موسیقی در خدمت مداحی یا بالعکس؟

امیرحسین مدرس از مرثیه‌خوانی مذهبی می‌گوید:

موسیقی در خدمت مداحی یا بالعکس؟

امیرحسین مدرس به‌جز اجرا و بازیگری، در زمینه مداحی و مرثیه‌خوانی هم دستی بر آتش دارد؛ هم در خواندن نوحه‌‌های اصیل و هم در نگارش کتاب‌‌های پژوهشی در این زمینه. ازجمله کتاب‌‌های معروف او «جام باقی» است که مجموعه‌‌ای از ابیات برگزیده از غزلیات شاعران بزرگ و فرهیخته قدیم و جدید پارسی است درباره وقایع عاشورا. مدرس در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره عزاداری‌‌های پرشور جدید گفته: «یکی از ایرادهایی که به عزاداری‌‌های جدید وارد است، توجه غلیظ آن به وجوه هیجانی و احساسی است به‌طوری‌که شور داشتن عزاداری‌‌ها مانع و عاملی بازدارنده برای تعقل و تامل در فلسفه و حکمت‌‌های واقعه کربلا می‌‌شود.» او یکی از مسائلی که نسبت به آن غفلت شده را توجه به رجزخوانی‌‌ها می‌‌داند و معتقد است: «این رجزها صرف‌نظر از هماوردطلبی، میدان‌داری و مبارزطلبی، نمونه‌‌های کامل و روشنی هستند از فخامت کلام که سرشار ازمعرفت و اندیشه است. اما مداحان اغلب وجوه شورانگیز آن را برجسته می‌‌کنند و آن را تا حد شاخ‌وشانه کشیدن تنزل می‌‌دهند. متاسفانه اکنون مجلس عزاداری سیدالشهدا مبتنی بر همین خوانش‌‌های غلط، به مکانی برای تخیله انرژی و هیجان تبدیل شده و از تعقل و پندآموزی تهی می‌‌شود یا در همین شوربخشیدن به مراسم و نوحه‌خوانی‌‌ها از ملودی‌‌هایی تقلید می‌‌شود که به‌جای اینکه ذهن شنونده را متوجه واقعه عاشورا کند، به‌یاد ورژن اصلی آن ملودی می‌‌اندازد که هیچ خط‌وربطی با فضا و معنای محرم و باورهای عاشورایی ندارد. مدرس درباره استفاده از موسیقی در مداحی‌‌ها نیز معتقد است: «مداحان شهیر قدیمی با موسیقی آشنا بودند نه اینکه ساز بزنند بلکه مقام‌‌ها و دستگاه‌های موسیقی اصیل را می‌‌شناختند و از آنها به‌شکل اصولی و مشروع در نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی‌‌ها استفاده می‌‌کردند. مثلا برخی الحانی که در نوحه‌خوانی‌‌ها وجود داشت مثل «‌‌ای اهل‌حرم میر علمدار نیامد» یا «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است» در عین اینکه ریتم و لحن حماسی دارند، در دستگاه چهارگاه موسیقی و آواز ایرانی شکل گرفته است.» او به صراحت تاکید می‌‌کند: «دسته‌‌ها و مجالس عزاداری را با کنسرت اشتباه نگیریم. این هم موجب انحراف از اصل موضوع می‌‌شود، هم حواسمان به این پرت می‌شود که فلان نوازنده نی در یک دسته عزاداری چقدر زیبا می‌‌نوازد. ما وقتی از نوحه حرف می‌‌زنیم اشعار را که دکلمه نمی‌‌کنیم با ریتم و آواز آنها را می‌‌خوانیم. نوحه اساسش بر ملودی و ضرب‌آهنگ است، بنابراین چه موافق باشیم یا مخالف در نوحه‌خوانی با موسیقی سروکار داریم. به‌محض اینکه صدای‌مان آهنگی می‌‌گیرد، وارد حوزه موسیقی می‌شویم. نمونه‌‌هایی از کارهایی داشتیم که دستگاه و ابزارآلات موسیقی هم وارد نوحه شده و اشعار عاشورایی همراه با موسیقی خوانده شده است. نمونه بارز آن؛ آلبوم «غریبانه» آقای کویتی‌پور، کاری که رسول نجفیان انجام داد، کاری که مرحوم کریم‌خوانی در قطعه معروف «آمدم ‌‌ای شاه پناهم بده» درباره امام‌رضا(ع) انجام داد و آلبوم «ساقی سرمست» ایشان که اثری درخشان در حوزه عاشورایی است که با آهنگ‌سازی آریا عظیمی‌نژاد تولید شده است. خود من هم دو،سه آلبوم در این حوزه دارم که احیای میراث مرثیه یک قرن است در تهران. اینگونه موسیقی‌‌ها که توجه را به موضوع اصلی جلب کند پسندیده است، اما اینکه در یک دسته عزاداری سیستم درام و تشکیلات دیجیتالی بیاوریم، بیشتر حواس‌‌ها را پرت می‌‌کند که درواقع موسیقی در خدمت نوحه و مداحی قرار نمی‌‌گیرد و خود به اصلی بدل می‌شود که مفاهیم معرفتی نهفته در مداحی‌‌های اصیل را به حاشیه می‌‌راند.» امیرحسین مدرس درباره اهمیت کتاب‌‌های پژوهشی درباره نوحه‌خوانی به کتاب «جام باقی» اشاره می‌‌کند و می‌‌گوید: «من طی چندسال حدود 110 الی 120 ادوار شعر فارسی و فقط غزل را -با نگاه و رویکرد واقعه عاشورا- مطالعه کرده‌ام. مثلا در دیوان‌عطار کدام بیت به مقطعی از واقعه عاشورا ارجاع و اشاره دارد؛ هیچ‌کدام از این غزل‌ها عاشورایی نیست و غزل‌‌های عاشقانه است. در این زمینه اساتید برجسته‌‌ای کار کرده‌اند و کتاب‌‌های پژوهش‌محورانه در این باره نوشته‌اند که می‌‌تواند منبع و مرجع خوبی برای شناخت آگاهانه از نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی باشد، اما باید بین عزاداران امام‌حسین(ع) علاقه و انگیزه ایجاد کرد تا با شور و اشتیاق به این منابع مراجعه کنند. ما در رابطه با مراسم عزاداری محرم، نیازمند شور عاقلانه و شعور عقلانی در شناخت و فهم عاشورا هستیم.» مدرس درباره برخی نوآوری‌‌های بدعت‌آور می‌‌گوید: «ماجرای نوآوری در مداحی با کارهای عجیب و غریب در این باره خلط می‌‌شود. در قدیم اشخاصی مثل اکبر ناظم یا حاج مرزوق حائری‌عرب نوحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی می‌‌کردند که آنها هم شیوه جدیدی را پایه‌گذاری کردند که تا قبل از خودشان نبوده، اما این نوآوری مبتنی بر اصولی بود. این اصول در درجه اول خلوص و بی‌‌ریایی خود این آدم‌ها بود. این راز ماندگاری و تاثیرگذاری نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی آنها بود. یکی دیگر از ارکان این اصول این بود که با کسانی حشرونشر داشتند که آنها به اسناد و مستندات صحیح تاریخی درباره محرم و عاشورا اشراف داشتند و نسبت به صحت‌ودرستی روایت‌‌های عاشورایی التزام عقلی و اخلاقی داشتند. به همین دلیل نوآوری‌‌های آنها امروزه به‌مثابه پایه و سنت اصیل نوحه‌خوانی شناخته می‌‌شود. نوآوری و پرهیز از انحراف حتما باید مبتنی بر مطالعه مدارک، کتب و اسناد صحیح و متقن باشند، اشراف به شعر و کلام داشته باشند و از مطالبی که دور از شأن اهل‌بیت است -حتی در خطاب قرار دادن اهل‌بیت و امام‌حسین(ع)- پرهیز کنند. همچنین به ماجرای شهادت سید‌الشهدا، حرکت امام‌حسین(ع) و واقعه عاشورا با نگاه مظلومیت صرف نگاه نکنند، بلکه ابعاد تعقلی و حماسی آن هم مورد توجه قرار بگیرد.»