3/0 میلیارد سال نوری تا ازل

جیمز وب چه تفاوتی با هابل دارد و چرا برای علم مهم است؟

چند ساعت پیش از اینکه نشست خبری ناسا که وعده انتشار تصاویر گرفته شده توسط جیمز وب در آن داده شده بود، برگزار شود جو بایدن به‌همراه بیل نلسون، مدیر ناسا یکی از این تصاویر را رونمایی کرد که شبکه‌های اجتماعی را در نوردید. نلسون این تصویر را عمیق‌ترین تصویری خواند که تاکنون از جهان ما گرفته شده است. عکسی که از آن حرف زده شد را قطعا دیده‌اید شاید به‌نظر تصویر ساده‌ای بیاید و علت ذوق‌زدگی طرفدار علم را از این تصویر نفهمیم. ما همین سوال را از علیرضا وفا پرسیدیم تا بی‌جهت از لباسی که تن پادشاه نیست ذوق‌زده نشویم. این اخترشناس جیمز وب را برای ما اینطور توضیح داد: «جیمز وب بزرگ‌ترین و قدرتمندترین رصدخانه نجومی است که تاکنون سیاره زمین را ترک کرده است. این تلسکوپ که از پیشرفته‌ترین فناوری‌ها بهره می‌برد با بودجه ۱۰ میلیارد دلاری خود گران‌ترین دستگاهی است که تاکنون در این زمینه طراحی و ساخته شده است. هابل، نور مرئی که ما انسان‌ها می‌بینیم را با اندکی نور ماورای بنفش می‌بیند. درعوض جیمز وب، دید مادون قرمزی دارد و می‌تواند از ابرهای کیهانی غبارآلود گذر کند. این تلسکوپ می‌تواند طول موج‌های مرئی را مشاهده کند. جیمز وب برای بقا باید خنک بماند. برای در امان ماندن از نور خورشید، این تلکسوپ صفحه‌ای به‌اندازه زمین تنیسی بزرگ را حمل می‌کند. همچنین برای در امان ماندن از آسیب برخوردهای شهابی بین هر پنج لایه یک شکاف برای عبور گرما دارد. تلسکوپ فضایی جیمز وب 7 تن وزن دارد و به افتخار جیمز ادوین وب، مدیربرنامه‌های دهه60 ناسا نام‌گذاری شده است. این دستگاه 100برابر از تلسکوپ هابل قوی‌تر است اما دانشمندان باتوجه به تفاوت‌ها در کارکرد این دو دستگاه از مقایسه این دو خودداری می‌کنند. تلسکوپ فضایی جیمز وب 6 ماه پیش از پایگاه فضایی گویان فرانسه پرتاب شد و طی ۳۰ روز توانست با موفقیت به مقصد خود، یعنی نقطه دو لاگرانژ برسد. هنگام پرتاب جیمز وب به فضا، اتفاق بسیار مثبتی رخ ‌داد که منجربه افزایش طول کارکرد تلسکوپ شد؛ درواقع پرتاب تلسکوپ فضایی جیمز وب توسط موشک آریان پنج بسیار دقیق انجام شد و تلسکوپ نیز به بهترین شکل ممکن از جو زمین خارج شد.»

تفاوت جیمز وب و هابل

بااینکه اغلب منجمان و علاقه‌مندان این حوزه نسبت به مقایسه هابل و جیمز وب مقاومت می‌کردند اما از نظر ما این مقایسه تا حدودی اجتناب‌ناپذیر است. بسیاری از کهکشان‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای که در این تصویر دیده می‌شوند پیش از این هرگز دیده نشده‌اند و توسط دوربین مادون قرمز نزدیک وب در 12.5 ساعت گرفته شده است که اگر می‌خواست با هابل گرفته شود هفته‌ها طول کشید. تلسکوپ جیمز وب که در ماه دسامبر به فضا پرتاب شد، می‌تواند به درون اتمسفر سیارات فراخورشیدی نگاه کند و با مشاهده آنها از طریق نور فروسرخ که برای چشم انسان نامرئی است، برخی از اولین کهکشان‌های ایجادشده پس از شروع جهان را مشاهده کند. سیاوش صفاریان، روزنامه‌نگار علم این تفاوت را به هم‌میهن این‌طور توضیح می‌دهد: «اهمیت تلسکوپ فضایی جیمز وب در ابزار تکنولوژیکی است که استفاده شده است. این تلسکوپ با ویژگی‌های منحصربه‌فردی ساخته شده و در فاصله یک و نیم میلیون کیلومتری زمین یعنی ماورای کره ماه قرار گرفته است. در نقطه‌ای که به‌نوعی اغتشاشاتی که زمین و خورشید برای تصویربرداری و عکاسی در آن به حداقل ممکن می‌رسد، قرار گرفتن تلسکوپی که انقدر از ما دور و غیر قابل دسترس باشد این کار مثل یک قمار فضایی بوده است. این قابلیت می‌تواند مقایسه شود با تلسکوپ هابل که در دهه90 در فراسوی زمین در مدار زمین قرار گرفت و تنها ۴۰۰ کیلومتر با زمین فاصله دارد. همه اینها را مقایسه کنید با تلسکوپی که انقدر از ما دور است و در دسترس نیست، ابعادش به‌مراتب بزرگ‌تر است و آیینه‌ای به قطر شش و نیم متر دارد. خوشبختانه 6 ماه بعد از اینکه جیمز وب به نقطه موردنظر رسید و تنظیمات ابزار و وسایلش امتحان شد، ماموریتش را به‌درستی انجام داد. حالا در مرحله‌ای هستیم که اولین تصویر منتشر شده است. همه این ویژگی‌هایی که در مورد جیمز وب گفته شد، آن را متمایز می‌کند با هر ابزار رصدی که بشر با آن به آسمان نگاه کرده است. این تلسکوپ توان اپتیکی بسیار گسترده‌ای به دانشمندان می‌دهد و تصاویری را در اختیار آنها می‌گذارد که در طول موج‌هایی با چشم عادی نمی‌توانیم ببینیم؛ این باعث می‌شود تلسکوپ جیمز وب استثنایی و متفاوت شود. این آغاز راه است؛ ما باید منتظر خبرهای بیشتری باشیم که هردم براساس پروژه‌های مختلف رصدی که برای این تلسکوپ تعریف خواهد شد و یافته‌هایش می‌تواند به دانشمندان برای مطالعه روی سیارات فراخورشیدی و کهکشان‌هایی که در اعماق کیهان قرار گرفته‌اند، کمک کنند. این را هم باید در نظر بگیریم که هر خطا، اتفاق و حادثه‌ای طی یک دهه آینده رخ دهد، غیرقابل جبران است چون دسترسی به آن نداریم که بخواهیم تعمیرش کنیم.»

سرریز علم

درباره تلسکووپ جیمز شگفتی دیگری هم در راه است. دانشمندان عمر جهان را 13.8 میلیارد سال نوری تخمین زده‌اند. آنان پیش‌بینی می‌کنند که جیمز وب به زودی تا عمق 13.5 میلیارد سال نوری به ما عکس خواهد داد، یعنی 3/0 میلیارد سال نوری تا ازل. بعد از همه این گفت‌وشنودها، بررسی‌ها و اعداد و ارقامی که از زبان اخترشناسان می‌شنویم و می‌خواهیم آنها را در ذهن‌مان به رقم‌های قابل‌تصور تبدیل کنیم، درمانده می‌شویم و ممکن است این سوال به ذهن‌مان خطور کند که فایده این همه تقلا چیست؟ حتی بسیاری ممکن است این قدرت‌نمایی‌ها را بازی سیاسی آمریکا و روسیه بدانند که پربی‌راه هم نیست اما علم همیشه پیروز بوده و خروجی‌اش جز آگاهی نیست. بسیاری از داشته‌های کنونی ما در علم پزشکی و سایر علم‌ها، تحقیقاتی بوده که دانشمندان به‌خاطر رفتن به فضا آن را محقق کرده‌اند و امروز کاربرد دیگری دارند که به آن سرریز علم می‌گویند که بهره‌اش را کسی نمی‌برد جز نسل بشریت.