شاید وقتی دیگر
روزنامه هم‌میهن ، منتشر کننده آخرین و بروزترین اخبار داخلی و خارجی.
تلاش باکو و آنکارا برای بن‌بست ژئوپلیتیک ایرانگردهمایی رهبران سازمان همکاریهای شانگهای در سمرقند ازبکستان فرصتی برای گفت‌وگو درباره مناقشه در قفقاز جنوبی هم بود؛ این نخستین اجلاس این سازمان با عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران بود. در حالی که به نظر میرسید مناقشه قفقاز جنوبی با وجود تصرف بخش اعظمی از شهرهای اطراف قره‌باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان و پیمان آتش‌بس ایروان و باکو فعلاً به پایان رسیده است، به یکباره با حمله جمهوری آذربایجان به خاک اصلی ارمنستان و تصرف دهها کیلومتر وارد فاز جدیدی شد.
جمهوری آذربایجان ادعا کرد این حمله به خاطر اقدامات تحریکآمیز و عدم پایبندی ارمنستان به صلح و همکاری دوجانبه صورت گرفته، اما براساس شواهد هدف باکو سنجش میزان حساسیت ایران در مورد ایجاد دالان توران است. باکو با طرح ایجاد یک دالان سرزمینی در استان سیونیک در جنوب ارمنستان، خواستار اتصال جمهوری خودمختار نخجوان به خاک اصلی خود است؛ خواستهای که از حمایت آشکار ترکیه نیز برخوردار است، چراکه ترکیه نیز از این طریق به جمهوری آذربایجان و مهمتر از آن به سایر کشورهای ترک‌زبان عضو «سازمان کشورهای ترک» متصل خواهد شد و اتصال سرزمینی میان این کشورها محقق خواهد شد. به همین خاطر بود که ابراهیم کاراگول، سردبیر ینی‌شفق، روزنامه نزدیک به حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه در توصیف این دالان از نام دالان توران استفاده کرد و تصریح کرد که با ایجاد آن، ایران و ارمنستان از دور خارج خواهند شد.
باکو این منطقه را زنگزور و بخشی تاریخی از سرزمین خود خطاب میکند و همزمان با حمله باکو به ارمنستان دفتری در آنکارا با نام «سفارت جمهوری ترک زنگزور» ایجاد شد و پرچم این جمهوری ادعایی نیز با بهرهگیری از سه رنگ پرچم جمهوری آذربایجان از نشان ایرانی شیروخورشید با شمشیر نیز استفاده کرده بود. ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان به خاطر دوتکه بودن سرزمین نقطه‌ضعف بزرگی برای باکوست، اما شاید ایجاد دالان توران بیش از باکو خواسته و اراده ترکیه باشد. ترکیه در دوران اردوغان تلاش گستردهای برای ایجاد «شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان» کرد و اخیراً نیز موفق شد آن را به «سازمان کشورهای ترک» ارتقا دهد و اکنون فقط 20کیلومتر تا اتصال سرزمینی این کشورها به هم باقی مانده است که با اشغال بخشی از سرزمین ارمنستان، محقق خواهد شد. ترکیه از طریق یک باریکه سرزمینی به نام قرهسو میان ایران و ارمنستان که توسط رضاشاه به ترکیه داده شد و به «انگشت آتاترک» معروف است، به جمهوری خودمختار نخجوان متصل میشود؛ باریکهای که بین ایران و ایروان قرار گرفته و موجب شده سفر ایرانیها به ایروان از جنوبیترین مرز ارمنستان صورت بگیرد و ساعتها طول بکشد. با ایجاد دالان توران در خاک ارمنستان و ایجاد این اتصال میان جمهوری آذربایجان و ترکیه، تمامی مرز غرب و شمال غرب تا شمال شرقی ایران و به‌ویژه راه زمینی تجارت ایران به اروپا در انحصار کشورهای ترک‌زبان قرار خواهد گرفت و به گفته تحلیلگران، ایران دچار «خفگی ژئوپلیتیک» خواهد شد.
شاید به همین دلیل است که اسرائیل تبدیل به حامی جدی نظامی و امنیتی باکو شده و طی روزهای اخیر نیز اخبار حاکی از تحویل چندین محموله نظامی جدید اسرائیل به باکو بوده است. اسرائیل در سالهای اخیر مهمترین شریک نظامی و تسلیحاتی باکو بوده و بیش از ترکیه در تسلیح باکو نقش ایفا کرده است و سلاحهایی را در اختیار باکو قرار داده که کاربردی فراتر از کشور ضعیف ارمنستان دارد. نجمالدین اربکان، رئیس‌جمهور اسلامگرای ترکیه و پدر سیاسی اردوغان که در دوران حاکمیت عدالت و توسعه به منتقد اردوغان بدل شد، در یکی از سخنرانیهای خود گفته است: «یک کریدور از شکاف اسرائیل و لبنان تا شمال عراق، ارمنستان و باکو ایجاد خواهد شد. در این کریدور، شمال عراق و جنوب شرقی آناتولی به هم متصل و مردم مسلمان ساکن اینجا به عنوان لقمهای نرم به اسرائیل تسلیم خواهند شد تا بلعیده شوند. طرح همین است. ما شاهد اجرای این طرح هستیم و البته این قدرتهای خارجی میخواهند کشورهای مسلمان را در مقابل هم قرار دهند تا اینجا تبدیل به ویتنام شود، مسلمانان همدیگر را بکشند، اسرائیل آزادتر شود. برای این منظور، سیاست آنها نزدیک کردن اسرائیل و ترکیه به یکدیگر است. متأسفانه این دولت همانطور که میبینید با جان و دل با اسرائیل دوست است. با وزرای خارجه آن (اسرائیل) دیدار میکند.» انتظار میرفت روسیه نیز با این طرح توسعه‌طلبانه ترکیه مخالف باشد، اما به نظر میرسد تعلل و ناتوانی ایران در تکمیل و راه‌اندازی خطوط راه‌آهن شمال و جنوب که تنها 150 کیلومتر آن تا رسیدن به جمهوری آذربایجان باقی مانده و تنگناهای تحریمی توأمان ایران و روسیه و از سوی دیگر اهمیت جبهه جنگ در اوکراین، مسکو را به این نتیجه رسانده که با ترکیه در این زمینه همکاری کند. روسیه در صادرات گاز نیز به ترکیه متکی است و اردوغان نیز استاد فرصتطلبی است و در این تنگنای ایران و روسیه، تلاش میکند بیشترین بهره را ببرد. الهام علی‌اف در همین راستا اظهارات قابل تاملی داشت. او پس از اجلاس سمرقند گفته است: «آذربایجان با دو همسایه برجسته خود از روابط متحدانه برخوردار است. آذربایجان متحد روسیه و ترکیه است و ما به نوبه خود همیشه برای نزدیکتر کردن منافع آنها کار کرده‌ایم. این براساس منافع مشترک، عمل‌گرایی و خویشاوندی است.»
با وجود آنکه ارمنستان عضو پیمان امنیت جمعی است، درخواست کمکش از این پیمان با پاسخ منفی روسیه و سایر اعضا روبه‌رو شد و نشان داد این پیمانها تنها در صورتی به کار میآیند که روسیه بخواهد. حالا ارمنستان با میزبانی نانسی‌پلوسی، رئیس کنگره آمریکا به پشتیبانی آمریکاییها چشم دوخته است؛ کمکی که قاعدتاً نمیتواند از کمک سیاسی فراتر برود و در تنگنای نظامی دردی از ایروان دوا نخواهد کرد. ایران تنها کشوری بود که به موضوع حمله آذربایجان به ارمنستان واکنش جدی نشان داد و ضمن احضار سفیر باکو، وزیر خارجه ایران با همتای آذری خود گفت‌وگو کرد و رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی نیز در اجلاس سازمان شانگهای الهام علی‌اف را مورد خطاب قرار داد و بر قاطعیت ایران در حمایت از تمامیت ارضی کشورهای منطقه تاکید کرد و اطمینان داد که ایران اجازه نخواهد داد ژئوپلیتیک منطقه تغییر کند. رهبری در دیدار 28 تیرماه با رجب طیب اردوغان در تهران خطاب به او تاکید کرده بود که «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد، چراکه این مرز یک راه ارتباطی چندهزارساله است.» اکنون لابی جمهوری آذربایجان و ترکیه ادعا میکنند که ایجاد این دالان، مرز ایران و ارمنستان را تغییر نخواهد داد و در حمله اخیر نیز جمهوری آذربایجان به جای استان جنوبی سیونیک که هم‌مرز با ایران است به شهر میانی جرموک حمله کرده است و تا چهارونیم کیلومتری این شهر نیز رسید، اما به نظر میرسد با واکنش جدی ایران وادار به عقب‌نشینی شد. اردوغان که نقش پدرخوانده علی‌اف را در منطقه برعهده گرفته در بازگشت از سفر به خبرنگاران گفت که «درگیری بین آذربایجان و ارمنستان به پایان رسیده است. با این حال تاکید کرد که ما به منطقه نشان خواهیم داد که همیشه در کنار آذربایجان هستیم». احتمالا اردوغان در این مصاحبه، ایران را مورد خطاب قرار داده است که در موقعیت کنونی مانع از ایجاد این دالان شده است و قاعدتاً آن را به زمان بهتری موکول کرده است. تحرکات باکو و آنکارا و تلآویو برای ایجاد این دالان و بستن راه ایران به اروپا در این مرحله متوقف نخواهد شد و قطعا در آیندهای نزدیک پی گرفته خواهد شد، چراکه این پروژه یک موفقیت استراتژیک مهم برای این محور علیه ایران خواهد بود و دست یافتن به آن، مسیر چندان درازی ندارد و به سهولت و تنها با غفلتی کوتاه از سوی تهران، قابل دستیابی است. بنابراین باید منتظر تحولات جدید پیش رو در قفقاز جنوبی باشیم؛ شاید خیلی دور و شاید خیلی نزدیک.
