پیغام از آژانس، دیپلماسی در نیویورک
ایران می‌گوید آژانس پیغام جدیدی داده. باقری در نیویورک مذاکره خواهد کرد
به نظر می‌رسد به‌رغم برخی اظهارات، ایران لزومی به عجله در احیای برجام نمی‌بیند، اما به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران اصلی این نکته را در نظر دارند که گذر زمان و نشستن به انتظار وقوع وقایع آنطور که دل‌مان می‌خواهد، شرط‌بندی روی تغییر نکردن جهت باد به‌طور دائمی است
ایران می‌گوید آژانس پیغام جدیدی داده. باقری در نیویورک مذاکره خواهد کرد
حالا و در زمانی که ایران اصرار به حل پادمان قبل از احیای برجام دارد و احیای برجام در هاله‌ای از ابهام فرورفته است، محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در سخنانی که روز دو‌شنبه بیان کرد، خبر داد که پیغام‌هایی از سوی آژانس واصل شده مبنی بر اینکه تحقیقات درباره پادمان بسته شود. اسلامی گفت:«پیغام‌ها و پیام‌هایی که از طرف آژانس آمده؛ نشان می‌دهد که قصد بستن این پرونده را دارند. امیدواریم صادق باشند و بیش از این وقت خود را تلف نکرده و فکر نکنند که با چنین موردی بتوانند فشار حداکثری خود را اعمال کنند. موضوع حائز اهمیت این است که باید اراده سیاسی برای بستن پرونده وجود داشته باشد، اراده سیاسی الان برای فشار است، درحالی‌که باید اراده سیاسی خود را خرج بستن پرونده کنند.» اسلامی البته گفته که این «پیغام‌ها و پیام‌ها» چه بوده است. آیا تفاهمی بین ایران و آژانس وجود دارد؟ آیا اراده جدیدی حاصل شده تا این بن‌بست حل شود و زمینه برای احیای برجام فراهم شود؟
محمد اسلامی با اشاره به تفاهم قبلی با آژانس می‌گوید:«با گروسی تفاهم کردیم و آن بیانیه منتشر شد و گفتیم شما سوالات‌تان را به ما بدهید و ما جواب سوالات را به شرط اینکه پرونده را ببندید، می‌دهیم. آژانس اعلام کرد که دو پرونده از مکان‌های ادعایی را می‌بندد و در مورد دو مکان بعدی، ایران باید روشنگری بیشتری انجام دهد. اما بعداً از آن دو مکان، یک پرونده را بستند که البته مجدداً پرونده همان مکان را باز کردند. برای مثال یکی از این اماکن یک معدن متروکه است که بیش از ۳۰ سال استفاده نشده است. در جمهوری اسلامی ایران یک مورد فعالیت هسته‌ای وجود ندارد که به آژانس اعلام نشده باشد یا آژانس از آن بی‌اطلاع باشد. تمام فعالیت‌ها تحت نظارت آژانس است.»
علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران نیز روز گذشته اعلام کرد که «با توجه به پیام‌های دریافتی از آژانس بین‌المللی و گروسی، امروز در حاشیه‌های جلسات دیپلماتیک دیدار و گفت‌وگویی با انریکه مورا می‌کنم.» اخیرا، مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران در مذاکرات وین در پیامی، سفر سرپرست تیم مذاکره‌کننده ایران به همراه سیدابراهیم رئیسی به نیویورک را فرصتی برای شرکای اروپایی برجام دانست تا آمریکا را ترغیب کنند مسائل باقی‌مانده را حل‌وفصل کند. همچنین ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه در کنفرانس خبری روز گذشته خود در پاسخ به سفر رئیس‌جمهور به نیویورک و اینکه علی باقری نیز در سفر حضور دارد و امکان برگزاری جلسه‌ای در نیویورک در خصوص مذاکرات رفع تحریم‌ها هست؟ گفت: «سفر رئیس‌جمهور و هیأت همراه برای مشارکت در هفتادوهفتمین اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل انجام شده است. حضور آقای باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد ایران برای همراهی با هیأت ایران است و برنامه تعریف‌شده‌ای برای گفت‌وگو درباره مذاکرات رفع تحریم‌ها در چارچوب این سفر وجود ندارد. ولی نشست‌های بین‌المللی فرصت خوبی است برای نشست‌های سیاسی و مذاکرات حاشیه‌ای بین مقامات کشورها و فرصتی برای تبادل‌نظر در خصوص موضوعات مورد علاقه دوجانبه، منطقه‌ای و موضوعات چندجانبه و بین‌المللی. اینکه در حاشیه نشست گفت‌وگوهایی در خصوص موضوع هسته‌ای و مذاکرات رفع تحریم‌ها صورت بگیرد، من این احتمال را رد نمی‌کنم و ایران به‌صورت طبیعی از هر فرصتی برای بیان دیدگاه‌های خود در موضوعات مورد علاقه دوجانبه و بین‌المللی استفاده میکند. ایران هیچ‌وقت میز مذاکرات را ترک نکرده و مذاکرات را به عنوان روش مناسب و منطقی و معقول برای حل‌وفصل اختلافات می‌داند.»
پس از گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین ایالات متحده و ایران در اوایل ماه اوت، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا متنی ارائه و اعلام کرد که این متن پیش‌نویس نهایی توافق، برای احیای توافق هسته‌ای است. بورل در توئیتی در 8 آگوست نوشت: «آنچه قابل مذاکره است، مورد مذاکره قرار گرفته است» و اگر واشنگتن و تهران پاسخ مثبت بدهند، «ما می‌توانیم این توافق را امضا کنیم.»
تهران در 15 آگوست به پیش‌نویس بورل همراه با تغییرات پیشنهادی خود پاسخ داد. پیشنهادات ایران به گونه‌ای بود که در صورت خروج رئیس‌جمهور آینده ایالات متحده از برجام، از لحاظ اقتصادی ایران همچنان از منافع برجام برخوردار باشد. موضوع تضمین لغو تحریم‌ها از زمانی که مذاکرات برای بازگرداندن برجام در آوریل 2021 آغاز شد، در مواضع مذاکراتی ایران قرار داشت.
بورل تغییرات پیشنهادی ایران در پیش‌نویس توافق را «معقولانه» دانست. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران جزئیاتی در مورد تغییرات پیشنهادی دولتش ارائه نکرد، اما در روز 15 آگوست به خبرنگاران گفت که ایران به «رویکرد واقع‌بینانه» از سوی ایالات متحده در موضوع تضمین تحریم‌ها نیاز دارد.
بعد از آن، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا تایید کرد که ایالات متحده پاسخی به اتحادیه اروپا در 24 آگوست ارسال کرد، اما جزئیاتی در مورد موضع ایالات متحده ارائه نکرد. اما جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید، در 24 آگوست به خبرنگاران گفت که «شکاف‌ها» بین واشنگتن و تهران همچنان باقی است. او گفت: «ما هنوز در نقطه توافق قرار نداریم». ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران تایید کرد که تهران این پاسخ را دریافت کرده است. ایران گفت که به اظهارات آمریکا در دوم سپتامبر پاسخ خواهد داد.
اما درحالی‌که ایالات متحده در حال آماده‌سازی پاسخ خود به تغییرات پیشنهادی ایران بود، مقامات اسرائیلی از دولت بایدن خواستند از مذاکرات کناره‌گیری کند. اسرائیلی‌ها اعلام کردند که واشنگتن آماده است برای احیای توافق هسته‌ای، بیش از حد به تهران امتیاز بدهد.
یائیر لاپید، نخست‌وزیر اسرائیل در 24 آگوست به خبرنگاران گفت که آنچه اکنون روی میز است یک «توافق بد» است و مذاکره‌کنندگان «باید متوقف شوند و بگویند مذاکره دیگر کافی است.» او گفت که پیش‌نویس توافق برای بازگرداندن برجام «با استانداردهای تعیین‌شده توسط ایالات متحده آمریکا و حتی حرف خود رئیس‌جمهور جو بایدن در خصوص جلوگیری از تبدیل شدن ایران به یک کشور هسته‌ای، مطابقت ندارد.»
در میانه این موضع‌گیری‌ها بود که بحث درخواست ایران برای بسته شدن پرونده تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره سه سایت اعلام‌نشده هسته‌ای در ایران، در خبرها منتشر شد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ماه‌ها پیش اعلام کرده بود که در سه سایت اعلام‌نشده ایران، ذراتی رادیواکتیو یافته است و از ایران خواسته درباره منشا این ذرات و چرایی وجود آنها در این سه سایت توضیحات قانع‌کننده ارائه دهد.
آنطور که مقامات ایران اعلام کرده‌اند، تهران تا زمان بسته نشدن پرونده این تحقیقات آژانس، لزومی برای امضای برجام نمی‌بیند. روز گذشته نیز سید ابراهیم رئیسی، در گفت‌وگویش با شبکه آمریکایی سی‌بی‌اس اعلام کرد که مساله تحقیقات آژانس که به موضوع پادمان نیز مشهور است، باید قبل از احیای برجام بسته شود.
یعنی فرض بر این است که حتی اگر ایالات متحده و ایران به توافقی برای بازگرداندن برجام دست یابند، باز هم اجرای مجدد این توافق همچنان میتواند با اصرار ایران مبنی بر اینکه قبل از احیای برجام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید تحقیقات پادمان‌های خود را درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران تعطیل کند، از مسیر خارج شود.
البته ایران و آژانس یک‌بار با هم توافق کردند این اختلافات را در عرض سه ماه فیصله دهند. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس اوایل امسال به ایران آمد و در تفاهمی با ایران، اعلام شد که طرفین این تحقیقات را تا ماه ژوئن پایان خواهند داد. ژوئن آمد و رفت، اما این اختلاف همچنان باقی ماند. رافائل گروسی می‌گوید که ایران به سوال‌های آژانس پاسخ نداده. اما ایران و رئیس سازمان انرژی اتمی می‌گوید پاسخ‌های لازم به آژانس داده شده، اما مشکل این است که آژانس سیاسی‌کاری میکند و نمی‌خواهد قانع شود. در نهایت این رفت و برگشت مواضع موجب شد تا این موضوع در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح شود و در ماه ژوئن قطعنامه‌ای در این شورا تصویب شد و در آن ایران به دلیل عدم همکاری با آژانس محکوم شد.
در این میان و پس از صدور این قطعنامه، جوزپ بورل وارد کار شد و برای اینکه رضایت ایران را در خصوص تحقیقات آژانس جلب کند، برای اولین بار ادبیاتی را در متن توافق به کار گرفت و این ادبیات در پیوست توافق در تاریخ 8 آگوست افزوده شد. پیش‌نویس اتحادیه اروپا می‌گوید ایران با هدف شفاف‌سازی سؤالات آژانس به درخواست‌های آژانس پاسخ خواهد داد و زمانی که آژانس از پاسخ‌های ایران راضی شد، طرف‌های برجام، شورای حکام را تشویق خواهند کرد تا تحقیقات را ببندد.
نکته جالب در این میان این است که در پاسخ 15 آگوست ایران به پیش‌نویس توافق اتحادیه اروپا، اشاره‌ای به موضوع پادمان آژانس نشده است، اما سیدمحمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران، در 22 آگوست تکرار کرد که «هیچ توافقی اجرا نخواهد شد، مگر اینکه قبل از آن آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پرونده اتهامات واهی علیه ایران را ببندد.»
راب مالی، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران، در مصاحبه‌ای با پی‌بی‌اس در تاریخ 12 آگوست گفت که دولت بایدن بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بستن تحقیقات فشار نخواهد آورد. او گفت که ایالات متحده زمانی راضی خواهد شد که آژانس راضی باشد.
در 22 آگوست، رافائل ماریانو گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در سی‌ان‌ان گفت که آژانس «مطمئنا» تحقیقات خود را متوقف نخواهد کرد. او گفت که آژانس «تعهد قانونی» دارد تا در مورد وجود اورانیوم در مکان‌های اعلام‌نشده در ایران شفاف‌سازی کند. گروسی پیشتر هشدار داده بود که «عدم پیشرفت در راستی‌آزمایی ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران، پیامدهایی بر چشم‌انداز امنیت منطقه خواهد داشت». وی با بیان اینکه تهران باید به بازرسان دسترسی و اطلاعات کامل بدهد، افزود:«کسانی که حقیقتاً طرفدار پادمان‌های مؤثر هستند، هرگز از همکاری خود به عنوان ابزار چانه‌زنی استفاده نمی‌کنند. یا از بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان مهره در یک بازی سیاسی یاد نمی‌کنند».
تفاوت پادمان با پی‌ام‌دی
ایران و آژانس یک بار در سال 2015 اختلافی با هم داشتند که بهانه چندین قطعنامه شورای حکام و شورای امنیت علیه ایران شده بود. این اختلاف با نام پی‌ام‌دی (PMD) مشهور بود. معنای این عبارت از عبارت انگلیسی Possible Military Dimension گرفته شده است که به فارسی «ابعاد احتمالا نظامی» ترجمه می‌شود. در آن زمان آژانس اصرار داشت که ایران در خصوص برخی فعالیت‌ها در سایت پارچین توضیحاتی ارائه کند تا یوکیا آمانو، مدیرکل وقت آژانس بتواند اعلام کند که برنامه هسته‌ای ایران انحراف نظامی ندارد و کاملا صلح‌آمیز است. آمانو بارها درخواست بازدید از پارچین را مطرح کرد، اما ایران با این استدلال که پارچین یک سایت نظامی است و علاقه‌ای ندارد اسرار نظامی‌اش را فاش کند، چنین درخواستی را نپذیرفت. اما کار به آنجا رسید که برجام برای امضا شدن به حل‌وفصل این اختلاف نیاز داشت. چه اینکه فرض برجام بر این بود که برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است و اگر آمانو نمی‌توانست چنین چیزی را به طور رسمی تائید کند، اساسا اصل برجام بلاموضوع می‌شد. در نهایت این اختلاف با یک توافق سیاسی حل شد. هر چند غرب و آمریکا می‌دانستند که برنامه هسته‌ای ایران ابعاد نظامی ندارد. چه اینکه در سال 2007، یعنی همان سالی که مساله حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران بسیار داغ شده بود، جامعه اطلاعاتی آمریکا به ناگاه اعلام کرد که ایران تلاش برای نظامی‌کردن برنامه هسته‌ای خود را در سال 2003 متوقف کرده است. بنابراین در سال 2015 زمینه برای توافق سیاسی درباره موضوع پی‌ام‌دی فراهم بود. در نهایت ایران با یک توافق سیاسی با آژانس که مورد حمایت آمریکا و اروپا نیز قرار گرفت، اجازه یک بار بازرسی از پارچین را به آژانس داد. بازرسان آژانس به پارچین رفتند و در بازگشت، آمانو در نامه‌ای اعلام کرد که موضوع پی‌ام‌دی به کلی حل شده و تائید کرد که برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است. اما تفاوت پی‌ام‌دی و پادمان این است که پادمان درباره ابعاد نظامی نیست، بلکه به نظام بازرسی مربوط می‌شود. بنابراین توافق سیاسی در خصوص این موضوع ممکن نیست، بلکه تنها راه‌حل این موضوع اقناع آژانس
با ارائه دسترسی و توضیحات به بازرسان آژانس ممکن است. بنابراین حتی بدون حل‌وفصل این موضوع نیز، احیای برجام ممکن است. چه اینکه آمریکا و اروپا نیز اعلام کرده‌اند که توافق میتواند احیا شود و حل‌وفصل موضوع پادمان، بعد از احیای برجام بین ایران و آژانس میتواند ادامه یابد.
اما نکته ظریف این است که به‌رغم تفاوت ماهوی پی‌ام‌دی با پادمان، نتیجه‌ای که آژانس میتواند از هر دو بگیرد و در گزارش خود منعکس کند، نتیجه‌ای مشابه است. در دوره اختلافات پی‌ام‌دی، آژانس اعلام میکند که نمی‌تواند ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران را تائید کند. حالا و در خصوص مساله پادمان نیز رافائل گروسی همین عبارت را تکرار میکند.
ظاهرا ایران از این بیم دارد که احیای برجام را بپذیرد، اما موضوع پادمان همچنان ادامه یافته و به دستاویزی در دست غرب و آمریکا برای تضعیف برجام یا اجرا نکردن تعهدات‌شان یا ارجاع دوباره پرونده ایران به شورای حکام تبدیل شود.
گذر زمان به ضرر ایران
این‌طور به نظر می‌رسد که به‌رغم برخی اظهارات در این خصوص، ایران لزومی به عجله در احیای برجام نمی‌بیند، اما به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران اصلی این نکته را در نظر دارند که گذر زمان و نشستن به انتظار وقوع وقایع آنطور که دل‌مان می‌خواهد، شرط‌بندی روی تغییر نکردن جهت باد به طور دائمی است. تحولات جهان، خصوصا در عصر حاضر، سیال هستند و در چنین ساختاری گذر زمان، قماری است که ایران وارد آن می‌شود و لزوما در برد خود مطمئن نیست. نمی‌توان اطمینان داشت در انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره و سنای آمریکا که در ماه نوامبر برگزار می‌شود، دموکرات‌ها پیروز می‌شوند. اگر جمهوریخواهان در این انتخابات پیروز شوند، تقریبا باید فاتحه برجام را خواند. نمی‌توان اطمینان کرد که تا دو ماه دیگر تحولی نظیر بحران اوکراین ابعادی جدید به خود نگیرد و روس‌ها ذیل تاثیر این ابعاد جدید، موضع جدیدی در خصوص برجام اتخاذ نکنند. نمی‌شود اطمینان کرد که تا دو ماه دیگر همه نیروهای کارشکن در احیای برجام که مهمترین‌شان اسرائیل است، دست به کار جدیدی نزنند و سنگ‌اندازی تازه‌ای انجام ندهند.
فارغ از آنچه ذکر شد، منافع کشورها در همه زمان‌ها به یک صورت باقی نمی‌ماند. در موضوعات و توافقاتی نظیر برجام، اگرچه باید به منافع ایران توجه تام و تمام داشت، اما باید این اصل را هم پذیرفت که اگر قرار است توافقی حاصل شود، باید به‌گونه‌ای باشد که ضمن حفظ منافع ایران، تا حدودی منافع طرف مقابل هم تامین شود. اگرنه هیچ کشوری توافقی که منافع‌اش را تامین نکند، نخواهد پذیرفت. این توازن در منافع باید به گونه‌ای رعایت شود که طرفین، منافع خود را از حفظ برجام و ادامه تعهدات خود ببینند. اما با گذر زمان، در صورتی‌که برنامه هسته‌ای ایران با همین سرعت به پیش برود، زمان گریز هسته‌ای ایران به صفر نزدیک خواهد شد و در چنین شرایطی یکی از اصلی‌ترین منافع آمریکا و اروپا در احیای برجام که همان بالابردن زمان گریز هسته‌ای ایران است، از میان خواهد رفت. در چنین شرایطی بدیهی است که تمایل طرف مقابل برای احیای برجام کاهش یابد یا در بهترین حالت، درخواست‌های محدودکننده و سخت‌تری از ایران مطرح شود.
میانجی‌گری قطر در نیویورک
وزیر خارجه قطر اعلام کرد که درخصوص مذاکرات احیای برجام با حسین امیرعبداللهیان رایزنی کرده است. محمدبن عبدالرحمن آل‌ثانی، وزیر خارجه قطر در صفحه توئیتر خود نوشت که با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران دیدار داشتم. در این دیدار درخصوص راه‌های تقویت روابط دوجانبه و آخرین تحولات مذاکرات ایران و آمریکا درخصوص بازگشت به برجام رایزنی کردیم. محمد بن عبدالرحمن نوشت که کشورش در این راستا تلاش خواهد کرد. امیرعبداللهیان برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل در هیاتی به ریاست سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان به نیویورک سفر کرده است. وزیر خارجه قطر همچنین در همان روز در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل با رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران دیدار و رایزنی کرده است. الخلیج‌آنلاین اعلام کرد که محمدبن عبدالرحمن درخصوص تحولات مذاکرات هسته‌ای ایران و دیگر تحولات منطقه با رابرت مالی تبادل‌نظر کرده است.
