آیا توسعه بریکس برای این گروه مفید است؟

علی احمدی

پژوهشگر مرکز سیاست‌های امنیتی ژنو

زمانی که رهبران برزیل، روسیه، هندوستان، چین و آفریقای جنوبی برای اجلاس سالانه سران بریکس سه‌شنبه هفته گذشته گرد هم آمدند، تردیدی وجود نداشت که این گروه همزمان با تشدید رقابت‌های قدرت‌های جهانی، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. تهاجم روسیه علیه اوکراین و کارزار تهاجمی تحریم‌های غرب علیه روسیه و چین، زمینه‌ساز شرایطی شد که جامعه جهانی با دقت بیشتری نشست ژوهانسبورگ را دنبال می‌کرد. جنگ اوکراین، سایه خود را بر این نشست انداخته‌بود. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه برای جلوگیری از یک آبروریزی بزرگ در آفریقای جنوبی تصمیم گرفت که به صورت مجازی در این نشست شرکت کند. آفریقای جنوبی عضو دیوان کیفری بین‌المللی است که حکم بازداشت پوتین را به دلیل اتهام‌هایش در جنگ اوکراین صادر کرده‌است و به لحاظ قانونی در صورت حضور پوتین در آفریقای جنوبی مقام‌های این کشور موظف به بازداشت او بودند. با برطرف شدن احتمال بروز چنین واقعه‌ای، دو موضوع اساسی مرتبط با یکدیگر به مسئله اصلی این نشست تبدیل شد.
چین و روسیه اظهار تمایل کرده‌بودند که این گروه توسعه پیدا کند تا بتواند نقش اثرگذارتری در مسائل بین‌المللی داشته‌باشد. بیش از ۴۰ کشور برای عضویت در بریکس اظهار تمایل کرده‌بودند که از این بین ۲۲ کشور رسماً درخواست عضویت دادند. از جمله این کشورها متحدان عرب ایالات‌متحده آمریکا یعنی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر و رقیب منطقه‌ای آنها یعنی ایران بودند. این فهرست شامل کشورهایی از قاره آفریقا، آمریکای جنوبی و آسیا بود. دومین دستور کار محوری این نشست، دلارزدایی بود. به نظر می‌رسد چین و روسیه علاقه‌مند هستند که از بریکس توسعه‌یافته به‌عنوان یک نقطه کانونی برای تقویت تلاش‌هایشان در کاهش وابستگی خودشان و البته اقتصاد جهان به دلار آمریکا استفاده کنند که بعد از جنگ جهانی دوم به ارز مسلط در تسویه حساب‌های بین‌المللی تبدیل شده‌است. پکن و مسکو در حال حاضر عمده تجارت خود را بر مبنای ارزهای ملی و به‌ویژه یوان چین انجام می‌دهند. روسیه پیشنهاد داده‌است که پول واحد جدیدی برای بریکس با پشتوانه طلا ایجاد شود که بتوان از آن به‌عنوان واسطه بین‌المللی برای مبادلات میان کشورهای عضو به جای دلار استفاده شود.
برای روسیه و چین در پی تشدید تحریم‌هایی که از سوی غرب علیه آنها اعمال می‌شود، دلارزدایی اهمیت بیشتری پیدا کرده‌است. اینکه سیاستگذارهای آمریکایی و غربی چگونه می‌توانند به اقتصاد چین و روسیه آسیب برسانند و خودمختاری آنها را در زمینه امنیت ملی محدود کنند، در مسکو و پکن موضوع بحث‌های جدی است. اما هر چند آفریقای جنوبی، برزیل و هندوستان روابط بهتری با غرب دارند، آنها هم احساس می‌کنند که تکیه کمتر به دلار می‌تواند برای توسعه اقتصادی و ظرفیت‌های تجاری آنها مفیدتر باشد. لوییز ایناسیو لولا دا سیلوا، رئیس‌جمهور برزیل، به‌تازگی گفته‌بود: «هر شب من از خودم می‌پرسم چرا همه کشورها باید تجارت خودشان را براساس دلار انجام دهند؟» برای این کشورها مسئله کنار زدن دلار از تخت پادشاهی در عرصه ارزهای پس‌انداز بین‌المللی نیست بلکه بیشتر با هدف ایجاد راه‌حلی جایگزین برای تعامل با کشورهای عضو بریکس بدون نیاز به دلار و بدون نیاز به سیستم غربی سوئیفت و بانک‌های نیویورکی است. در حال حاضر اعضای بریکس ۲۶ درصد از کل تولید ناخالص داخلی جهان و ۱۶درصد از کل تجارت جهان را به خود اختصاص داده‌‌اند. در نتیجه یک تلاش موفقیت‌آمیز برای دلارزدایی می‌تواند آثار وسیعی بر اقتصاد جهانی داشته‌باشد.
اما آیا ماجراجویی در حوزه ارز مشترک به نتیجه می‌رسد؟ در مورد برنامه‌های بریکس چیز زیادی نمی‌دانیم و نمی‌توانیم نتیجه قطعی بگیریم. تلاش‌های اعضای بریکس برای دلارزدایی، گاه موفق و گاه ناموفق بوده‌است. چین و روسیه توانسته‌اند در کاهش استفاده از دلار برای مبادلات دوجانبه‌شان موفق عمل کنند. اما بانک توسعه نو که توسط اعضای بریکس برای تسهیل دلارزدایی در وام‌های دولتی ایجاد شده‌است، تا حد زیادی به دلار وابسته است و بعد از تحریم‌های روسیه به دلیل عضویت این کشور در تامین ارز مورد نیاز خود با مشکل مواجه شده‌است. مدیر مالی این بانک به تازگی گفته‌است: «نمی‌توان از جهان دلار بیرون رفت و در دنیایی موازی زندگی کرد.» هژمونی دلار بر پایه اثر شبکه‌ای و همچنین راحتی استفاده پابرجا مانده‌است. ثبات ارزش دلار و عمق وابستگی بازار به این ارز باعث می‌شود که مبادلات با استفاده از این ارز از پیش‌بینی‌پذیری، سهولت و هزینه کمتر برای تراکنش‌ها برخوردار باشد. یک ارز جدید متعلق به گروه بریکس، ممکن است بتواند برخی از این نیازها را برطرف کند، اما از پس همه آنها بر نمی‌آید. در عین حال عدم توازن جدی درون گروه در مورد دلارزدایی وجود دارد. درحالی‌که کشورهای تحریم‌شده عضو مانند چین و روسیه و همچنین ایران که به زودی به این گروه می‌پیوندد، علاقه‌مند هستند تا کاری کنند که ایالات متحده آمریکا نتواند تحریم‌های مالی خود را اعمال کند، دیگر کشورهای عضو چندان علاقه‌مند نیستند که هزینه بالایی برای چنین تحولی پرداخت کنند.
درست مانند سازمان همکاری شانگهای که چین، روسیه و هندوستان در آن نیز عضو هستند، یکی از عواملی که باعث کاهش اثربخشی بریکس می‌شود پیچیدگی‌های روبط میان این کشورها و همچنین دیدگاه متفاوت آنها در رابطه با غرب است. هرچند هیچ‌یک از این کشورها دوست ندارند که غرب آنها را وادار به اجرای تحریم‌ها کند، اما بسیاری از آنها روابط نزدیکی با کشورهای غربی دارند که علاقه ندارند این روابط آسیب ببیند. چین و هندوستان دو رقیب استراتژیک هستند که در بسیاری از موارد با هم اختلاف‌نظر دارند. در اجلاس قبلی سازمان همکاری شانگهای، هندوستان حاضر به امضای یک سند اقتصادی نشد، چراکه این سند ادبیاتی مشابه ادبیات دیپلماتیک چین داشت و در آن به برخی برنامه‌های پکن مانند ابتکار توسعه جهانی اشاره شده‌بود. هندوستان تا حد زیادی خود را علیه منافع چین با غرب پیوند داده‌است. دسترسی به حمایت‌های اقتصادی و فناوری‌های غربی در هندوستان به شدت افزایش پیدا کرده‌است و روابط هندوستان و غرب وارد یک دوره جدید شده‌است. این روابط منافع اقتصادی زیادی برای هندوستان در پی داشته‌است که باعث می‌شود نارندرا مودی، نخست‌وزیر هندوستان بسیار نسبت به تلاش برای ایجاد توازن علیه گروه ۷ حساس باشد.
برزیل هم توسط رئیس‌جمهور چپ‌گرایی اداره می‌شود که نسبت به بیگانه‌سازی واشنگتن به‌عنوان یک شریک تجاری نگران است و کاملاً آگاه است که آمریکایی‌ها در مقابل رهبرانی که هژمونی آمریکا را در منطقه آمریکای لاتین به چالش بکشند، چه مواضع تهاجمی‌ای اتخاذ می‌کنند. آفریقای‌جنوبی هم نگران است که افزایش تعداد اعضای بریکس بیش از پیش باعث کاهش اثرگذاری این کشور در گروه شود. مقام‌های پرتوریا به شدت اظهار نگرانی می‌کنند که با توقف رشد اقتصادی آفریقای جنوبی در سال‌های اخیر، اثرگذاری قدرت‌های دیگر در گروه بریکس به شدت نسبت به آنها بیشتر شده‌است. آفریقای جنوبی همچنین علاقه‌ای ندارد در جنگ سرد احتمالی میان چین و آمریکا موضع‌گیری کند و البته به‌شدت از سوی غرب تحت فشار است تا طرف آمریکا را در این رقابت بگیرد. این موضوع باعث شد که هندوستان، برزیل و آفریقای جنوبی تلاش کنند تا مقررات سختگیرانه‌تری برای پذیرش عضو جدید یا عضو ناظر در بریکس در نظر گرفته‌شود. هندوستان به‌صورت ویژه معتقد بود که یکی از اصول پذیرش اعضای جدید باید دموکراسی در این کشورها باشد.
اختلاف‌نظرهایی مشابه آنچه در بریکس وجود دارد، پیش از این هم باعث شده‌بود تا نهادهای چندجانبه دیگر که با هدف ایجاد توازن جدید در جهان ایجاد شده‌اند، از جمله سازمان همکاری اسلامی، گروه ۷۷ و جنبش عدم تعهد اثرگذاری خود را از دست بدهند. عضویت کشورهای دیگری مانند آرژانتین، عربستان سعودی و حتی در آینده نیجریه با ترجیح‌های سیاست خارجی پیچیده این کشورها برای آمریکا مطلوب نخواهد بود. اما گروه بریکس که با شتاب زیادی توسعه پیدا کند، الزاماً گروه قدرتمندتری نخواهد شد، بلکه می‌تواند باعث شود این گروه غیرمنسجم‌تر شود و نتواند اجماع لازم را برای اقدام‌های مهم و اساسی ایجاد کند.
منبع: الجزیره
ترجمه: شهاب شهسواری