آفریقای جنوبی و توسعه بریکس

کریستوفر وندام

اجلاس سران بریکس در ژوهانسبورگ با سروصدای زیادی برگزار شد. اما فراتر از اعلام نظر مشترک کشورها در خصوص تلاش برای اصلاح حکمرانی اقتصاد جهانی، معلوم نیست که این اجلاس تا چه اندازه برای شهروندان آفریقای جنوبی منفعت داشته‌باشد. وزیر پلیس آفریقای جنوبی، بهکی سله، اجلاس اخیر بریکس را با میزبانی جام جهانی ۲۰۱۰ مقایسه کرده‌بود؛ آخرین باری که آفریقای جنوبی در مرکز توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت. در طول برگزاری اجلاس جنگنده‌های ارتش مرتباً بر فراز شهر پرواز می‌کردند، شاید برای اینکه به شهروندان یادآوری کنند که چه اتفاق مهمی در جریان است. این پیام که کشورهای عضو بریکس ۴۰ درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند و روز به روز سهم بیشتری از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص می‌دهند، در بنرها و بیلبوردهای تبلیغاتی در فرودگاه و دیگر مراکز شهری نقش بسته‌بود و به‌صورت مرتب در رسانه‌های دیگر بازنشر می‌شد. به نظر می‌رسد این اعداد و ارقام توجیه‌کننده موجودیت این گروه و دلیل عضویت آفریقای جنوبی در آن بود.

اما به‌رغم سروصدای تبلیغاتی و ظرفیت‌های اقتصاد کشورهایی که عضو آن هستند، بریکس هنوز نتوانسته‌است منافع اقتصادی درخوری برای آفریقای جنوبی ایجاد کند و عموماً به‌عنوان یک نهاد در راستای جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیک آفریقای جنوبی تلقی می‌شود. حالا با افزایش اعضای بریکس، آفریقای جنوبی مجبور است با شرکای جدیدش در چارچوب دیپلماسی گروهی تعامل کند تا اطمینان پیدا کند که جایگاهش افول نمی‌کند و تقویت می‌شود.

آرزوی جهان چندقطبی

هفته بریکس از یک‌شنبه شب هفته گذشته با سخنرانی سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی آغاز شد که در آن به ریشه‌های سیاست خارجی این کشور در دوران مبارزه با آپارتاید و تبدیل شدن به یک کشور برابر با دیگر کشورها در جامعه بین‌الملل سخن گفت. در آفریقای جنوبی به صورت تاریخی نسبت به سلطه غرب بر ساختار اقتصاد جهانی بدبینی وجود دارد و آرزوی عملگرایانه‌ای برای تعامل با شرکای متنوع با هدف رسیدن به یک جهان چندقطبی به چشم می‌آید. واکنش‌های منفی شرکای تجاری و سرمایه‌گذاران غربی به همکاری آفریقای‌جنوبی با روسیه باعث خشم این کشور شد و باعث شد مقام‌های آفریقای جنوبی غرب را به آزار و تحمیل خواسته‌هایشان متهم کنند. حکم دیوان کیفری بین‌المللی برای بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه هم سایه ناخوشایندی بر روزهای منتهی به آغاز اجلاس بریکس انداخت و باعث گمانه‌زنی‌هایی در مورد تعهدات آفریقای جنوبی در صورت حضور پوتین در این اجلاس شد. (پوتین نهایتاً براساس یک توافق دوجانبه از حضور در این نشست صرف‌نظر کرد.)

به‌رغم همه این مشکلات، آفریقای‌جنوبی هرازچندگاهی تلاش‌های جدی برای تقویت روابط نزدیکش با اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و نهادهای چندجانبه غربی انجام می‌دهد، هرچند گاهی هم سرکشی می‌کند. بریکس یک ستون مهم در سیاست خارجی آفریقای جنوبی است و اجازه می‌دهد که در روابطش با غرب توازن ایجاد کند. آفریقای جنوبی به بریکس به‌عنوان یک نهاد چندجانبه با هدف لابی کردن برای یک نظام عادلانه‌تر اقتصادی در جهان و ابزاری برای تامین نیازها و نگرانی‌های جنوب جهانی نگاه می‌کند.

تجارت درون بریکس

اما مشخص نیست عضویت در این نهاد چقدر منفعت اقتصادی داشته‌باشد. آفریقای‌جنوبی میزبان نخستین شعبه منطقه‌ای بانک توسعه نو (بانک توسعه بریکس سابق) است. اما به جز این میزبانی نمی‌توان منفعت مشخصی را برای اقتصاد آفریقای‌جنوبی از عضویت در این گروه مورد اشاره قرار داد. این واقعیت وجود دارد که در طول ۲۰ سال گذشته روابط تجاری میان اعضای بریکس افزایش پیدا کرده‌است، اما این افزایش را می‌توان به‌سادگی به شتاب رشد اقتصادی این کشورها، به‌ویژه چین، نسبت داد نه به مکانیسم خاصی در بریکس که باعث رشد تجارت شده‌باشد. دیگر عامل مهم در رشد تجارت درون گروه بریکس افزایش شدید وابستگی روسیه به تجارت با چین و هندوستان بعد از آغاز تحریم‌های غرب است. چین به‌تنهایی سهمی نزدیک به ۶۸ درصد از کل تجارت آفریقای جنوبی با دیگر کشورهای بریکس دارد. چین اصلی‌ترین شریک تجارت خارجی آفریقای جنوبی و یک پله بالاتر از ایالات‌متحده آمریکا است.

پیش از برگزاری اجلاس بریکس در آفریقای جنوبی، شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین چند روز زودتر با هدف انجام یک سفر دوجانبه به آفریقای جنوبی آمد. شی در مذاکرات خصوصی با رامافوزا، کمک بلاعوض ۱۶۷ میلیون رندی برای تامین تجهیزات تولید برق اضطراری و کمک توسعه‌ای ۵۰۰ میلیون دلاری برای توسعه زیرساخت‌های انرژی آفریقای جنوبی در نظر گرفت. چند توافق دیگر هم در حاشیه اجلاس اعلام شد، اما اعلام توافق‌ها در پی نشست دوجانبه رؤسای‌جمهوری نشان داد که تصمیم‌های اصلی در اجلاس‌های دوجانبه گرفته‌می‌شود نه در اجلاس بریکس.

استمرار شکاف و افزایش اعضای بریکس

رقابت‌های جاری ژئوپلیتیک اجازه عملکرد منسجم اعضای بریکس را مشکل می‌کند. این موضوع را می‌شد در برخی رویدادهای حاشیه‌ای اجلاس اخیر هم مشاهده کرد. رامافوزا، شخصاً برای استقبال از شی‌جین‌پینگ به فرودگاه رفت، اما گزارش شده‌است که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هندوستان، پس از آنکه یکی از وزرای دولت آفریقای جنوبی به استقبال او آمد، حاضر به پیاده شدن از هواپیما نشد و تا زمانی که یک معاون رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی برای استقبال از او پای هواپیما نیامد، از هواپیما خارج نشد.

شکاف‌های بیشتری هم در مسیر ادغام اقتصادی این کشورها وجود دارد. روسیه درحالی‌که آثار تحریم‌های آمریکا را احساس می‌کند، فشار می‌آورد تا کشورها در مورد به‌کارگیری یک ارز مشترک جدید اقدام کنند؛ رویای مشترکی که برای یک دنیای بدون دلار بین اعضا وجود دارد. مسکو، در این مطالبه تهران را به‌عنوان متحد خود تلقی می‌کند، اما آفریقای جنوبی به وضوح گفته‌است که چنین دستور کاری را عملی نمی‌داند.

اجلاس اخیر بریکس را پس از این بیش از هر چیز با بیانیه‌ای که رامافوزا در مورد پذیرش اعضای جدید در بریکس خواند، به یاد خواهیم آورد. اقتصادهای نوظهور از عضویت در گروهی که رویای جهان چندقطبی غیرغربی را در سر می‌پروراند، استقبال می‌کنند. بعد از آنکه ۲۳ کشور درخواست عضویت در بریکس دادند، از ابتدای سال ۲۰۲۴، شش کشور جدید به این گروه می‌پیوندند. این تحول را می‌توان شروع کار نسخه سوم بریکس دانست. (نسخه دوم بریکس سال ۲۰۱۰ بعد از پیوستن آفریقای جنوبی به این گروه شکل گرفته‌بود.) آفریقای جنوبی تاکنون از اینکه یک بازیگر کوچک‌تر در این گروه باشد، منفعت می‌برد. اما افزایش اعضا باعث می‌شود که جایگاه آفریقای جنوبی تضعیف شود. شاید یکی از دلایلش این باشد که با اضافه شدن اتیوپی و مصر، تعداد اعضای این گروه از قاره آفریقا افزایش پیدا می‌کند.

اما این افزایش اعضا می‌تواند فرصتی جدید هم در اختیار آفریقای‌جنوبی قرار دهد. آفریقای جنوبی نمی‌خواهد بیش از آنچه به واشنگتن وابسته است به پکن وابسته باشد و اعضای جدید این فرصت را در اختیار آفریقای جنوبی قرار می‌دهد تا بتواند با استفاده از فرصت‌های دیپلماتیک درون‌گروهی برای اصلاح ساختار اقتصاد جهانی تلاش کند و صداهای کشورهای جنوب جهانی را تقویت کند.

رهبران آفریقای جنوبی، نشست بریکس را به عنوان نمادی از موفقیت جهان چندقطبی مورد نظر جنوب جهانی جلوه خواهند داد. این جاه‌طلبی تا سال ۲۰۲۵ که آفریقای جنوبی میزبان اجلاس گروه ۲۰ خواهد بود، ادامه پیدا می‌کند، گروه ۲۰ هم قرار است در آن جلسه با عضویت اتحادیه آفریقا، تعداد اعضای خود را افزایش دهد. ۳۰ سال بعد از خروج آفریقای جنوبی از انزوای جهانی، این کشور تلاش می‌کند که خود را به‌عنوان عضو یک کلوپ اثرگذار مطرح کند، هرچند که منافع چنین عضویتی روشن نباشد.

منبع: اندیشکده چتم‌هاوس