حضور در میدان

نگاهی به مواجهه دولت سیزدهم با حوادث غیرمترقبه

حوادث غیرمترقبه، موضوعی که هرچند نمی‌‌توان به صورت کامل مانع از وقوع آن و خسارات ناشی از آن شد اما پیشرفت روزافزون علم در کنار تجربه‌‌اندوزی دولت‌‌ها از این حوادث، روند را به سمتی برده که بسیاری از کشورها با برنامه‌‌ریزی مشخص، پیش‌بینی‌‌ها و آینده‌نگری‌‌ها خود را به مسیر ایمن‌‌سازی هرچه بیشتر در برابر این حوادث و کاهش خسارت‌‌های ناشی از آن سوق داده‌‌اند با این امید که شاهد تکرار مکررات آن نباشند و با عبرت‌آموزی از هر حادثه موجب کاهش آلام ناشی از این حوادث برای جامعه شوند. از آنچه در دولت‌‌های قبلی به آن توجه شده یا نشده که بگذریم؛ از زمان حضور ابراهیم رئیسی در دولت سیزدهم و طی یک‌سالی که از عمر دولت او گذشته، دولت سیزدهم در پنج‌ مقطع با بحران‌‌های ملی که می‌‌توان نام غیرمترقبه را روی آن گذاشت روبه‌رو شده‌‌است. هرچند اولین حادثه غیرمترقبه‌‌ در دوران ریاست دولت ابراهیم رئیسی وقوع توفان حاره‌‌ای شاهین در سواحل سیستان‌و‌بلوچستان بود اما سیل جنوب و شرق در زمستان 1400 اولین آزمون بزرگ ابراهیم رئیسی در مقام ریاست قوه‌مجریه محسوب می‌‌شود؛ آزمونی که در کمتر از یک‌سال تکرار شد تا نشان داده شود دولت از آزمون قبل چه درسی گرفته و چه برنامه‌‌ای داشته است. در سالی که خوشبختانه ما با زلزله‌‌ای بزرگ درگیر نبوده‌‌ایم، ماجرای کهنه‌شده ریزگردها، فاجعه ریزش ساختمان متروپل در آبادان و تصادف مرگبار قطار یزد - مشهد با بیل مکانیکی، ازجمله حوادث غیرمترقبه ملی‌‌ای بوده که ابراهیم رئیسی و دولت او را درگیر کرده است. نگاه به اینکه دولت سیزدهم در این حوادث چه واکنشی نشان داده، می‌‌تواند مسیر طی‌شده توسط او و دولت سیزدهم را نمایان کند.

سـرانجام دستورات

طی یک‌سال اخیر که ابراهیم رئیسی ریاست‌دولت را برعهده گرفته و حوادث غیرمترقبه‌‌ای رخ داده است، از سوی رئیس‌دولت سیزدهم دستوراتی خطاب به کابینه صادر شده که یکی از آنها به عرصه آزمون رسیده و نمره منفی گرفته، اما دو موضوع دیگر فعلا به مرحله آزمون نرسیده است.

اولین دستور صادرشده توسط ابراهیم رئیسی در جریان حوادث غیرمترقبه، مربوط به سیل جنوب و شرق بود که رئیسی در زمستان 1400 دو دستور درباره پیشگیری از وقوع سیل را مطرح کرد که عبارت بودند از «1- تقویت حوزه آبخیزداری 2- انجام لایروبی». حال سوال اینجاست صدور این دستورها در زمستان سال گذشته به‌کجا رسید که به‌جای کم‌شدن عمق‌فاجعه، در تابستان سال‌جاری سیل خسارات بیشتری به همراه داشت؟ نکته جالب‌توجه این است که در جریان سیل‌اخیر که مناطق زیادی از کشور را درگیر خود کرده بود و خانواده‌‌های زیادی را داغدار، یک‌بار دیگر ابراهیم رئیسی همان موضع زمستان 1400 را تکرار کرد و بازهم همان دستورها را درباره تقویت حوزه آبخیزداری و انجام لایروبی مطرح کرد و مشخص نشد تکلیف دستور سال گذشته او چه شده و به‌کجا رسیده است.

دومین دستور صادرشده توسط ابراهیم رئیسی را باید درباره ریزگردها دانست. درست است که نشست منطقه‌‌ای وزیران محیط‌زیست کشورهای منطقه، تابستان سال جاری در تهران برگزار شد، اما به‌نظر می‌‌رسد با خروجی بیانیه این نشست، رسیدگی به این بحران گسترده موکول به آینده شده که سازمان منطقه‌‌ای محیط‌زیست تشکیل شود. البته پیش از او هم دولت حسن روحانی با این بحران مواجه بود، اما بحران ریزگردها چون روزبه‌روز گسترده‌‌تر و خطرناک‌‌تر از قبل می‌‌شود، باید به سرعت برای آن برنامه‌ریزی شود به‌ویژه اینکه تصمیم عراق برای احداث سد روی رودخانه اروندرود طی روزهای گذشته منتشرشده و همین می‌‌تواند تشدید‌‌کننده این مشکلات باشد؛ پس باید بیشتر از گذشته نگران آینده بود.

در سومین مورد، ماجرای تلخ متروپل نشان از عدم توجه لازم و جدی گرفتن حوادثی از این دست به‌ویژه پس از آنچه در پلاسکو رخ داده بود، داشت. البته در این حادثه دستور اصلی صادرشده توسط ابراهیم رئیسی را می‌‌توان دستوری مهم در جریان شهرسازی ایران قلمداد کرد. رئیس قوه‌مجریه به دو وزارت‌‌خانه دستور داده است که ساختمان‌‌های ناایمن سراسر کشور شناسایی شده، در صورت امکان ایمن‌‌سازی شوند و اگر امکان ایمن‌‌سازی این ساختمان‌‌ها وجود نداشت؛ اقدام به تخریب آنها صورت بگیرد تا فاجعه‎‌‌هایی مانند متروپل تکرار نشود. اما درباره این دستورها که بیش از دوماه است به وزارت کشور و وزارت راه ‌ وشهرسازی داده شده اسامی مجموعه ‌ ‌ای از این ساختمان ‌ ‌ها در سرتاسر کشور اعلام شده و سوال اینجاست که چرا با گذشت این زمان هنوز حرکتی نمایان درباره اجرای دستورات رئیس ‌ دولت -حداقل در ساختمان ‌ ‌های مهم کشور مانند ساختمان آلومینیوم - دیده نشده و ناایمن ‌ ‌ها همچنان به فعالیت خود ادامه می ‌ ‌دهند.

نکته جالب‌توجه دیگر درباره برخورد دولت سیزدهم با حوادث غیرمترقبه، به ماجرای حضور میدانی رئیس‌دولت و برخی اعضای کابینه با محوریت وزیرکشور و معاون‌اول برمی‌‌گردد. همانطور که در گزارش حوادث آمده است، در اولین آزمون دولت ابراهیم رئیسی در ماجرای سیل جنوب و شرق کشور، حضور میدانی اعضای کابینه و شخص رئیس‌دولت به‌عنوان تغییر مسیر حکمرانی کشور قلمداد شده و ابراهیم رئیسی هم به حضور خود و اعضای کابینه‌‌اش افتخار کرده و در ماجرای سیل اخیر هم هجمه‌‌ها به‌نوع حضور را ناشی از عملکرد به‌موقع و حضور میدانی مسئولان برای مدیریت‌بحران دانسته است. این درحالی‌است که پیش از این و در دولت‌‌های قبل هم شاهد چنین حضوری از اعضای کابینه در جریان حوادث غیرمترقبه در مناطق حادثه‌‌دیده بوده‌‌ایم؛ اما بیش از ابراز همدردی و حضور سریع مسئولان برای مردم داغ‌دیده، حضور نیروهای امدادی، پس از آن، اجرای برنامه‌‌های جبرانی خسارت و پیشگیرانه حائز اهمیت است، پس حضور میدانی در این حوادث آنقدر پراهمیت نیست که مورد افتخار نه این دولت و نه هیچ دولت دیگری باشد.

سیـل جنـوب و شــرق

اولین حادثه بزرگ از آغاز دوران ریاست دولت ابراهیم رئیسی را می‌‌توان مربوط به دی‌ماه 1400 و وقوع سیل در 19شهر جنوب و شرق کشور دانست. ورود دولت به ماجرای سیل از 14دی‌ماه کلید خورد. ابتدا وزیر نیرو به‌عنوان نماینده رئیس دولت عازم منطقه شد. یک‌روز پس از ورود دولت به ماجرا و درحالی‌که وزیر کشور و وزیر نیرو از منطقه بازدید کرده بودند، رئیسی با تاکید بر امدادرسانی به آسیب‌‌دیدگان، موضوع پرداخت تسهیلات لازم به کشاورزان برای جبران خسارت زیر نظر وزیر جهاد کشاورزی را مطرح کرد. پس از اینکه مبالغ اختصاص‌یافته به مناطق سیل‌‌زده اعلام شد؛ رئیس قوه مجریه راهی مناطق سیل‌‌زده شد تا بازدید میدانی از این مناطق داشته باشد. البته حضور در منطقه سیل‌‌زده در جریان سفر استانی به هرمزگان صورت گرفت و حضوری ناگهانی با توجه به حادثه نبود. پس از سفر استانی به هرمزگان، محمدصادق خیاطیان، رئیس مرکز بررسی‌‌های استراتژیک ریاست‌‌جمهوری با انتشار تصویر حضور رئیسی در مناطق سیل‌‌زده، این حضور را ناشی از تغییر ریل حکمرانی در کشور عنوان کرد. انتشار تصویری که پس از آن از جهت دیگر هم توسط ابراهیم رئیسی مورد استناد قرار گرفت و او پنج‌ بهمن‌ماه در آخرین اظهارنظر خود درباره سیل جنوب و شرق، در گفت‌‌وگوی زنده تلویزیونی که داشت حضور برخی اعضای کابینه را به‌عنوان نقطه‌قوت دولت سیزدهم و نشانه مردمی بودن این دولت عنوان کرد. البته رئیسی پیش از این اظهارنظر سفر کوتاه دیگری هم به منطقه سیل‌‌زده جیرفت داشت. اما نکته مهم در جریان این سیل، به دستورات مهم رئیس‌ دولت درباره سیل بر می‌‌گردد. او ابتدا اعلام کرد راهکار برون‌رفت از خطرات ناشی از سیل، تقویت حوزه آبخیزداری است و در همین راستا به دستگاه‌‌های مربوطه دستور داده شد تا فعالیت خود را گسترش دهند. سپس در دستور بعدی اعلام کرد دولت از سیل در چهار استان جنوبی و شرقی درس گرفته و برای پیشگیری از تکرار چنین حوادثی، باید در اجرای قانون مقابله با بحران‌‌ها جدی‌‌تر اقدام کند. نکته مهم‌‌تر این بود که او در بخشی از اظهارات خود درباره درس‌‌هایی که از سیل گرفته شده، تاکید کرد براساس گزارش‌‌های رسیده در مناطقی که لایروبی انجام شده، خسارت سیل کمتر بوده است؛ در همین راستا دستور داده شد تا ستاد مدیریت بحران بر اجرای این قانون به‌ویژه بخش پیش‌‌بینی لازم برای بلایای طبیعی، به‌شکل جدی و موثر نظارت کند.

سیــل تابســتانــی

سیل تابستان 1401 را می‌‌توان سخت‌‌ترین آزمون رئیسی در آستانه یک‌سالگی دولتش عنوان کرد؛ حادثه‌‌ای که استان‌‌های زیادی ازجمله تهران را درگیر خود کرد. ورود دولت به ماجرای سیل تابستانی، از اول‌مردادماه آغاز شد، روزهایی که شاید هیچ‌یک از پاستورنشینان فکر نمی‌‌کردند عمق‌فاجعه قرار است گسترده‌‌تر از زمستان 1400 باشد و چند استان درگیر ماجرا شوند. ابتدا محمد مخبر طی تماسی با استاندار فارس خواستار تشکیل کمیته‌‌ای برای بررسی حادثه و تشخیص قصورات احتمالی شد و در همان روز احمد وحیدی به این استان سفر کرد تا از منطقه بازدید کند. یک‌روز بعد ابراهیم رئیسی هم با صدور دستور به احمد وحیدی وارد ماجرا شد. براساس دستور رئیس قوه‌مجریه، وزیر کشور باید با حضور در منطقه، به قصور و تقصیرهای احتمالی رسیدگی کرده و در همان‌روز در جلسه هیات‌دولت، دستور داده شد که با بررسی ابعاد حادثه و اتخاذ تدابیر لازم، مانع از تکرار حوادث مشابه شوند. روند حضور دولت تا ششم‌مردادماه براساس همین روال بود تا اینکه در این روز سیل به تهران و به‌طور مشخص امام‌‌زاده داوود و فیروزکوه رسید و برخی هموطنان در این حادثه جان باختند. در همین روز ستاد مدیریت‌بحران استان تهران با حضور وزیرکشور در امامزاده داوود تشکیل جلسه داد. معاون اول که در همان روز ششم‌مردادماه طی تماس تلفنی با استاندار تهران وارد ماجرا شده بود، یک‌روز بعد، راهی فیروزکوه شد تا از این منطقه سیل‌‌زده بازدید کند و در همان روز رئیس دولت سیزدهم، استانداران سراسر کشور و دستگاه‌‌های مرتبط را موظف کرد تا اقدامات و تدابیر لازم را برای پیشگیری انجام دهند. ابراهیم رئیسی هشتم‌مردادماه به فیروزکوه رفت و در دیدار از این منطقه، یکبار دیگر به نکته‌‌ای تاکید کرد که پیش از این و در جریان سیل زمستان 1400 جنوب و شرق کشور هم به آن اشاره کرده بود و دستوراتی پیرامون آن صادر کرده بود. در بازدید میدانی از فیروزکوه، ابراهیم رئیسی در بخشی از اظهارات خود گفت که وقوع این رخدادها نشان‌دهنده این است که مقررات شهرسازی ازجمله رعایت حریم رودها و مسیل‌‌ها و جلوگیری از ساخت‌وساز در این حریم‌‌ها، همچنین لایروبی به‌موقع باید با جدیت دنبال شود، موضعی که دقیقا در سیل 1400 هم تکرار شده بود و بنا بر اظهارات محسن پیرهادی، نماینده تهران اگر به‌موقع لایروبی صورت می‌‌گرفت و به هشدارها توجه شده بود؛ می‌‌شد جلوی این میزان خسارت را گرفت. بعد از حضور رئیسی در فیروزکوه، در روزهایی که انتقادات از نوع حضور برخی مقامات در مناطق سیل‌‌زده تهران اوج گرفته بود، رئیس‌دولت به این انتقادات واکنش نشان داد و این هجمه‌‌ها را ناشی از عملکرد به‌موقع و حضورمیدانی مسئولان برای مدیریت‌بحران دانست. وی در بخش دیگری از اظهارات خود در فیروزکوه، مانند زمستان 1400 و ماجرای سیل جنوب و شرق باز هم بر حوزه آبخیزداری تاکید کرد و پس از اظهارنظرهای او، معاون‌اول با صدور دستوری وزارت جهاد کشاورزی را مکلف کرد تا لایحه قانون آبخیزداری را به هیات‌دولت ارائه کند.

بحران ادامه‌‌دار ریزگردها

ریزگردها را دیگر نمی‌‌توان مهمان ناخوانده ریه‌‌های هموطنان‌‌مان در جنوب و غرب کشور دانست؛ آنها هر چندوقت یک‌بار می‌‌آیند، زندگی را مختل می‌‌کنند، پس از چندروز آسمان ایران را رها کرده و بار سفر می‌‌بندند تا در سفر بعد با قدرت بیشتری ریه‌‌های ایرانیان را آماج حملات خود قرار دهند. تا همین چندوقت پیش، این پدیده و فاجعه زیست‌‌محیطی تنها مربوط به مناطقی از جنوب و غرب ایران بود، اما در سال جاری و در هفته پایانی اردیبهشت‌ماه 1401، ریزگردها بساط خود را در ایران گسترده‌‌تر کرده و 15 استان کشور را درگیر خود کردند، به‌گونه‌‌ای که تهران با چندصد کیلومتر فاصله از خوزستان هم به‌صورت جدی درگیر این ماجرا شد و حتی در شهرهای شمالی کشور نیز ریزگردها ملاحظه شدند؛ ماجرایی که زنگ‌خطری جدی‌‌تر از قبل را برای دولت سیزدهم به‌صدا در آورد که اگر بیش از این تعلل شود، ممکن است فاجعه‌‌ای بشری در ایران رخ دهد. ورود دولت سیزدهم به ماجرای ریزگردها از آخرین روزهای اردیبهشت‌ماه سال‌جاری به‌صورت جدی استارت زده شد و ابراهیم رئیسی در جلسه 28 اردیبهشت‌ماه هیات‌دولت اعلام کرد که حل ریشه‌‌ای این موضوع نیازمند همکاری کشورهای منطقه و همسایه است و در همین راستا به سازمان محیط‌زیست ماموریت داده شد تا با همکاری وزارت امورخارجه و دیگر دستگاه‌‌های ذی‌ربط، این معضل را از طریق رایزنی با کشورهای همسایه حل کنند؛ موضوعی که در تماس تلفنی ابراهیم رئیسی و نخست وزیر عراق هم مورد تاکید قرار گرفت. رئیسی در اولین‌سال ریاست دولت سیزدهم و در روزهای میانی خردادماه سال‌جاری پیشنهاد تشکیل شورای منطقه‌‌ای را درباره بحران ریزگردها با محوریت ایران مطرح کرد و دو روز بعد از این پیشنهاد، رئیس سازمان محیط‌زیست از تشکیل دبیرخانه برای پیگیری موضوع ریزگردها و سفر به ترکیه، امارات و کویت برای رایزنی در همین راستا خبر داد، البته علی سلاجقه پیش از این و در همین راستا به عراق و سوریه هم سفر کرده بود. یازدهم تیرماه پایگاه اطلاع‌‌رسانی دولت اعلام کرد که قرار است وزرای محیط‌زیست 15کشور راهی تهران شوند تا نشست منطقه‌‌ای وزیران محیط‌زیست کشورهای منطقه تشکیل شود. 10روز بعد این شورا تشکیل جلسه داد و رئیسی سخنران اصلی جلسه بود، اما برخلاف خبری که پایگاه اطلاع‌‌رسانی دولت اعلام کرده بود، شورا با حضور 11کشور غرب آسیا تشکیل جلسه داد که خروجی این جلسه قول و قرار بین کشورها برای آینده بود که بر این اساس قرار شده در آینده سازمان منطقه‌‌ای محیط‌زیست با دبیرخانه و صندوق منطقه‌‌ای ایجاد شود.

قــطار مــرگ

یکی از حوادث تلخ که شاید در بحبوحه اخبار خردادماه گم شد و حتی با کم‌ترین ‌‌دستور در حوادث غیرمترقبه ایران از زمان حضور ابراهیم رئیسی در دولت سیزدهم روبه‌رو بود؛ حادثه برخورد قطار یزد - مشهد با بیل مکانیکی در ساعت پنج ‌صبح 18خردادماه بود که منجر به مرگ 14نفر شد. حضور دولت در این حادثه از 18خردادماه و ساعاتی پس از تصادف مرگبار صورت گرفت و در اولین‌گام رئیسی طی تماسی با استاندارهای خراسان جنوبی و یزد و همچنین فرماندار طبس، روی موضوع امدادرسانی تاکید کرد و سپس در جلسه همان‌روز هیات‌دولت، وزرای کشور و راه ماموریت پیدا کردند تا علت این حادثه را بررسی کنند تا مانع از تکرار این حوادث تلخ باشیم. بنابر همین دستور، در همان روز هجدهم‌خردادماه احمد وحیدی و رستم قاسمی راهی محل حادثه شدند تا در جریان امور قرار بگیرند و یک‌روز بعد دولت اعلام عزای‌عمومی در استان یزد کرد. اعلام عزای‌عمومی در یزد آخرین اقدام دولت در این ماجرا بود که خبری شد تا اینکه سرانجام ششم‌تیرماه کمیسیون عالی سوانح راه‌‌آهن گزارش خود در شش‌بند را درباره این حادثه منتشر کرد که از شش‌علت حادثه، در چهار مورد لکوموتیوران مقصر شناخته شده بود.

داغ متــروپــل

هرچند ریزش ساختمان بلندمرتبه در سال‌‌های قبل برای ایرانی‌‌ها در فاجعه پلاسکو تجربه شده بود، اما ماجرای ریزش متروپل در 2 خرداد داغی به‌مراتب بزرگ‌‌تر و عمیق‌‌تر برای مردم ایران به همراه آورد. ساختمانی بلندمرتبه در آبادان که در مراحل ساخت هم دارای ابهامات گسترده بود و درنهایت با مرگ بیش از 40هموطن، افکار عمومی را در ابعاد وسیع درگیر این ماجرا کرد و هنوز ابهاماتی بزرگ درباره آن وجود دارد. ورود دولت به فاجعه از اولین روز صورت گرفت. ابراهیم رئیسی که در سفر عمان به‌سر می‌‌برد، دوم خردادماه دستور رسیدگی به بحران را خطاب به معاون اول صادر کرد و یک‌روز بعد محمد مخبر همراه تیمی سه‌نفره عازم آبادان شدند و با گزارش‌‌های ارائه‌شده توسط معاون اول، جلسه فوق‌‌العاده بررسی آخرین وضعیت حادثه با حضور رئیس قوه‌مجریه تشکیل شد و در این جلسه رئیس‌دولت با تاکید بر برخورد با مقصران این فاجعه، دستور مهمی را صادر کرد و به وزارت کشور و سازمان نظام مهندسی و شهرداری‌‌ها ماموریت داد تا ساختمان‌‌های ساخته شده ناایمن و در معرض آسیب را شناسایی و معرفی کنند تا این ساختمان‌‌ها یا ایمن‌‌سازی شده یا تخلیه و تخریب شوند. در همان روز محمد مخبر که در آبادان حضور داشت، از تشکیل کارگروه کارشناسی در دولت برای نظارت و شناسایی ساختمان‌‌های پرخطر در کشور برای تخلیه یا ایمن‌‌سازی خبر داد و وزیر کشور هم با صدور دستوری خطاب به استانداران، بر اجرای دستور رئیس‌‌جمهور و معاون اول تاکید کرد؛ روندی که در جریان روزهای بعد به‌صورت دستور از سوی رئیس‌دولت و وزیر کشور ادامه داشت. سرانجام 13خردادماه ابراهیم رئیسی راهی آبادان شد و پس از بازدید از متروپل، جلسه شورای اداری استان با حضور او تشکیل و یک‌بار دیگر، رئیس دولت سیزدهم بر مواضع قبلی خود درباره ساختمان‌‌های ناایمن تاکید کرد. پس از خروج رئیسی از آبادان، متروپل از محوریت خبری دولت خارج شد و 22تیرماه احمد وحیدی اعلام کرد که متروپل از مرحله بحران خارج شده و در اختیار منطقه آزاد قرار گرفته است. چندی پس از آن، لیستی از 129ساختمان ناایمن تهران از سوی ناصر امانی، عضو شورای‌شهر تهران منتشر شد و درباره بقیه استان‌ها به‌ویژه استان خوزستان هم این روند اعلام‌‌ها در دستور کار قرار گرفت. چنانچه سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری اهواز هزار و 250 ساختمان را در این منطقه نیمه‌ایمن و ناایمن عنوان کرد.