاشمی‌رفسنجانی پر از نکته‌ها و ناگفته‌های بسیار جذاب است. به بهانه انتشار این کتاب و آغاز انتشار روزنامه هم‌میهن در ماه تیر، به سراغ مهم‌ترین واقعه تیرماه 1378 رفتیم؛ یعنی وقایع 18 تیر یا حمله به کوی دانشگاه تهران تا روایت ناآرامی‌ها و درگیری‌های بین جمعه، 18 تیر تا چهارشنبه، 23 تیر، میان دانشجویان و نیروی انتظامی و انصار حزب‌الله را از زبان قلم مرحوم هاشمی‌رفسنجانی بخوانیم. توجه کنید که سطوری که در زیر می‌آید تنها گزیده‌ای از خاطرات هاشمی‌رفسنجانی است که به وقایع 18 تیر مربوط می‌شود و روایت سایر اتفاقات روزهای مورد اشاره، آورده نشده است.

18 تیر

از اواخر وقت دیشب، حدود 100 نفر از دانشجویان، در كوی دانشگاه تهران، اقدام به تظاهرات علیه مصوبه مجلس در مورد مطبوعات و توقیف روزنامه سلام نموده و بدون مجوز به خیابان‌ها رفته‌اند كه مواجه با برخورد پلیس و حزب‌الله شده و درگیری‌های تُندی شروع و تا لحظه نوشتن- ده و نیم شب 18 تیر- به صورت پراكنده و متناوب ادامه دارد و جمعی مجروح و جمعی بازداشت شده‌اند. دخالت وزیر کشور و وزرای فرهنگ و آموزش عالی و بهداشت و درمان و فائزه ما و شخصیت‌های دیگر، نتوانسته وضع را آرام كند. در شایعات، صحبت از كشته‌شدن چند نفر هم هست که تاكنون تأیید نشده است. شعارهای تُندی علیه رئیس‌مجلس و رئیس قوه قضائیه و نیروی انتظامی و گاهی رهبری داده می‌شود. خرابی‌های زیادی به بار آورده است.

19 تیر

آقایان [بیژن نامدار] زنگنه، [اسحاق] جهانگیری، [مصطفی] میرسلیم، [محسن] رضایی و [حسن] صانعی ماندند و راجع به حوادث دانشگاه‌ها صبحت شد. نظرشان این بود كه نیروی انتظامی و [انصار] حزب‌الله، حرمت دانشگاه را شكسته‌اند و با دانشجویان بدرفتاری کرده‌اند و چنین وضعی در تاریخ دانشگاه‌ها سابقه ندارد. با آقای [سید محمد] خاتمی، [رئیس‌جمهور]، درباره حوادث دانشگاه‌ها، تلفنی مذاكره كردم. آقای خاتمی گفتند، امروز شورای عالی امنیت ملی، جلسه فوق‌العاده داشته و تصویب كرده‌اند كه متخلفان از نیروی انتظامی و انصار حزب‌الله، شناسایی و تنبیه شوند، ولی پیشنهاد خود ایشان در مورد عزل [آقای هدایت لطفیان]، فرمانده ناجا [= نیروی انتظامی] رأی نیاورده است. امروز در اطراف دانشگاه تهران و داخل آن، اجتماع انبوهی از دانشجویان بود كه ادامه تظاهرات كوی دانشگاه است و خواستار شناسایی عاملان تجاوز به دانشگاه و کیفر آنان‌اند و شعارهایی [عیله نهادهای نظام] می‌داده‌اند و از آقای خاتمی حمایت می‌كرده‌اند، ولی شعار «خاتمی، اقتدار یا استعفا» هم بوده است. عصر هم تظاهرات خیابانی داشته‌اند و تا شب ادامه داشته و اكنون صدای الله‌اكبر آن‌ها را می‌شنوم. دانشجویان بسیاری از دانشگاه‌های كشور، حمایت خود را از تظاهرات‌كنندگان اعلان كرده‌‌اند. آقایان [سیدعبدالکریم] موسوی‌اردبیلی و یوسف صانعی هم به نفع آن‌ها اعلامیه داده‌اند و نمایندگی رهبری در دانشگاه هم تهاجم به دانشگاه را محكوم كرده ‌است. انصار حزب‌الله هم اعلان كرده، در تهاجم به كوی دانشگاه حضور نداشته، اما آقای خاتمی به من گفتند كه [مسعود] ده‌نمكی و همفكرانش را آنجا دیده‌اند.

20 تیر

آقای وحیدی آمد. گزارشی از تحركات دانشجویان داد و شعارهای نامناسبی كه علیه رهبری می‌دهند. معتقد است، گرچه شعارهای تُند را افراد متفرقه می‌دهند، ولی دفتر تحكیم وحدت هم با بعضی شعارها، موافق‌اند و در مقابل شعارهای زشت هم ساكت‌اند. شب میهمان رهبری بودم. بیشتر صحبت‌ها درباره اوضاع دانشگاه‌ها و شرارت‌های سیاسی بود. رهبری گفتند، عصر جمعی از وزرا آمدند و خواستند كه [روزنامه] سلام را آزاد كنیم و آقای [هدایت] لطفیان، [فرمانده ناجا] را عزل كنیم و بیانیه‌ای در مورد تجاوز به كوی دانشگاه و دلجویی از دانشجویان بدهیم. جواب داده‌اند كه لطفیان را عزل نمی‌كنند، چون بی‌گناه است. با آزاد شدن روزنامه سلام هم موافق نیستند، چون فتنه می‌كند؛ گرچه دادگاه، بدون اطلاع ایشان اقدام كرده و اكنون هم خود دادگاه تصمیم می‌گیرد. از استعفای صوری و سیاسی دكتر [مصطفی] معین، [وزیر فرهنگ و آموزش عالی]، ناراضی بودند و نیز از پس گرفتن شكایت از سلام، توسط آقای [علی] یونسی، وزیر اطلاعات عصبانی بودند و از بیانیه آقایان [سیدعبدالکریم موسوی] اردبیلی و [حسینعلی] منتظری، در مورد دانشگاه‌ها و معتقدند آقای موسوی اردبیلی، مشكل شخصی با رهبری را در بیانیه منعكس كرده است. گفتند، فردا سخنرانی دارند و درباره حوادث جاری و دلجویی از دانشجویان و انتقاد از سوءاستفاده‌ها و فریب‌خوردن و عامل دست اجانب شدن‌ها و تقویت نیروی انتظامی صحبت می‌كنند؛ در این باره مشاوره شد. رهبری گفتند كه امروز دو نفر از سران دفتر تحكیم وحدت، به دفتر ایشان آمده‌اند و از اینكه مهار از دست‌شان در رفته، ناراحت بودند و خواسته‌اند كه رهبری با پذیرش عزل آقای لطفیان و آزادی روزنامه سلام و [هفته‌نامه] پیام دانشجو، به آن‌ها كمك كنند كه به غائله خاتمه بدهند. از طرح خواسته‌های نادرست ناراحت‌اند و راه برگشت ندارند. نصیحت‌شان كرده‌اند كه دست از لجاجت بردارند. تقاضا كرده‌اند كه اجساد کشته‌هایشان را برای تشییع تحویل بگیرند و اكنون معلوم شده كشته ندارند و تبلیغات‌شان دروغ درآمده. با ادعای كشته شدن جمعی دانشجو، تبلیغ و تحریك كرده‌اند و شورای عالی امنیت ملی هم اعلام كرده كه جز یك افسر وظیفه ناجا، كشته ندارند. تا ساعت یك بامداد، گزارش‌های حوادث فراوان امروز را خواندم؛ در دانشگاه تهران و خیابان‌های اطراف، دانشجویان تظاهرات داشته‌اند و سخنرانی‌ها و شعارها، بسیار تُند بوده و تعرض‌های گستاخانه‌ای داشته‌اند و بعضی از افراد حزب‌اللهی را كتك زده‌اند و عصر و شب، در خیابان‌ها راهپیمایی کرده‌اند. نشانه‌های حضور منافقان و ضدانقلاب در میان دانشجویان مشهود است. [...]

21 تیر

ساعت هشت و نیم، آقایان [مهدی] كروبی و [محمدعلی] صدوقی آمدند. جریان ملاقات و مذاكره با رهبری را گفتند و نگران از برخورد تُند رهبری بودند. می‌گفتند، می‌تواند مثل ریختن نفت بر آتش باشد. از من خواستند كه برای جلوگیری از اظهارات تُند و نیز پذیرش خواسته‌های دانشجویان در مورد [رفع توقیف روزنامه] سلام و [عزل آقای هدایت] لطفیان، [فرمانده نیروی انتظامی]، كمك كنم. گفتم، بعید است رهبری حرف تُندی بزنند؛ بیشتر به فكر دلجویی دانشجویان‌اند و درخواست امتیاز از رهبری، در شرایطی كه این همه اهانت شده، بی‌جاست و در مقابل، من آن‌ها را از تصاعد كارهای تُند، برحذر داشتم و گفتم، خطر درگیری با سپاه و بسیج در پیش است. خواستند منكر نفوذ بر دانشجویان شوند كه نپذیرفتم و گفتم، [دفتر] تحكیم وحدت از خودتان است. با دكتر [حسن] روحانی درباره امور دانشگاه‌ها صحبت شد. گفت، بناست بسیج وارد معركه شود و درباره رفع مشكلات مشاوره كردیم. امروز تا شب، در گوشه و کنار شهر، تظاهرات غیرقانونی بود و برخوردهای زیادی هم اتفاق افتاده است.

22 تیر

در بولتن‌ها آمده که ظهور قاطعیت در برخورد با آشوب از سوی نیروی انتظامی، باعث یأس یا تردید مُحركان آشوب و نیز محافل خارجی شده؛ [...] پذیرش شكست از زبان نیروهای محرك اصلی شنیده شده و از روزنامه‌های جناح چپ هم در مقالات امروز صبح، بوی یأس به مشام می‌رسد. آقای علی لاریجانی، [رئیس سازمان صداوسیما] آمد. خبر از شروع شورش در مقابل دانشگاه تهران داد و اظهار نگرانی کرد. از من خواست، سخنرانی برنامه تجمع فردا در دانشگاه تهران را بپذیرم؛ نپذیرفتم. گفت، سخنرانی دیروز رهبری خوب نبود؛ به خاطر عدم صلابت سابق و... نپذیرفتم؛ گفتم، حساب شده بود. دكتر [حسن] روحانی، [دبیر شورای عالی امنیت ملی]، دیروز گفت، صلاح نبود رهبری، مسئله شعارهای ضدرهبری را مطرح كنند كه با این وسعت، در داخل و خارج پخش شود. آقای لاریجانی، از من برای نحوه عمل در شورای عالی امنیت ملی و نحوه تبلیغات، راهنمایی خواست. عصر قرار بود آقای مسیح مهاجری، [مشاور اجتماعی رئیس‌جمهور و مدیر روزنامه جمهوری اسلامی] به ملاقات بیاید. اطلاع داد، به خاطر حمله شورشی‌ها به ساختمان اداری روزنامه جمهوری اسلامی و شكستن شیشه‌ها، نمی‌تواند آنجا را ترك كند. از ظهر تا شب، شورشی‌ها در چندین مركز و نقطه در جنوب و مركز تهران، آشوب كرده‌اند و چند بانك و اتومبیل و ساختمان را به آتش كشیده‌اند و نیروهای بسیجی و ناجا، آن‌ها را سركوب كرده‌اند. اكنون شهر آرام است. [آقای غلامحسین محمدی‌گلپایگانی]، رئیس دفتر رهبری، تلفنی گفت، رهبری مایل‌اند قبل از جلسه مهم شب، با شما درباره مطالب آن جلسه مشورت كنند. قبل از غروب به دفتر رهبری رفتم. ایشان خبر دادند كه دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی پیشنهاد داده كه مسئولیت برخورد با شورش، به قرارگاه ثارالله سپاه واگذار شود و ایشان پذیرفته‌اند؛ گرچه آقای خاتمی، [رئیس‌جمهور]، اول مخالفت داشتند، ولی سرانجام پذیرفته است. گفتند، بنا دارند با قاطعیت، با اخلالگران برخورد كنند. اگر آقای خاتمی همراهی نكند، ضرر خواهد كرد و تحمل نمی‌كنیم. برای صدور بیانیه‌ای و تعیین سیاست‌های مقابله، مشورت كردند. بعد از نماز مغرب و عشا، جلسه‌ای با حضور [آقایان سید محمد خاتمی، محمد یزدی و علی‌اکبر ناطق نوری]، سران سه قوه و [آقایان علی یونسی و عبدالواحد موسوی‌لاری]، وزرای اطلاعات و كشور و [آقای رحیم صفوی]، فرمانده سپاه و [آقای علی لاریجانی]، رئیس صداوسیما و دكتر [حسن] روحانی، [دبیرشورای عالی امنیت ملی] و... تشكیل شد. گزارشی از وسعت خرابكاری‌های امروز و واگذاری مقابله به سپاه دادند. درباره نحوه برخورد با عوامل اخلال - چه در صحنه و چه محركان و گروه‌های پشت صحنه - و نحوه محاكمه و تبلیغات، توضیح دادند. آقای خاتمی هم مخالفتی ابراز نكرد. آیت‌الله خامنه‌ای از عدم اجازه وزارت كشور و دبیرخانه به دانشجویان بسیجی، برای برگزاری اجتماع اعلان‌شده امروز، ابراز تأسف كردند و بر قاطعیت در برخورد و عدم توجه به مخالفت‌های محافل لیبرالی و خارجی و استعماری، تأكید نمودند. من هم درباره ضرورت قاطعیت و مراعات الطاف و اعتدال در برخورد و توضیح كافی به مردم و هماهنگی در ابراز نظرهای مسئولان كشور و نشان دادن اتحاد و همدلی، صحبت كردم. برای حُسن اجرای برنامه تجمع مردم در حمایت از نظام فردا تأكید شد. رهبری از بعضی از استانداران كه همكاری نداشته‌اند، انتقاد کردند و از آقای موسوی‌لاری، [وزیر کشور]، خواستند به آن‌ها تذكر بدهد. دستور داده شد كه فردا تلفن‌های موبایل قطع شود تا ارتباطات ضدانقلاب مختل شود. من گفتم، ارتباطات خودی‌ها هم مختل می‌شود؛ قرار شد جایگزین پیش‌بینی شود. دیشب و امروز، باران خوبی در شمال تهران باریده كه باعث خوشحالی است.

23 تیر

مصاحبه كوتاه آقای [سیدمحمد] خاتمی، [رئیس‌جمهور]، درباره انحراف در حركت دانشجویان و لزوم جلوگیری از خشونت‌ها و خرابكاری‌ها، باعث خشم ضدانقلاب شده است. رادیو [بی‌بی‌سی] انگلیس، امروز اعلان كرد كه آقای خاتمی، از خواست اكثریت دانشجویان فاصله گرفته؛ گویا رهبری از آقای خاتمی خواسته‌اند که چنین مصاحبه‌ای بكند. بیانیه تُند و قاطع رهبری هم ضدانقلاب و خارجی‌ها را به عكس‌العمل واداشته است.