سفر خنده

درباره کتاب «کمدی در گذر زمان» که تازه به بازار نشر آمده است

کمدی چیست و چگونه عمل می‌‌کند؟ کارکرد اجتماعی متون کمدی چگونه است؟ رابطه میان خنده و اشک در شادی و غم برقرار است؟و… قرن‌‌ها از این دست سوال‌‌ها می‌‌گذرد و بسیاری به آنها پاسخ داده‌‌اند، اما هنوز هم می‌‌توان با کنکاش در دل آثار دوره‌‌های مختلف، نوری بر دامنه تخیل کمیک نویسندگان، فیلسوفان، منتقدان و نظریه‌‌پردازان تاباند؛ کاری که کتاب «کمدی در گذر زمان» کرده، همین است. اثری که به‌‌تازگی روی پیشخوان کتابفروشی‌‌ها قرار گرفته و می‌‌خواهد به فهم تجربه کمیک ما یاری برساند. این کتاب مجموعه‌‌ای است شامل ۲۴ درسگفتار که شرکت «TTC» به‌‌عنوان بخشی از دوره‌‌های آموزشی صوتی با استانداردهای دانشگاهی طراحی کرده‌‌اند. مدرس این درسگفتارها، ست لرر، استاد ادبیات تطبیقی در دانشگاه استنفورد است و ستاره عارف‌‌کشفی نیز آن را به فارسی برگردانده است.

تاریخ کمدی بر چهار ستون

کمدی در گذر زمان، خطوط اصلی آثار و جریان‌‌های شاخص در درک کمدی را ارائه می‌‌کند و خواننده لابه‌‌لای کلمات و سطور، همراه با کمدی از یونان باستان و روم به قرون وسطا، عصر رنسانس و دوران مدرن سفر می‌‌کند. سفر درون مرزها و عوالم کمدی و پادشاهان بر حق آن. از آریستوفان تا ساینفیلد، از کمدی سرکش شکسپیر و دوران الیزابتن تا پوچ‌‌گرایی و ابزوردیسم بکت و کمدی قومیت فیلیپ راث و کثیری نویسندگان دیگر. این همسفر شدن با سیر کمدی و روایات کمیک، چنانچه در کتاب آمده، چهار ستون اصلی دارد که عبارتند از: «زبان»، «پیرنگ»، «شخصیت» و «موقعیت مکانی و زمانی». سیر تطور این چهار عنصر با عنایت به آرای سه نظریه‌‌پرداز معاصر یعنی زیگموند فروید، میخائیل باختین و سوزان سانتاگ، صورت می‌‌گیرد. هر یک از این چهره‌‌ها به شیوه خاص خود سرشت خنده و جایگاه فرهنگی طنز را کاویده‌‌اند و بینشی متفاوت برای پاسخ به این سوال که «چه چیزی خنده‌‌دار است؟» در اختیار ما قرار داده‌‌اند تا تاثیرات اجتماعی، روانشناختی و فرهنگی کمدی را دریابیم. علاوه بر این، کتاب کمدی در گذر زمان در هر دوره با مطالعه و تحلیل یک اثر کمدی به عنوان نمونه و مقایسه آن با آثار دیگر دوره‌‌ها، محورهای تکرارشونده آثار کمیک را در دل تاریخ استخراج می‌‌کند. از این نظر می‌‌توان گفت کتاب شامل شیوه‌‌هایی برای فهم کارکرد اجتماعی، زبانی، تاریخی و روانشناختی کمیک است که به‌‌ جست‌‌و‌‌جوی سرچشمه‌‌های این نوع ادبی می‌‌پردازد تا دریابد که چه چیزی کمدی را کمیک می‌‌سازد.

حرکت از امر مسخره به امر خنده‌‌دار

از نظر قالب طرح مباحث نیز، کتاب متشکل از درسگفتارهایی به‌‌هم‌‌پیوسته است که به دو دسته تئوریک و انضمامی تقسیم می‌‌شوند. درسگفتارهای تئوریک شرایط اجتماعی، مفاهیم کلی و معنای کمدی هر دوره و جهش‌‌ها و اتفاق‌‌های آن را بررسی می‌‌کند و در درسگفتار دوم، یکی از آثار نمایشی آن دوره به‌‌عنوان نمونه معرفی و خواننده با تحلیل و تطبیق ویژگی‌‌های آن اثر با مباحثی که در درسگفتار قبلی فراگرفته، آشنا می‌‌شود. از نظر محتوا، در درسگفتارهای اول تا سوم کتاب، رویکردهای کلی و قلمرو و گستره، زمینه و بافتار تاریخی و ادبی کمدی شرح داده شده است. اولین نویسنده‌‌ای که بررسی می‌‌شود، آریستوفان است. تاریخ‌‌دان، فیلسوف و نمایشنامه‌‌نویس یونانی که او را پدر کمدی می‌‌نامند. ست لرر در درسگفتار بعدی با تکیه بر آثار پلوتوس، سراغ مضامین، قواعد و زمینه‌‌های کمدی رومی می‌‌رود و درحقیقت ادامه‌‌دهنده سنت کمدی یونانی است. در درسگفتارهای هفتم و هشتم کتاب، مباحث مربوط به کمدی در قرون وسطا مطرح می‌‌شود. در دوره قرون وسطی، به دلیل محدودیت‌‌هایی که بر نمایش وضع شده، نویسندگان به خلق آثار ادبی کمیک می‌‌پردازند که دو اثر «حکایت‌‌های کانتربری» و «گارگانتوای» فرانسوا رابله شاخص است. کتاب در درسگفتارهای نهم و دهم به دوران الیزابتن و درک و دریافت آثار شکسپیر در قالب کمیک می‌‌رسد. مطابق روال کلی، مفاهیم کلی این دوره بررسی می‌‌شود و فصل دوم نیز به تحلیل «نمایش زن سرکش» این نمایشنامه‌‌نویس معروف و تخیل کمیک او می‌‌پردازد. از اینجا به بعد کمدی قرن هفدهم بررسی می‌‌شود و به مولیر و پس از آن به تارتوف می‌‌رسد. در درسگفتار سیزدهم، کمدی قرن هجدهم و رویکرد کلیدی و در کاربرد «کمدی کلمات»‌‌ شرح داده می‌‌شود و در درسگفتار چهاردهم، نمایشنامه «رقبا» اثر ریچارد برینزلی شرایدن، به شرح پرجزئیات و شگفت‌‌انگیز چگونگی حرکت کمدی از محور «امر مسخره» به سوی «امر خنده‌‌دار» می‌‌پردازد.

تبارشناسی کمپ و صدای کمیک زنانه

کتاب کمدی در گذر زمان، شکل‌‌گیری کمدی طبقات اجتماعی، زیبایی‌‌شناسی و کمپ بر محور دو مفهوم قدرت کلام و دانش زبانی را هدف می‌‌گیرد و به‌‌منظور توضیح این تحولات در نمایش کمدی قرن نوزدهم و بیستم، دو نمایشنامه «اهمیت ارنست بودن» اثر اسکار وایلد و نمایشنامه «روح خوش قلب» اثر نوئل کاوارد را دست‌‌مایه قرار می‌‌دهد. این دو نمایشنامه نمونه‌‌هایی جدید از پیرنگ «کمدی نو» در آغاز دوران مدرن هستند و به همراه اثر شرایدن علاوه بر هموار کردن مسیر حرکت به کمدی مدرن، به‌‌نوعی نیز پایه‌‌های تفکر کمپ را که نماینده اصلی آن سوزان سانتاگ است، بنا نهادند. درسگفتار هجدهم کتاب نظریات سوزان سانتاگ درباره مفهوم و سبک کمپ را بررسی می‌‌کند تا خواننده حساسیت زیبایی‌‌شناسانه خاصی که در مرکز کمدی و تئاتر مدرن قرار دارد، بهتر درک کند. ست لرر در این درسگفتار ضمن توضیح دقیق مفهوم و تاریخچه کمپ، به شکلی هنرمندانه، این مفهوم و حضور شخصیت‌‌های کمپ‌‌واره در سیر و تاریخ کمدی را تبارشناسی می‌‌کند. با همین رویکرد، کتاب در دو درسگفتار شیوه‌‌های مختلف حضور زنان در سنت کمدی و صدای کمیک زنانه را با تمرکز بر نمایشنامه‌‌های پلوتوس و کتاب «آقایان موطلایی‌‌ها را بیشتر دوست دارند» نوشته آنیتا لوس تحلیل و بررسی می‌‌کند. بخش پایانی کتاب به ساموئل بکت و کمدی ابزورد می‌‌پردازد. بکت طنزنویسی بی‌‌نظیر است که نمایشنامه معروف او یعنی «در انتظار گودو» چشم‌‌اندازها و تحولات عجیبی در پیرنگ کمیک ایجاد می‌‌کند و نمونه‌‌ای درخشان از جنبش ابزورد در سنت کمیک به شمار می‌‌رود. کتاب با طرح مباحثی درباره جایگاه و اهمیت آثار بکت در تحول سنت کمیک، چرخه‌‌ای کامل به آغاز کمدی در دوران یونان باستان می‌‌زند و دوباره گویی همه چیز از اول شروع می‌‌شود.

جذابیت‌‌‌‌های خواندن کمدی

کتاب کمدی در گذر زمان، چند ویژگی شاخص دارد که شاید مهم‌‌ترین آن اعطای چشم‌‌انداز نظری تازه‌‌ای در فهم تجارب کمیک در حوزه ادبی و اجتماعی و زندگی روزمره باشد. مجموعه‌‌ای که پیوستگی محتوا و ساختار خاص داستان‌‌گونه آن به خوبی درخدمت درک بهتر کمدی و جریان‌‌های آن قرار گرفته است. در نهایت باید گفت کتاب‌‌های زیادی تاکنون در حوزه درام و رسانه‌‌های اصلی آن (ادبیات، نمایشنامه، سینما) منتشر شده‌‌اند که اغلب ساختارها را برای علاقه‌‌مندان به نویسندگی معرفی می‌‌کنند و به‌‌عنوان ابزاری کمکی برای آشنایی با الگوهای اصلی و سیر تحول الگوها و در نهایت آفرینش آثار قلمداد می‌‌شوند. با وجود این، انتشار کتابی که به طور کامل ساختارها، محورها و سیر تاریخی کمدی را به‌‌مثابه یک گونه اصیل معرفی کند، سابقه نداشته و از همین رو می‌‌توان کمدی در گذر زمان را مرجعی قابل اتکا نزد اساتید و دانشجویان و علاقه‌‌مندان به نویسندگی دانست که می‌‌خواهند با طیف متنوعی از فرم‌‌ها و ساختارهای کمیک و تحلیل آثار کمدی تاریخ، آن هم به به‌‌صورت نظام‌‌مند و روایی آشنا شوند.