نیاز ایران و روسیه به هند

روابط مسکو و تهران نزدیک‌تر می‌شود اما این نزدیکی روابط برایشان کافی نخواهد بود

آنتونیا کالیباسانو

تحلیلگر ارشد

اخیرا، معاون بانک مرکزی ایران اعلام کرد که ایران و روسیه سیستم‌های پیام‌رسان بانکی خود را به هم متصل کرده‌اند و در نتیجه این اقدام همکاری و تجارت بین دو کشور تقویت می‌شود. مسکو این خبر را تایید نکرده است، اما گزارش‌ها در سال گذشته نشان می‌دهد که طرفین روی چنین طرحی کار می‌کنند. این تنها یکی از مجموعه اقداماتی است که برای تقویت روابط از زمان حمله روسیه به اوکراین در اوایل سال انجام شده است. در واقع، ایران و روسیه از سال 2014، زمانی که غرب برای اولین بار پس از الحاق کریمه روسیه را تحریم کرد، به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند. در آن سال، روسیه و ایران توافقنامه‌هایی در زمینه همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای و همچنین همکاری تجاری و اقتصادی امضا کردند. در سال 2016، آنها قراردادی را امضا کردند که به ایران اجازه می‌داد گاز طبیعی خود را به روسیه ارسال کند.
اگرچه تجارت بین آنها نسبت به تجارت آنها با سایر کشورها کم است، اما دو کشور در حال حاضر منافع اقتصادی بیشتری نسبت به قبل از جنگ اوکراین دارند. ایران روسیه را بازاری امیدوارکننده برای کالاهای تولیدی خود می‌داند و اگرچه ایران تجهیزات و محصولات نیمه‌تمامی که صنعت روسیه در حال حاضر برای جایگزینی واردات از تامین‌کنندگان سنتی خود به آن نیاز مبرم دارد، تولید نمی‌کند، اما ایران می‌تواند کالاهایی را که از کشورهای غیر‌غربی وارد می‌کند، به روسیه ارسال کند. با این حال تجارت رو به رشد بین دو کشور نیاز به سرمایه‌گذاری در شبکه‌های جدید حمل و نقل جدید و همکاری یک بازار نوظهور کلیدی دارند. آن بازار، هند است.
یکی از تسهیل‌کننده‌های اصلی برنامه‌های روسیه و ایران برای تقویت تجارت، کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب است که هدف آن اتصال بازارهای سراسر اوراسیا از طریق کشتی، ریل و جاده است. این کریدور براساس توافق‌نامه امضاشده توسط روسیه، ایران و هند در سپتامبر سال 2000، طراحی شده است. به گفته رسانه‌های روسی، این کریدور در حال حاضر عملیاتی است و برخی گزارش‌ها می‌گویند که اکنون مسیر اصلی محموله‌ها از بمبئی به سن‌پترزبورگ همین کریدور است. اما اتصالات معینی در طول مسیر همچنان در دست احداث است، از جمله خط ریلی 160 کیلومتری رشت - آستارا که سیستم ریلی آذربایجان (منتهی به آستارا) را به ایران متصل می‌کند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در ژوئیه گذشته توافق کردند که خط رشت - آستارا باید در اسرع وقت تکمیل شود. هرچند ضرب‌الاجل تکمیل رسمی آن سال 2025 است. علاوه بر این، حدود 6000 کیلومتر بزرگراه که سن‌پترزبورگ را به خلیج‌فارس و خلیج عمان وصل می‌کند نیز همچنان در دست ساخت است و تا ماه آینده 1000 کیلومتر بزرگراه تکمیل خواهد شد.
کلید تسریع این پروژه به ویژه بندر استراتژیک چابهار در جنوب ایران، جلب همکاری کامل هند است. وزرای حمل و نقل هند و ایران تابستان گذشته با یکدیگر دیدار کردند و یک دیپلمات ارشد ایرانی در ماه نوامبر به هند سفر کرد تا در مورد توسعه بندر چابهار که هند را به بقیه کریدور متصل می‌کند، گفت‌وگو کند. دهلی نو و تهران در سال 2003 توافق کردند که این بندر را توسعه دهند. هند دوباره متعهد شد در سال 2015 به ایران در ساخت این پروژه و همچنین راه‌آهن مرتبط آن، کمک کند تا بتواند تجارت با آسیای مرکزی را تقویت کرده و تجارت با افغانستان را بدون دخالت پاکستان انجام دهد. هند حدود 85 میلیون دلار در فاز یک توسعه بندر سرمایه‌گذاری کرده است، اما قبل از اینکه بتواند پتانسیل خود را به عرصه بیاورد، باید کارهای بیشتری انجام شود. خط ریلی مرتبط از چابهار به زاهدان که کلید ادغام بندر در کریدور زیرساختی چندوجهی است و هزینه آن 1.6 میلیارد دلار است نیز ناتمام مانده است.
هند به دلیل تغییر نگرش نسبت به ایران، به‌ویژه در ایالات‌متحده، برای مشارکت بیشتر در این پروژه مردد بوده است. زمانی که کشورهای غربی هنوز در حال مذاکره با تهران بر سر توافق هسته‌ای بودند، هند با تهران مذاکره کرد و تعهدات سرمایه‌گذاری عمده خود را در پروژه چابهار انجام داد. در سال 2018، ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک خارج شد و تحریم‌ها را دوباره علیه ایران اعمال کرد و از آن زمان، هند کار روی این بندر را به حالت تعلیق درآورده است.
اکنون که روسیه تمرکز تجاری خود را به سمت شرق تغییر می‌دهد، ممکن است بتواند هند را متقاعد کند که محکم‌تر از قبل به این پروژه متعهد شود. سال گذشته، روسیه به بزرگترین تامین‌کننده نفت هند تبدیل شد و پس از کنار گذاشته شدن از بازارهای غربی، نفت خام خود را با تخفیف به دهلی‌نو فروخت. چرخش به شرق روسیه شامل استفاده بیشتر از مسیر دریای شمالی است، جایی که کالاها از مورمانسک در سراسر سواحل شمالی روسیه به اقیانوس آرام و به سمت اقیانوس هند حمل می‌شوند. به گفته رسانه‌های محلی، شرکت‌های انرژی هندی علاقه‌مند به خرید سهام اضافی در دارایی‌های انرژی روسیه در قطب شمال و منطقه خاور دور روسیه هستند. این امر پس از آن صورت گرفت که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در سپتامبر گذشته در دیدار با پوتین گفت که کشورش مشتاق تقویت همکاری با روسیه است.
در بحبوحه هجوم تحریم‌های غرب علیه مسکو، هند مشتاق است تا از مزایای حفظ روابط دوستانه با روسیه بهره‌مند شود. این کشور از پیوستن به رژیم تحریم‌های غرب علیه روسیه امتناع کرده است و غرب نیز تا‌کنون تمایلی به اعمال مجازات بر هند به‌خاطر خرید مداوم نفت روسیه نداشته است. اینکه آیا همکاری هند با روسیه به علاقه‌مند شدن مجدد هند به ساخت بندر چابهار خواهد انجامید یا خیر، نکته‌ای است که باید برای دریافت پاسخش منتظر ماند، اما برای دهلی‌نو، این نوع زیرساخت حمل و نقل دارای ارزش استراتژیک است. چابهار، هند را نه‌تنها به آسیای مرکزی متصل می‌کند، بلکه مسیری به افغانستان می‌دهد که پاکستان را دور می‌زند و می‌تواند رقیب بندر گوادر پاکستان باشد، که توسعه‌اش توسط طرح کمربند و جاده چین در دستور کار است.
بندر چابهار همچنین می‌تواند به نوعی ایست بازرسی برای کالاهای ورودی و خروجی از بنادر کاندلا و موندرا هند تبدیل شود - که با تبدیل شدن اقیانوس هند به قطب بزرگ‌تر حمل و نقل و سفر، این امر به‌طور فزاینده‌ای ضروری خواهد شد. حدود 80 درصد از تجارت نفت دریایی جهان از اقیانوس هند می‌گذرد که همچنین خانه برخی از کشورهایی است که سریع‌ترین رشد جمعیت جهان را دارند. سال گذشته، ایالات متحده «چارچوب اقتصادی هند و اقیانوس آرام برای رفاه» را راه‌اندازی کرد؛ ابتکاری که برای تقویت همکاری در منطقه و منحرف کردن تجارت از چین طراحی شده است.
از نظر روسیه، اگر مسکو بخواهد به‌دنبال شرکای جدید باشد، اقیانوس هند اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. اما تنها ارسال نفت بیشتر از طریق مسیر دریای شمال، به محکم شدن جای پای روسیه کمک زیادی نخواهد کرد. روسیه تمایل دارد دهلی‌نو را متقاعد کند تا شریک مسکو در توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب شود. این کریدور روسیه را قادر می‌سازد نه‌تنها زمان لازم برای رسیدن محصولاتش به بازارهای دورتر را کاهش دهد، بلکه همه اعضای اروپایی ناتو را برای رساندن کالا به سراسر جهان دور بزند. منافع روسیه به ساخت کریدور فراتر از مسائل اقتصادی است. در واقع روسیه می‌خواهد یک خط مهار با اروپا ایجاد کند که موازی با خط مهار ناتو، از دریای بالتیک تا دریای سیاه امتداد یابد.
هند اما با ایالات متحده روابط دوستانه دارد و هر دو کشور بخشی از پیمان امنیتی Quad هستند که شامل استرالیا و ژاپن نیز می‌شود. به همین دلیل است که هند یکی از کشورهایی است که در جنگ اقتصادی بین غرب و روسیه، نقش مهمی دارد. مسکو به تلاش خود برای نزدیک کردن دهلی‌نو ادامه خواهد داد. اما برای هند، این نزدیکی پیامدهای بزرگی برای روابطش با دیگر شرکای استراتژیک خود خواهد داشت؛ به‌خصوص اینکه این نزدیکی به معنای نزدیک شدن به ایران باشد. هند باید اثرات بالقوه این نزدیکی را بر زنجیره تامین، دسترسی به شبکه‌های مالی بین‌المللی و، شاید مهمتر از همه، اتحاد امنیتی خود در اقیانوس هند و اقیانوس آرام در نظر بگیرد. هر گامی که هند برای تقویت همکاری با مسکو برمی‌دارد، می‌تواند این مؤلفه‌ها را در معرض خطر قرار دهد. اما همه اینها مانع از این نمی‌شود که مسکو برای جلب‌نظر مساعد هند تلاش کند.