دست خالی سینما
نتیجه اقدام اعتراضی بازیگران زن به آثارشان تسری پیدا می‌کند؟
نتیجه اقدام اعتراضی بازیگران زن به آثارشان تسری پیدا می‌کند؟
از «کشف حجاب کرد» تا «عکس بدون حجاب خود را منتشر کرد»، عبارت‌هایی است که از 25شهریورماه 1401 به این سو، از مرگ مهسا امینی و آن‌چه در پی‌اش رخ داد، در مورد بازیگران زن سینما و تلویزیون ایران بیش از گذشته شنیده می‌شود. سر نکردن روسری، اتفاقی نیست که برای نخستین‌بار در میان بازیگران زن رخ داده باشد اما تفاوت نمونه‌های کنونی با نمونه‌های پیشین در آن است که قبل‌تر، بازیگران زن اگر روسری از سر برمی‌داشتند دیگر ساکن ایران نبودند، حال آن‌که اکنون در قلب تهران تصمیم به این کار می‌گیرند.
اوجی با ترانه علیدوستی، پایانی نامعلوم
کتایون ریاحی، آناهیتا همتی، شبنم فرشادجو، مریم پالیزبان، مریم بوبانی، آبان عسگری، شقایق دهقان، خزر معصومی و... این‌ها تعدادی از بازیگرانی بوده‌اند که از 25شهریورماه به این سو، روسری از سر برداشته‌اند. حرکتی که این روزها با تصویری که ترانه علیدوستی از خود در اینستاگرامش منتشر کرده ظاهرا به اوج رسیده است، اوجی که پایان آن نامعلوم است و موجب طرح پرسش‌های متعدد می‌شود. ازجمله این‌که طبق قانون جاری، چه اتفاقی برای این افراد رخ خواهد داد؟ چه سرنوشتی در انتظار آثاری است که آن‌ها پیش‌تر در آن بازی کرده‌اند؟ این آثار اگر در صف اکران بوده‌اند، آیا رنگ پرده سینما را خواهند دید؟ و اگر سریال تلویزیونی‌اند، رنگ آنتن و بازپخش‌های متعدد را که تلویزیون به آن عادت دارد، می‌بینند؟ آیا پس از این نیز این بازیگران را در برابر دوربین آثار سینمایی و تلویزیونی خواهیم دید؟ و اگر نه، سینما و تلویزیون‌مان در غیاب این بازیگران که ظاهرا روز‌به‌روز هم تعدادشان بیشتر می‌شود، دچار بحران مشروعیت نخواهد شد؟ و گزینه‌های خود را برای ایفای نقش زنان در برابر دوربین آثار سینمایی و تلویزیون دانه‌دانه از دست نخواهد داد؟
حتی اگر جرم تلقی شود، قابل تسری نیست
مهدی کوهیان، حقوق‌دان حوزه رسانه، تهیه‌کننده و عضو کمیته حمایت حقوقی و قضایی از سینماگران در گفت‌وگو با «هم‌میهن» در این مورد و در پاسخ به سوال نخست «چه اتفاقی برای این افراد رخ خواهد داد؟»، چنین می‌گوید: «حضور بدون حجاب شرعی در امکان عمومی، مطابق قانون مجازات اسلامی با درجه هشت، جرم‌انگاری شده است. درجه هشت بودن این جرم‌انگاری به این معناست که یکی از ضعیف‌ترین جرائم حقوق کیفری تلقی می‌شود. قانون‌گذار در تبصره ماده 638 قانون مجازات اسلامی، کتاب پنجم تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده مصوب سال 1375، آورده است: زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند، به حبس از 10روز تا دو‌ماه یا از 50هزار تا 500هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد. اما نکته‌ای که وجود دارد آن که ما در حقوق جزا، اصلی به‌نام شخصی بودن جرائم و مجازات را مشاهده می‌کنیم. اصل شخصی بودن جرائم و مجازات یا اصل فردی بودن مسئولیت کیفری به این معناست که هرکس برای تقصیری که مرتکب شده مؤاخذه می‌شود و هیچ‌کس را نمی‌توان برای فعلی که دیگری مرتکب شده است، مسئول دانست. به بیان دیگر، شخصی که جرمی انجام می‌دهد، مجازات صرفا باید متوجه خودش شود و به هیچ‌عنوان نمی‌توان افراد را به اتهام جرمی که دیگری انجام داده است، مجازات کرد.» اما این‌که هنرمندانی بدون حجاب ظاهر و حاضر می‌شوند، در وضعیت فعلی، به این معناست که جرمی مرتکب شده‌اند؟ کوهیان در پاسخ به این سوال می‌گوید: «اساسا گمان می‌کنم در وضعیت فعلی جامعه، جرم‌انگاری بی‌حجابی چندان مورد اقبال عامه مردم نیست اما بر فرض که بخواهیم براساس قوانین و مقررات موجود صحبت و حضور بدون حجاب شرعی را جرم تلقی کنیم، مجازات این جرم صرفا متوجه خود شخص است و نمی‌تواند به آثاری که متعلق به دیگران است، تسری پیدا کند. فرض کنیم قرار باشد فیلمی توقیف شود یا نمایش داده نشود چون یکی از بازیگران زن آن بدون حجاب دیده شده است، این مجازات همه عوامل آن اثر ازجمله سرمایه‌گذار، تهیه‌کننده، کارگردان، فیلمنامه‌نویس، دیگر بازیگران آن و به شکل کلی همه کسانی است که در تولید آن اثر مشارکت کرده‌اند. بنابراین اصل شخصی بودن جرائم و مجازات اجازه نمی‌دهد دیگر عوامل یک اثر بابت بدون حجاب بودن یک یا چند نفر از بازیگران زن آن مجازات شوند و اصولا در هیچ یک از قوانین و مقررات‌مان نکته‌ای مبنی بر این‌که اگر یکی یا چند نفر از بازیگران زن حجاب خود را برداشتند، مجازات احتمالی موجب عدم‌نمایش اثر یا آثاری که در آن حضور داشته‌اند شود، وجود ندارد. درنتیجه اقدام اعتراضی بازیگران زن از نظر حقوق حاکم بر ایران نمی‌تواند به آثار آن‌ها تسری پیدا کند.»
احتمال ممنوع‌ازفعالیتی وجود دارد؟
اما اگر ممنوع‌ازتصویری و ممنوع‌ازفعالیت شدن را نیز مجازاتی احتمالی در نظر بگیریم، آیا چنین مجازاتی طبق قانون جمهوری اسلامی ایران امکان‌پذیر هست یا خیر؟ کوهیان در پاسخ به این سوال می‌گوید: «میثاق همه مردم ایران، قانون اساسی است که به آرای مردم تصویب شده است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صرفا حکم به مجازات فقط از طریق دادگاه صالح امکان‌پذیر است و همانطور که می‌دانید بند پ ماده ۲۰ قانون مجازات اسلامی حکم به ممنوعیت از اشتغال، فقط توسط دادگاه صالح و به‌عنوان یک مجازات در نظر گرفته می‌شود، آن هم یک مجازات تبعی و تکمیلی، یعنی یک مجازات اصلی وجود دارد و سپس دادگاه می‌تواند حکم منع اشتغال بدهد.»
او در جواب این‌که آیا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا سازمان سینمایی حق دارد کسی را ممنوع‌ازفعالیت کند، توضیح می‌دهد: «نه‌تنها سازمان سینمایی و وزارت ارشاد، بلکه هیچ نهاد دیگری به غیر از دادگاه صالح جمهوری اسلامی نمی‌تواند این کار را انجام دهد. شما احتمالا قبل‌تر هم نظرات مرا در مورد بحث ممنوع‌ازتصویری و ممنوع‌ازفعالیت شدن هنرمندان خوانده‌اید. ما در حقوق حاکم بر ایران چیزی با عنوان ممنوع‌ازتصویری یا ممنوع‌ازفعالیت شدن بدون حکم قضائی نداریم. اگر کسی هم از این کلمات بدون حکم قضائی و قانونی در مورد هنرمندی استفاده کند، غلط است چراکه منع اشتغال به کار، خود نوعی مجازات است و من در حال حاضر کسی جز جعفر پناهی را در خاطر ندارم که این حکم قضائی در موردش صادر شده باشد اما به شکل غیرقانونی یا فراقانونی شاهد نمونه‌هایی بوده‌ایم. ازجمله در مورد زهرا امیرابراهیمی که اگر خاطرتان باشد بعد از ماجرای نقض حریم شخصی‌شان، فیلم‌هایی که او در آن‌ها بازی کرده بود، متاسفانه هیچ‌گاه اکران نشدند.»
اما این‌که هنوز به پلتفرم‌های فعال در شبکه نمایش خانگی چیزی در مورد آثاری که با بازی بعضی از این بازیگران روی پلتفرم خود دارند، گفته نشده و به عنوان مثال از آن‌ها خواسته نشده اقدام به حذف این آثار کنند، می‌تواند امیدوارکننده به‌نظر آید. نکته‌ای که کوهیان در پایان در مورد آن می‌افزاید: «پس اگر قرار باشد شاهد اقدامات فراقانونی نباشیم و قرار باشد طبق قانون عمل شود، درصورت جرم تلقی کردن حضور بدون حجاب بازیگران زن، مجازات این جرم نباید دامن‌گیر آثارشان شود. من این نکته را از منظر علم حقوق می‌گویم ولی متاسفم که در وضعیت فعلی، حقوق و قانون چندان ملاک عمل نیستند و متاسفانه شاهد رفتارهایی فراقانونی مانند ممنوع‌ازخروج شدن افراد هستیم که اساسا نمی‌دانیم بر چه اساس و مبنایی، چه حکمی رخ می‌دهد یا دیگر اقداماتی که متاسفانه در سطح جامعه شاهد آن هستیم و امیدوارم این فضای امنیتی و بسته‌ای که شکل گرفته است، هرچه زودتر خاتمه پیدا کند و ما مجددا شاهد حاکمیت قانون و حقوق بر رفتارهای اجتماعی باشیم.»
از «برادران لیلا» تا سریال «یوسف پیامبر»
اگر آن‌طور که کوهیان می‌گوید، در وضعیت فعلی قانون ملاک عمل قرار نگیرد و شاهد رفتارهایی فراقانونی باشیم و مجازات احتمالی بازیگران زنِ روسری از سر برداشته به آثارشان نیز تسری پیدا کند و از پرده سینما و قاب تلویزیون کنارشان بزند؛ هم در سینما، هم در تلویزیون ایران شاهد از دور خارج شدن آثار بسیاری خواهیم بود. در این صورت احتمالا هیچ‌گاه «برادران لیلا» سعید روستایی با بازی ترانه علیدوستی روی پرده نخواهد رفت. سریال‌های «یوسف پیامبر» به کارگردانی فرج‌الله سلحشور و «شب دهم» به کارگردانی حسن فتحی با بازی کتایون ریاحی که اتفاقا هر دو جزو آثاری هستند که بنابر مناسبت تقویمی به‌کرات بازپخش شده‌اند، دیگر روی آنتن تلویزیون نخواهند رفت. «مختارنامه» دیگر سریالی که تلویزیون بارها و بارها بازپخش‌اش کرده است به‌واسطه حضور مریم بوبانی و «یاور» و «از سرنوشت» و «میوه ممنوعه» با بازی شبنم فرشادجو دیگر رنگ آنتن را نخواهند دید و... در کنار آن، این سوال نیز بی‌پاسخ خواهد ماند که در غیاب این بازیگران، چه کسی نقش زنان فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی را که در آینده ساخته خواهند شد برعهده می‌گیرد؟ سوالاتی که برای یافتن پاسخ‌شان چاره‌ای جز انتظار برای گذر زمان و مشاهده واکنش مقامات مسئول نیست.
