تبارشناسی کمدی

گزارش نشست نقد و بررسی کتاب «کمدی در گذر زمان»

از امر مسخره تا امر خنده‌دار

در بخش‌هایی از سخنان خود با اشاره به شناخت محدود فضای هنری ایران از کمدی و کارکردهای آن گفت:‌ «در ایران، میان طرفداران سینمای هنری و آثار کمدی، شکافی عمیق وجود دارد و آثار کمدی بیش از آنکه در حوزه سینمای هنری به‌کار گرفته شوند، در قالب الگوهای تجاری ظاهر شده‌‌اند. این در حالی است که کمدی واجد ارزش‌های عمیقی است و با دیگر آثار یا گونه‌های ادبیات و سینمای هنری رقابت می‌کند، اما متاسفانه در کشور ما پلات آثار کمدی با مفاهیم انسانی و اجتماعی‌، تجارب زیسته و احساسات هر روزه‌ ما پیوندی برقرار نمی‌‌کند. گویا هیچ‌وقت در ایران به کمدی به اندازه‌ی تراژدی توجه نکرده‌ایم. درحالی‌که از نظر تاریخی تراژدی بر کمدی ارجحیتی نداشته است.»‌ مترجم کمدی در گذر زمان با بیان اینکه اثر یادشده ابزارهای نظری بسیاری در اختیار نویسندگان و منتقدان قرار می‌دهد، گفت:‌ «تشخیص تمایز میان امر مسخره و امر خنده‌دار، شناخت کارکردهای هر کدام در اثر هنری و استفاده‌ درست از آنها، کلید خلق آثار ارزشمند در حوزه‌ کمدی است که کتاب سعی کرده ابعاد مختلف آن را واکاوی کند.» عارف‌کشفی با یادآوری گستره مباحث مطرح‌شده در کتاب افزود: «ست لرر در مباحث خود به یک رسانه محدود نشده و به‌جز تئاتر و نمایش، آثار ادبی، سینمایی و حتی کمدی‌های تلویزیونی را نیز بررسی کرده است. در واقع، او عمیقاً به شماری از ابزارهای کمدی و جریان پیوسته‌ای از الگوهای کاری در طی تاریخ اشاره می‌کند که نشان از نگاه پیوسته‌ او دارد. این موضوع درباره‌ عناصر و ابزارهای کمدی هم صدق می‌کند.» عارف‌کشفی، سیر حرکت تاریخی شخصیت‌های زنان از یونان باستان تا کمدی مدرن را از مهمترین مضامین کلیدی کتاب معرفی کرد و اظهار کرد:‌ «حضور زن‌ها در جایگاه نویسنده در کمدی در دوران مدرن بیشتر دیده می‌شود، اما در جایگاه شخصیت‌های زن از آغاز تئاتر وجود داشته است. این به نظرم یکی از نقاط قوت کتاب است که به خصوص در شخصیت‌پردازی می‌تواند به نویسنده‌ها کمک کند. کتاب این سیر حرکت را از زنان در یونان و روم باستان که روی صحنه هیچ دیالوگ و متنی یا نقشی در درام نداشتند تا قرون وسطی و پس از آن دوران شکسپیر، دوران نئوکلاسیک، قرن هجدهم و دوران مدرن به تفصیل بیان می‌کند. در این میان هم تحول مفهوم جنسیت به‌عنوان یکی از محورهای برجسته كتاب به خوبی مورد مداقه قرار گرفته است.» عارف‌کشفی با اشاره به بدیع بودن اینکه اغلب سرفصل‌ها و مفاهیم کتاب کمدی در گذر زمان برای خوانندگان فارسی‌زبان است، گفت: «لرر سابقه‌ی ادبی خوب و تسلطی فوق‌العاده بر مباحث دارد. او هنرمندانه از الگوی سفر قهرمان برای روایت‌کردن سیر تاریخی کمدی استفاده می‌کند و در پایان کتاب دوباره الگوهای بیان‌شده در آغاز را یادآور می‌شود. این موضوع در کنار فرم هوشمندانه ارائه مباحث، کتاب را خواندنی‌تر می‌کند. چرا که درسگفتارها به‌صورت دو‌به‌دو تحولات کمدی را از یونان و روم باستان تا کمدی ابزورد مرور می‌کنند؛ یعنی در درسگفتار اول زمینه‌های اجتماعی و مفاهیم کلی شکل‌گیری کمدی در آن زمانه را توضیح می‌دهد و در دومین درسگفتار اثری شاخص از آن دوره را بررسی می‌کند و مصادیق این مفاهیم را در نمایشنامه، فیلم یا اثری ادبی تحلیل می‌کند تا به مخاطب نشان بدهد که این مفاهیم چگونه در یک اثر استفاده شده‌اند یا این مفاهیم و جریان‌های فکری چگونه در کمدی آن دوره نمود یافته است. این نوع روش‌مندی، کتاب را ارزشمندتر می‌کند. زیرا آگاهی از این مساله برای برقراری پیوند میان پلات اثر کمیک و دوره‌ی اجتماعی یا شرایط انسانی مردم در آن دوره کلیدی است.»

شکست فیلمفارسی فقط زیبایی‌شناختی نیست!

نویسنده و کارگردان سینما یکی از سخنران‌های این مراسم بود که با ذکر تجربه‌ای شخصی، اهمیت کمدی در طول تاریخ را برجسته دانست و گفت: «تقریباً سابقه‌ تمام شیوه‌های کمدی قرن بیستم به یونان باستان برمی‌‌گردد. ست لرر نیز در کتاب کمدی در گذر زمان این مسیر را از غریزی‌ترین واژه؛ یعنی خنداندن، شروع می‌کند و آن را تا پیچیده‌ترین ویژگی‌های خودآگاهی در کمدی پیش می‌برد.» نویسنده مجموعه کتاب‌های «نقد سینمای ایران» با تاکید بر اینکه کمدی در درون و اطراف ما حضور دارد، افزود: «کمدی هم واجد ویژگی‌های مردم‌شناختی است؛ هم روان‌شناختی و هم جامعه‌شناختی. ست لرر از کارناوال باختین برای نمایش ابعاد مردم‌شناختی، از لغزش فرویدی برای نمایش ابعاد روان‌شناختی و از ایده‌ کمپ سوزان سانتاگ برای نمایش ویژگی‌های جامعه‌شناختی استفاده می‌کند و تاریخ کمدی را مرحله‌به‌مرحله پیش می‌برد. این ساختار مرحله‌به‌مرحله یا پیش‌رونده در طول تاریخ، در نظر من یکی از ویژگی‌های مهم کتاب است. درواقع ست لرر با استفاده از ایده‌ تاریخ متون مخاطب را در طول تاریخ پیش می‌برد و او را از کوشش برای خنداندن به خنده‌ تلخ به دنیا و زندگیِ بدون هنر می‌رساند.» این نویسنده و منتقد سینمایی با بیان اینکه کمدی همواره برای او مساله‌ا‌ی جذاب بوده، به ایده کمپ که مباحث کتاب به آن پرداخته شده اشاره کرد و افزود: «از کتاب کمدی در گذر زمان برای دریافت بهتر مفهوم خنده بهره زیادی برده‌ام. در میان مباحث کتاب بیش از آنچه باختین تحت عنوان یکی از نشانه‌های آزادی فردی بررسی می‌کند یا لغزش‌های فرویدی که بخشی از زمینه‌های روان‌شناسی فردی در خلق کمدی کلامی است، توجه من به ضلع سوم جلب شد: ایده‌ کمپ. سانتاگ و به تبع او ست لرر تأکید می‌کند که کمدی امری خودآگاه است و کمپ اصولاً امری خودآگاه است. ممکن است ما ناخودآگاه آن را تکرار کنیم و در عمل کمدی را گسترش دهیم، اما این مساله را در هر شکلی دنبال کنیم، مسیری را در خودآگاه طی می‌کنیم؛ یعنی تولید کمدی مساوی است با نوعی زرق‌وبرق و تصنع در به‌کارگیری مفاهیم خنده‌آور.» عقیقی با یادآوری گفته ست‌ لرر در مقدمه کتاب گفت: «لرر توضیح می‌دهد که بعد از کمدی تلویزیونی دیگر هرکه جلوی دیواری آجری بایستد و میکروفونی دست بگیرد و چند کلمه مستهجن بگوید، احتمالاً استندآپ کمدین محسوب می‌شود. اما این عادت به خندیدن به هر چیزی به‌تدریج خندیدن را سخت‌تر کرده است. چون تقریباً همه مثل هم می‌خندانند، چیزی که در کمدی‌های ابتدایی، کمدی‌های شکسپیری و انواع کمدی‌های قرن بیستم کمتر وجود داشت. مثلاً در سینما لورل و هاردی اصلاً شبیه چاپلین نبودند یا برادران مارکس اصلاً شبیه کیتون نبودند و شاهد شکل‌های مختلفی از کمدی بودیم.» عقیقی، مفروض قرار دادن خودآگاهی به‌عنوان امری مسلم را یکی از نکات قوت کتاب دانست و گفت: «کتاب به ما اجازه نمی‌دهد که هر نوع کمدی را متکی بر نوعی خودآگاهی بگیریم و این بسیار جالب است. ما در تاریخ سینمای ایران در این باره به بیراهه رفته‌ایم تا جایی که مجموعه‌ای از عوامل ناخودآگاه را بدون فیلم‌نامه و شوخی‌سازی گرد هم بیاوریم و کمدی‌هایی بسازیم که حتی وظیفه‌ اولیه‌شان را درست انجام نمی‌دهند و تماشاگر را نمی‌خندانند. تاریخ سینمای ما پر از فیلمفارسی‌های کمدی شکست‌خورده است. این شکست فقط یک امر زیبایی‌شناختی نیست، بلکه امری مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی هم هست. حتی مخاطبان هدف این فیلم‌ها هم به آنها نمی‌خندیدند. اینجاست که باید نظریه‌پرداز، منتقد، جامعه‌شناس و مردم‌شناس به میان آیند و توضیح بدهند که چگونه همان مخاطب هدف دست‌کم گرفته‌شده، دیگر به آن چیزها نمی‌خندد.» او در ادامه اضافه کرد: «در نقطه‌ مقابل در کمدی‌هایی که خودآگاهی بیشتری در آنها هست و زرق‌و‌برق و تصنع را به شکل امری کاملاً مستقیم به‌کار می‌گیرند، این زبان، کلام، شخصیت و ترکیب زمان و مکان به مفهوم است که به کمدی اعتبار می‌بخشد. به این معنا کمدی‌ها می‌توانند هم سیاسی هم مردم‌شناختی هم کاملاً جامعه‌شناختی باشند و آثاری عمومی و آثاری بر گروه‌های هدف بگذارند. کتاب از این جهت برای من درس بزرگی بود. از‌این‌رو، آن را پیشنهاد می‌کنم.» به گفته عقیقی کتاب کمدی در گذر زمان به خوانندگان کمک می‌کند که در درون و بیرون خودشان، در تاریخ، جامعه‌شناسی و سیاست به‌دنبال کمدی بگردند. او در این باره گفت:‌ «همان‌طورکه سانتاگ در بحث کمپ می‌گوید و ست لرر تکرار می‌کند، ریشه‌ کمدی در خودآگاه است و برای همین خندیدن سخت و خنداندن کار سخت‌تری است. شاید لحظه‌به‌لحظه خندیدن و خنداندن دشوارتر شود. اما ما همچنان به مدد اشتباهات‌مان یا فکرکردن درباره اشتباهات‌مان و پذیرش صادقانه‌ آنها یا نپذیرفتن و لجاجت ریشخند‌آمیز می‌توانیم از خودمان و مخاطب‌مان خنده بگیریم.»

منبعی مهم برای شناخت کمدی فارسی

، نمایش‌نامه‌نویس و پژوهشگر تئاتر نیز از دیگر مدعوین نشست نقد و بررسی کتاب کمدی در گذر زمان بود که از منظر اشتراکات و تفاوت‌های میان مفهوم و جهان تراژدی و کمدی به بیان نقطه‌نظرات خود پرداخت. این کارگردان و مدرس دانشگاه با بیان اینکه در طول تاریخ دو ژانر کمدی و تراژدی به حیات خودشان ادامه داده‌اند، گفت: «در عصر جدید با گونه‌های هنری متفاوتی رو‌به‌رو بوده‌ایم که ژانر کمدی را در خودشان متجلی کرده‌اند. جدا از ادبیات شاعرانه و ادبیات داستانی طنز، در حوزه ادبیات نمایشی و هنرهای اجرایی از هنر تئاتر، هنر نمایش ایرانی و هنر نمایش سنتی ایرانی تا سینما که پدیداری جدید و مدرن است، کمدی یکی از مهم‌ترین گونه‌ها بوده است و میان اینها تعاملی وجود داشته است که باعث می‌شود شگردها و حتی درون‌مایه‌ها و پی‌رنگ‌های مشابهی داشته باشند.» او با برشمردن نقاط قوت كتاب کمدی در گذر زمان، اظهار کرد: «کتاب به‌سبب ویژگی درسگفتاری خود مخاطب را از دانش و پیشینه دانشگاهی و علمی‌ برخوردار می‌کند و در عین‌حال، لحن و بیان و نوع ارائه‌ مطالب پیچیدگی‌های متون دانشگاهی را ندارد. وجه گفتاری درسگفتار، در کنار وجه آموزشی آن، بیان کتاب را ساده و روان کرده و می‌تواند مخاطب‌های گوناگون را راضی کند.» به گفته اسدی، کتاب کمدی در گذر زمان به‌سبب روش‌شناسی و دیدگاه‌های پژوهشی انتخابی لرر برای پیش‌بردن مباحث، برای مخاطب و پژوهشگر جدی حوزه هنرهای نمایشی، تئاتر، سینما و ادبیات طنز مورد توجه است. او اضافه کرد: «ست لرر علاوه بر مطالعه‌ تاریخی، تحول و دگرگونی‌های گونه‌ کمدی را از پیدایش آن به‌مثابه یک ژانر نمایشی تا بهره‌برداری‌های متفاوت از آن در قالب رویکردهای متفاوت فکری، اجتماعی و سیاسی مرور می‌کند.» اسدی با بیان اینکه کتاب کمدی در گذر زمان منبع مهمی برای شناخت کمدی در زبان فارسی است، تصریح کرد: «در کتاب مباحث جدیدی مطرح شده که در منابع فارسی کمتر دیده‌ایم. شاید یکی از شاخص‌های مهمی که خواندن این کتاب را برای ما ضروری می‌کند، به جز مرور تاریخ کمدی، تحول و تطور و دگرگونی آن و بعضی اوقات اشاره به شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی‌ متحول‌کننده‌ کمدی، توجه به همین جنبه‌های نو در کمدی در عصر جدید است که در زبان فارسی منابع کمتری برای شناخت آن داریم.» این پژوهشگر هنرهای نمایشی با تاکید بر اینکه کتاب کمدی در گذر زمان می‌تواند فرصت‌های پژوهشی و ملاحظات انتقادی تأمل‌برانگیزی را در حوزه‌ شناخت کمدی در ایران رقم بزند، خاطرنشان کرد: «بعد از صد‌ و اندی سال فعالیت، ادبیات نمایشی و تئاتر نوین ما تعداد جالب‌توجهی کمدی در سطوح و کیفیات متفاوت دارد که این کتاب می‌تواند الگویی برای ملاحظه مروری و تاریخی و فصل‌بندی آنها و کمدی در ایران باشد.»

کتابی برای هر که با ادبیات پیوند دارد

ویراستار کتاب نیز با بیان اینکه برای نخستین بار کتابی چنین مفصل و کامل درباره کمدی در دسترس مخاطب فارسی‌زبان قرار گرفته، گفت: «ست لرر از جهاتی نویسنده‌ا‌ی توانا است؛ نه صرفا مؤلف یا محقق. یعنی این اثر تحلیلی به نوعی تحلیلی جامع، عالی و دقیق از تاریخ کمدی و تحولات آن در گذر روزگاران است. در واقع، لرر تحلیل و نقدی ادبی را در قالب داستانی و نمایشنامه‌ای ارائه داده است و همان‌طور که خود معترف است، تکیه و تأکیدش بر جنبه‌های مشابه و همسانی‌های کمدی از آریستوفان در کمدی «غوکان» تا «شکایت پرتنوی» فیلیپ راث است.» به باور طهماسبی کار او از جهات گوناگون با کار کمدی و نمایشنامه پیوند شکلی و ساختاری دارد. می‌توانیم بگوییم از جهتی کار لرر در طبقه‌بندی شبیه کار فرانسوا رابله است در «گارگانتوا»، اما از قضا در نقطه‌ مقابل او. رابله در عصر فرهنگ‌لغت‌ها و دایره‌المعارف‌ها به‌دنبال سامان دادن است و به‌گونه‌ای پارودیک فهرستی از عناوین و اسامی و اشکال مختلف ارائه می‌دهد. ست لرر هم مشابه و در عین حال در نقطه‌ی مقابل رابله، به دنبال سامان دادن به کمدی در گذر روزگار است و می‌خواهد جهان متنوع کمدی را در قالب نمایشنامه‌، داستان، حکایت، رمان و حتی فیلم نظامی بدهد. او بیان داشت: «کمدی در تمام اجزای زندگی ما جاری است؛ جنبه‌های گوناگون آن از جعل هویت در گفت‌وگوی دو کودک تا محل کار و زندگی روزمره دیده می‌شود. کافی است قدری بیشتر تمرکز کنیم و به وجه کمدی آن آگاه باشیم.» طهماسبی اضافه کرد: «کمدی در گذر زمان افزون بر فعالان و علاقه‌مندان حوزه‌ی هنر، تئاتر و کمدی برای هر پژوهشگری در زمینه‌ تاریخ فرهنگ یا تاریخ اجتماعی یا هرآنکه با ادبیات پیوند دارد، مهم است، زیرا لرر زمینه‌های مهم فرهنگی را در شکل‌گیری فرم ژانر کمدی در نظر دارد و تحولات این ژانر و حضور زنان در کمدی و به‌ویژه سیر زبان را به‌خوبی مرور و بررسی می‌کند.»