38 هزار متر بافت تاریخی امامزاده می‌‏شود؟

محله امامزاده یحیی (ع) تهران در آستانه اجرای یک طرح توسعه‌ای جدید است که خود سازمان نوسازی برای بهبود محله این طرح را ارائه داده است اما هنوز میراث فرهنگی تهران و شهرداری منطقه آن را بررسی نکرده است؛ طرحی که به‌واسطه آن حدود ۳۸ هزار مترمربع از دل بافت تاریخی تهران تغییر ماهیت و کاربری داده و به بخشی از امامزاده یحیی تبدیل می‌شود.

محله امامزاده یحیی تنها بخشی از عودلاجان است که بافت مسکونی دارد. عودلاجان، بافت تاریخی تهران در سال ۱۳۸۴ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده و هنوز علت اجرای این طرح در این محدوده مشخص نیست. 

در هر گوشه‌ و هر کوچه‌ای از محله امامزاده یحیی (ع) کارگاهی دیده می‌شود که سال‌ها پیش خبری از آنها نبود. حالا بافت محله متراکم‌تر از همیشه است و ماشین‌های سنگین و موتورهای باربر همه‌جای آن دیده می‌شوند و کاربری «ام» یا همان مختلط سال‌هاست که وارد آن شده و بافت اجتماعی را تغییر داده است.

بقعه امامزاده یحیی (ع) در محله‌ای به همین نام و در دل بافت تاریخی تهران یعنی محله عودلاجان قرار دارد و یکی از چند محله مهم دوره قاجار است که بررسی‌های محلی نشان می‌دهد این محله، مسکونی و در مجاورت بازار بوده که به‌تدریج با از دست دادن خصوصیات قبلی خود، بیشتر بناهای قدیمی آن تخریب شده است. زمانی امامزاده یحیی (ع) گورستان کنار روستای تهران بود؛ بیرون از هسته مرکزی روستا که در اثر توسعه شهر، آن را در برگرفت به مکانی مقدس برای مراجعه مردم و نشانی تاریخ تهران تبدیل شد.

با رشد تهران و افزایش جمعیت و خدمات تجاری، کناره‌های خیابان‌های احداثی در اختیار کارگاه‌های صنعتی، انبارها، گاراژها و مسافرخانه‌ها و به‌طورکلی فعالیت‌های مغایر با این بافت قرار گرفت. حالا بافت اجتماعی محله به سمت منفی دچار تغییر شده و با اجرای این طرح ممکن است تشدید شود. پژوهشگران می‌گویند تغییر نکردن امامزاده یکی از دلایل ماندگاری محله است و درست همین نقطه برای اجرای طرح انتخاب شده است؛ پناهگاهی عاطفی برای ساکنان و مردم شهر. 

طرحی که جدی‌تر شد

پیش‌زمینه طرح توسعه امامزاده یحیی(ع) به اوایل دهه ۹۰ شمسی بازمی‌گردد؛ زمانی که طرح برای اولین‌بار مطرح اما مدتی بعد لغو شد، با این حال سال گذشته این طرح دوباره از سوی تولیت امامزاده یحیی (ع) به سازمان نوسازی ارائه شد و تابستان امسال به مرحله‌ای رسید که زمزمه‌های ارسال آن به کمیسیون ماده پنج شهرداری تهران شنیده شد. 

بخشی از جزئیات این طرح را می‌شود در نامه‌ سازمان نوسازی به مدیرکل شهرسازی و طرح‌های شهری معاونت شهرسازی پیدا کرد؛ این نامه ۳۰ مردادماه امسال ارسال و در آن نوشته شده است: «باتوجه به تهیه مطالعات و طرح توسعه امامزاده یحیی (ع) در سال ۱۳۹۱ توسط شرکت توسعه و عمران انفاق برای سازمان اوقاف و امور خیریه کشور، پس از استقرار دفتر توسعه محله امامزاده یحیی (ع) در منطقه ۱۲ در سال جاری، تدقیق و اصلاح و تکمیل و پیگیری طرح مذکور در دفتر توسعه محله زیر نظر این سازمان قرار گرفت.

طرح توسعه آستان امامزاده یحیی (ع) در محدوده‌ای با وسعت حدود ۳/۵ هکتار با هدف تقویت هویت تاریخی و مذهبی، بهبود فضاها و خدمات پشتیبان به زائران در سه فاز اجرایی برنامه‌ریزی شده است. در فاز اول تملک و آزادسازی ۴۷ پلاک مجموعاً به مساحت ۱۵۸۳۴ مترمربع با رویکرد تعریض معابر و توسعه عملکردی آستان، فاز دوم تملک و آزادسازی ۳۰ پلاک به مساحت ۷۷۵۸ مترمربع با رویکرد ایجاد فضا برای کاربری‌های ثانویه و فاز سوم تملک و آزادسازی ۶۲ پلاک به مساحت ۹۸۲۵ مترمربع به منظور اقدامات توسعه‌ای تکمیلی پیش‌بینی شده است.

با بررسی‌های صورت‌گرفته توسط سازمان نوسازی و دفتر توسعه محله امامزاده یحیی (ع)، مقرر شد طرح توسعه آستان در دو مرحله به کمیسیون ماده پنج ارسال شود. مرحله اول شامل پیشنهاد تصویب محدوده مداخله و رویکرد و الزامات حاکم بر طرح است که زمینه‌ساز پیشبرد مطالعات و برنامه‌ها جهت ارائه و اخذ مصوبه در مرحله دوم است. خلاصه گزارش و شیت نقشه مرحله اول طرح جهت طی فرآیند تصویب در کمیسیون ماده پنج شهرداری تهران به حضور ارسال می‌شود.

پس از تصویب مرحله اول طرح در کمیسیون ماده 5، آستان امامزاده یحیی (ع) موظف است طی شش ماه مرحله دوم طرح توسعه شامل طراحی‌های شهری، مطالعات ترافیکی و برنامه تملک و اجرای طرح را با رعایت الزامات تعیین‌شده در ضوابط شیت نقشه طرح به کارگروه فنی و کمیسیون ماده پنج ارائه کند. در این خصوص این سازمان با بهره‌گیری از ظرفیت توسعه محله امامزاده یحیی(ع)، راهبری و تهیه طرح مذکور را در دستور کار قرار داده است. لذا خواهشمند است ترتیبی اتخاذ فرمایید تا زمینه تسریع در طرح موضوع در کمیسیون ماده پنج شهر تهران فراهم شود.»

تخریب نشانی تاریخ تهران 

مردادماه امسال شهردار تهران همراه با معاونان شهرسازی و معماری و اجتماعی و فرهنگی شهرداری پایتخت، شهردار منطقه ۱۲، مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران، اعضای هیئت امنا و تولیت حرم امامزاده یحیی(ع) و جمعی از معاونان و مدیران سازمان نوسازی در نشستی راهکارهای توسعه صحن حرم امامزاده یحیی و موانع تملک املاک اطراف آن را بررسی کرده بودند؛ نشستی که در آن اعضای هیئت امنا و تولیت امامزاده یحیی(ع) ضوابط را مانع حس تعلق ساکنان و افزایش مهاجرت اتباع به این محله را باعث ناامنی و رشد بزه اعلام کردند. 

اسکندر مختاری، پژوهشگر و متخصص مرمت بناهای تاریخی در گفت‌وگو با «هم‌میهن» می‌گوید، اجرای این طرح توسعه‌ای چه تبعاتی برای این بخش از بافت تاریخی تهران دارد: «وقتی این بافت ثبت شده یعنی ارزشمند است و یکی از نقاط شاخص مرکز تاریخی تهران و عودلاجان است؛ در طرح مورد نظر دو تعریض در نظر گرفته شده: یک معبر از سمت خیابان 15 خرداد و یک معبر از سمت خیابان ری که با ضوابط نگهداری بافت‌های تاریخی مغایر است. وقتی از بافت تاریخی صحبت می‌کنیم، یعنی این ظرف هم علاوه بر مظروف باید مورد توجه قرار گیرد.

چه در این محدوده بنای باارزشی وجود داشته باشد و چه نداشته باشد، این شاکله با ارزش باید حفظ شود؛ چون از یک دوره از توسعه شهر حکایت می‌کند که شهر براساس طرحی که برخاسته از شرایط طبیعی زمین بوده است، رشد و توسعه داشته است. این شبکه موجود حکایت از باغ‌هایی دارد که در اطراف روستای تهران وجود داشته و بعد، به بخشی از شهر تبدیل شده‌اند. زندگی اهالی شهر در طول چهار سده، روی این دانه‌بندی شکل گرفته است؛ بافتی که در آن مشاهیر زیادی به دنیا آمده‌اند و در تاریخ این شهر تاثیرگذار بوده‌اند.»

اجرای این طرح‌ها در بافت‌های تاریخی باارزش یا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، منوط به کسب اجازه از وزارت میراث فرهنگی است و اگر این وزارت با طرحی موافقت کند، اجرای آن قانونی است و حالا باید منتظر ماند و دید که میراث فرهنگی این تغییرات را به‌نفع بافت تاریخی می‌داند یا به ضرر آن؟

مختاری می‌گوید، طرح در محدوده‌ای 3/8 هکتاری برنامه‌ریزی شده و قرار است این محدوده دچار تغییر و تحول شود: «بیشترین دانه‌بندی عناصر و اجزای این بخش از بافت تاریخی تهران، مسکونی است.خود این بافت مسکونی‌ به دو دسته تقسیم می‌شود: بعضی از آنها متروکه‌اند و برخی دیگر هم سکنه دارند. بخشی دیگر از بافت محله مانند مدارس، مراکز فرهنگی و خود محدوده امامزاده یحیی (ع) غیرمسکونی است.»

این پژوهشگر از سرنوشت چند منطقه بافت تاریخی تهران پس از اجرای یک طرح توسعه‌ای می‌گوید: «ما مناطقی داشتیم که بدون اینکه طرحی داشته باشند، تخریب شده‌ و به سرزمین سوخته تبدیل شده‌اند. نمونه آن  حدود 10 هکتار از بافت برازجان در عودلاجان میانی بود که در طول دو، سه دهه اخیر خانه‌های آن به‌تدریج خراب یا خریداری و تصرف و درنهایت صاف شدند.»

طرح توسعه‌ای در بافت ثبت‌شده تاریخی تهران 

این طرح توسعه در شرایطی مطرح شده که بافت محله عودلاجان، در 24 اسفندماه 1384 پرونده ثبتی محله تاریخی عودلاجان با شماره ثبتی 153/81 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. محدوده ثبتی این محله از شمال خیابان امیرکبیر، جنوب خیابان 15 خرداد، غرب خیابان ناصرخسرو و شرق خیابان ری است و این طرح درست در وسط بافت ثبتی عودلاجان یعنی محله امامزاده یحیی قرار دارد که در حال حاضر تنها بخشی از عودلاجان است که بافت مسکونی دارد.

در پرونده ثبتی محله عودلاجان، گذرها و کوچه‌ها، خانه‌ها، بازارچه و دکان‌ها، عمارت‌ها، مدرسه‌ها، مساجد، میادین، تکایا، کاروانسرا، میادین، حمام‌های عمومی، قبرستان، سفارتخانه و... به‌عنوان مورفولوژی و استخوان‌بندی محله ثبت شده و با اجرای این طرح بخشی از محله از بین می‌رود یا با تغییر کاربری روبه‌رو می‌شود. 

در این نامه گفته شده که صحن امامزاده قرار است در سه فاز و به میزان 38 هزار  متر مربع توسعه پیدا کند: در فاز اول 47 پلاک و 15834 مترمربع، فاز دوم 30 پلاک و 7758 مترمربع و فاز سوم 62 پلاک و 9825 مترمربع تملک، تخریب و نوسازی رخ دهد. وحیدشهاب موحد، فعال محلی و میراث فرهنگی و گردشگری به «هم‌میهن» می‌گوید، اولین پرسش در ارتباط با این طرح این است که چرا در حال بررسی است؟

در مرحله اول قرار است طرح به کمیسیون ماده 5 ارائه شود که آن هم خلاصه حدود طرح است و درخواست شده ابتدا این طرح تصویب شود و بعد با اداره اوقاف باقی طرح را ارائه دهند. اگر طرح توجیح دارد، چه دلیلی دارد که به این شیوه ارائه شود؟ طرح پیوست اجتماعی و تایید سازمان میراث فرهنگی ندارد و همه جوانب آن مشخص نیست و نمی‌توان طرحی شهری در این ابعاد را بدون بررسی همه جوانب بررسی کرد. 

او می‌گوید، با اجرای این طرح یکپارچگی و اصالت محله امامزاده یحیی (ع) مخدوش می‌شود: «این بخش از بافت تاریخی تهران تنها محله مسکونی عودلاجان است و اهالی با این امامزاده مأنوسند و زندگی می‌کنند. می‌توان آن را حفظ کرد و گسترش داد، نه اینکه یک طرح توسعه‌ای بدون رعایت ضوابط میراث فرهنگی در آن اجرا کرد.»

از اوایل دهه 80 شمسی تا امروز چند طرح مشابه در بخش‌هایی از بافت تاریخی تهران انجام شد که نتیجه‌ای به دنبال نداشته است. نمونه آن طرح خانه‌های خالی از سرنگ در محله برازجان، طرح توسعه محله سیروس و طرح گورستان باغ نفرآباد بود که به اعتقاد کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی، تنها زمین‌هایی خالی و بی‌دفاع برجای گذاشت و به‌دلیل کمبود بودجه و مشکلات در خود طرح، نیمه‌کاره ماندند. موحد توضیح می‌دهد که اگر اسناد این طرح‌ها بررسی می‌شد، دوباره چنین طرحی داده نمی‌شد و شهرداری متولی آن نمی‌شد که برای اجرای آن دفتر توسعه محلی را دوبار ه در محله راه‌اندازی کند.