آیا آفانیوس آخرین نفس‌هایش را می‌کشد؟

ماهی‌ها در آثار هنری مردم خاور باستان نقشی مهم داشتند که همین موضوع به‌خاطر جایگاه بالایی است که ماهی در اساطیر مردمان خاور باستان دارد. آویزهای حفاظت‌گر مردم با نقش ماهی را مردم عیلام، میان‌رودان در دوران کهن به گردن می‌انداختند تا از جانشان محافظت کنند. موضوع تا حدی جدی بوده که در میان‌رودان آپکالوها (ستایشگران خدای انکی) لباس‌هایی مانند ماهی به تن می‌کرده‌اند. حات مِحیت برای مصریان و داگون برای آموری‌ها خدایانی بوده‌اند با شکل و شمایل ماهی؛ ویشنو در کالبد ماهی ماتسیا برای نجات انسان هبوط کرده است. حتی بسیاری از تمدن‌های دوره تاریخی نقش ماهی را بر سکه‌هایشان ضرب کرده‌اند که نشانه اهمیت نماد ماهی‌ها در اندیشه و اساطیر است.

ولی مسئولان ما در سه دهه اخیر نتوانستند از یک گونه ارزشمند محافظت کنند، در حالی که قرن هاست این ماهی در شرایط مختلف زندگی کرده است. اما داستان نگهبانی این ماهی از سلامت مردم چیست؟ درهمین نزدیکی در ایران باستان خودمان و در اصفهان ماهی به نام آفانیوس وجود دارد که مردم را از بیماری هایی مانند مالاریا حفظ می‌کرده است. مالاریا از هزاران سال پیش در ایران وجود داشته و ابن‌سینا برای درمان آن در کتاب خود چاره‌هایی نوشته است. حتی یکی از دلایل کوچ ارامنه توسط شاه عباس از سواحل دریای خزر به اصفهان در دهه سی ابتلای بیست‌ هزار نفر از آنها به مالاریا در خزر عنوان شده است. اما چرا مهاجرت به اصفهان؟ چون این شهر کهن سربازی راه‌راه  وکوچک در زاینده‌رود خود داشت که یک‌تنه جلوی مالاریا ایستاده بود، شاید کمتر کسی بداند نام این سرباز کوچک آفانیوس اصفهانی است.

قنات‌های اصفهان و به‌خصوص مناطقی مانند گاوخونی و ورزنه و جرقویه علیا هزاران سال پیش زیستگاه ماهی زیبایی به نام آفانیوس اصفهانی بوده است که در لهجه اصفهانی به آن ماهی جوبی راه دار نیز می‌گفتند. این ماهی درواقع از گذشته به‌عنوان سرباز کوچکی شناخته می‌شد که می‌توانست مردم اصفهان را از بیماری‌ها به‌خصوص مالاریا و امروز از تب دنگی نجات دهد؛ چون لار و حشرات بخش مهمی از غذای ماهی آفانیوس اصفهانی است، مبارزه با بیماری مالاریا و کاهش جمعیت پشه‌ها از فواید وجود این ماهی در اصفهان از قدیم بوده است شاید اگر هنوز زاینده‌رود زنده بود این ماهی جلوی تب دنگی در اصفهان را نیز می‌گرفت.  مانند اساطیر باستانی در اصفهان نیز یک هنرمند چون الهه بانوی اساطیری نگهبان حفاظت از این ماهی شده است.

آفانیوس، نشانه‌ای برای سلامت آب و قابل شرب بودن آن است

محمد درویش، فعال محیط زیست درباره ماهی آفانیوس به هم میهن می گوید: ماهی آفانیوس اصفهانی از ماهی های نادر آبهای شیرین است که انحصارا در زاینده رود و شرق ورزنه حیات دارد. این فعال محیط زیست ادامه داد: این ماهی، انحصاری زاینده رود به شمار می رود و از لحاظ بهداشت و تمیزی آب، یکی از شاخص ها و نشانه های جالب و فوق العاده و سلامت آب است. هر کجا این ماهی در آب باشد، نشان دهنده سالم بودن آب و قابل شرب بودن آن است.آفانیوس اصفهانی حشره و لارو را می خورد و همین سلامت آب را تضمین می کند.

درویش تصریح می کند: جدای از سلامت آب، این ماهی بسیار زیباست و از آن به نام گورماهی اصفهانی نیز نام می برند و از لحاظ گردشگری هم اهمیت دوچندانی دارد. برای حفاظت از آفانیوس باید آن را  از گونه های مهاجم حفظ کنیم. بارها  از مردم حسن آباد جرقویه که فعلا تنها زیستگاه این ماهی است خواسته ایم شوینده های خود و ماهی قرمز های عید را در آب نیندازند.

این فعال محیط زیست درباره جنبه های صنعت توریسم و جذب گردشگری این ماهی گفت: گروه های گردشگری دانش آموزان و دانشجویان را برای دیدن این ماهی ببریم تا به اهمیت آن پی ببرند.این ماهی حتی می تواند برای اصفهان و تولید پول پایدار بکند و در واقع یک معادله برد برد ایجاد کند.

اودر پایان گفت: مرگ زاینده رود روی آخرین تعداد ماهی های آفانیوس باقی مانده در اصفهان تاثیرگذار است. باید زاینده رود زنده شود تا آفانیوس ها دوباره به اصفهان و ورزنه باز گردند. نباید منتظر کمک دولت بمانیم 

تالاب گاوخونی و زاینده رود تنها زیستگاه آفانیوس

فرشته عالمشاه، مدیر پویش حفاظت از ماهی آفانیوس اصفهانی به هم میهن می‌گوید: من هرچند هنر خوانده‌ام و دغدغه اصلی‌ام همیشه هنر معاصر بود؛ اما درحال حاضر به دلیل اهمیتی که برای این ماهی و ادامه حیات آن حس می‌کردم به طور کامل فعالیتم را روی حفظ این ماهی مهم برای ادامه حیات اصفهان متمرکز کردم. گروهی از فعالان محیط‌زیست جرقویه علیا به نام بوم سبز کویر با محوریت حفاظت از گونه بومی آفانیوس حفاظت از محیط‌زیست جرقویه و تالاب گاوخونی را برعهده دارند.

او ادامه می دهد: با اینکه ماهی آفانیوس یک‌گونه بومی اصفهانی لارو خوار و شکارچی است که هزاران سال است از مردم اصفهان و شرق اصفهان دفاع می کند؛ اما نسل جدید کمتر با این ماهی آشنا هستند. حس کردم که اطلاع‌رسانی درباره خطر انقراض آفانیوس جدی است و برای همین پویشی راه‌اندازی کردیم و حتی کودکان را نیز با یک جشنواره نقاشی درباره این موضوع حساس کردیم و پس از پخش فیلم و گفتگو درباره آفانیوس اصفهانی با کودکان آنها نقاشی‌های زیبایی از آفانیوس کشیدند و نقاشی آنها در گالری صفوی اصفهان به نمایش گذاشته شد و پوستر نقاشی ها نیز به عنوان کمک کوچکی برای کمپین حفاظت از ماهی فروخته شد.

عالمشاه می گوید: هرگونه گیاهی و جانوری، زیستگاه خاص خودش را دارد که در نظم طبیعت همان منطقه به‌صورت متعادل زیست می‌کند. جابه‌جایی گونه‌ها و معرفی آنها به زیستگاه جدید باعث مرگ گونه جدید و برهم‌خوردن نظم زیستگاه میزبان می‌شود.

پویش حمایت از ماهی آفانیوس نیز با اجرای لایروبی سنتی باعث افزایش جمعیت ماهی آفانیوس شده‌اند. حتی کشاورزان جرقویه هم همکاری کردند تا آب چشمه پاک شود و بچه‌ماهی‌ها بزرگ‌تر شوند.این ماهی نمادی از زاینده رود و گاوخونی و ارزش زیستی آبهای جاری منطقه است. 

این هنرمند و فعال محیط‌زیست درباره دلایل خطرانقراض آفانیوس اصفهانی توضیح می دهد: خطر انقراض این ماهی در حال حاضر به دلیل خشک‌شدن زاینده‌رود و ازدست‌دادن زیستگاه اصلی وقطع جریان دایمی آب است. تالاب گاوخونی و زاینده رود  تنها زیستگاه این ماهی در بعضی از مناطق جرقویه علیا است و زیستگاه اصلی ماهی درواقع  از دست رفته است و از لحاظ آماری تا آنجا که ما بررسی کردیم در معرض خطر است.

به گفته او، دلیل دیگر خطر انقراض این ماهی رهاسازی گونه‌های غیربومی از جمله ماهی قرمز شب عید در طبیعت و ماهی مولی است که زیستگاه گونه‌های بومی و زندگی آنها را اشغال می‌کنند. همچنین ریخته‌شدن آب فاضلاب داخل چشمه‌ها و قنات‌ها باعث شده است بسیاری از ماهی‌های آفانیوس از بین بروند. اهمیت این ماهی برای اصفهان این است که این‌گونه جزو گونه‌های اندمیک و بوم‌زاد اصفهان است و در هیچ کجای دنیا وجود ندارد.

او در پایان درباره کمک دولت درباره حفط این ماهی می گوید: نقش آموزش مردمی در حفاظت از محیط زیست بسیار مهم است و تا الان کم رنگ است.غذا به سگ ها می خواهند بدهند کنار جاده می ریزند خیلی از این ها عمدی نیست اما فجایعی به دنبال دارد و  از این رو جای آموزش در حوزه محیط زیست خالی است. هر ارگانی که دخیل است مانند آموزش و پرورش می تواند به حفط این ماهی کمک کند. بسیاری به ما می گویند چرا به این ماهی و محیط زیست انقدر اهمیت می دهیم، اما من در پاسخ می گویم دولت یک مجری است و مساله محیط زیست با زندگی تک تک ما برابری می کند برای حفظ سلامتی خودمان وفرزندانمان و به وطنمان مطرح است. اگر بخواهیم این را فقط به عهده دولت بگذاریم خودمان ضررر می کنیم. چون خیلی وقت ها دغدغه اصلی دولت ها محیط زیست نیست. چه کوچک چه بزرگ،تک تک ما مسیولیم که قدمی برداریم.

آفانیوس چه شکلی است؟

درباره سرباز راه ‌راه مبارزه با مالاریا آفانیوس اصفهانی این ماهی بین چهارتا شش سانتی‌متر طول دارد و نوع نر آن راه‌راه و نوع ماده آن دارای نقطه‌نقطه‌های کوچک و بزرگ است و در سال یک‌بار تخم‌گذاری می‌کند و بچه‌ماهی‌ها از لار و حشرات و گیاهان آبزی تغذیه می‌کند.  گونه‌های دیگری از آفانیوس در ایران وجود دارد؛تقریبا حدود ۱۴ گونه در مناطق مختلف زندگی می‌کنند، اما این گونه بومی فقط در اصفهان است. قدیمی‌ها در اصفهان آن را به‌عنوان همان ماهی جوبی راه‌راهی می‌شناختند که در رودخانه زاینده‌رود و مادی‌ها به‌وفور می‌دیدند.

نام‌های دیگر این ماهی کپور دندان‌دار، ماهی آفانیوس گورخری است که یکی از زیستگاه‌های مهم آن زاینده‌رود است اما  این روزها با خشک شدن زاینده رود و درواقع دلسوزی و مهربانی در رهاسازی گونه‌های غیربومی در هر منطقه که قصه خاله‌خرسه است، حیات آفانیوس به خطر افتاده است. با بررسی محلی ما آکواریوم طبیعی روستای مالواجرد که به‌عنوان یک جذابیت گردشگری نیز درآمده متأسفانه یکی از منابع تکثیر و افزایش جمعیت ماهی‌های غیربومی در منطقه شده که آفانیوس ها را از بین می‌برند. درحالی‌که درگذشته تماشای گونه‌های بومی از زیبایی‌ها و اخلاق نیک مردم کویر بود.

محلی‌ها می‌گویند باید با همکاری دهیاری روستای مالواجرد تمهیداتی برای جلوگیری از خروج این ماهی‌های آکواریوم و ایجاد مزاحمت آنها برای آفانیوس در نظر گرفته شود. برای نمونه ماهی مولی که همیشه گرسنه و بسیار مهاجم است و حتی به بچه‌های خوش رحم ندارد از ماهی‌های این آکواریوم است.  اگر زاینده رود به طور دائم جریان یابد این ماهی هم زنده می ماند. همان زاینده رودی که این روزها دیگر از صحنه روزگار محو شده و نیست و یکی از مطالبات مهم مردم و کاورزان از رییس جمهور جدید نیز بازگردانی رود مرده و حیات به اصفهان است.