نگاهی به پدیده رحم اجاره‌ای و اهدای جنین در ایران
نیاز به تدوین قانون برای رحم اجاره‌ای
امیرحسین صفدری، پژوهشگر علم حقوق
ناباروری به‌عنوان یک بحران در دوره زندگی هر انسانی ممکن است وجود داشته باشد که این مسئله اگر قابل درمان نباشد، می‌تواند تاثیرات زیادی در روابط خانوادگی و فردی افراد ایجاد کند. بی‌شک می‌توان گفت، یکی از عوامل اصلی طلاق در هر جامعه‌ای به‌ویژه در جامعه ایران، ناباروری زوجین جوان است اما خوشبختانه امروزه در جامعه بشری پدیده‌های نوینی مثل تولد کودک از طریق رحم اجاره‌ای یا اهدای جنین وجود دارد.
درحال‌حاضر استفاده از روش رحم جایگزین برای باروری به‌دلایل مختلفی صورت می‌گیرد که گاهی ممکن است زوجین از نظر بیولوژی و ژنتیکی بتوانند صاحب فرزند شوند، ولی زوجه به‌علت نقص یا نقایص ارگانیک نمی‌تواند جنین را در رحم خود پرورش دهد یا گاهی هم ممکن است زوجه به‌دلیل امراض مختلف رحم خود را از دست بدهد یا در برخی موارد زن به‌طور مادرزادی فاقد رحم باشد که رحم اجاره‌ای این امکان را فراهم کرده تا آن زن صاحب فرزند شود.
رحم اجاره‌ای به زبان ساده یعنی یک زن به کمک وسایل پزشکی، آلات مصنوعی و بدون انجام عمل مقاربت و نزدیکی از اسپرم و تخمک یک زوج، باردار شود و اهدای جنین به زبان ساده یعنی استفاده کردن از سلول‌‌های جنسی زن و مرد اهداکننده جنین که در محیط آزمایشگاهی جنینی تشکیل شود و به کمک امکانات پزشکی و آزمایشگاهی به رحم زن متقاضی فرزند انتقال داده می‌شود. درحال حاضر درباره رحم اجاره‌ای در کشور ما متاسفانه هیچ قانونی به‌صورت خاص وجود ندارد؛ ضعف در قانون‌گذاری موجب شده مشکلات زیادی درباره مسائل مربوط به رحم اجاره‌ای در جامعه ما پیش بیاید.
درباره اهدای جنین مجلس در سال ۱۳۸۲ طرحی را با نام قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور به تصویب رساند که لزوم اصلاح این قانون درحال‌حاضر در جامعه ما به‌شدت احساس می‌شود، چراکه این قانون بسیار کلی، مبهم و قدیمی است. نکته دیگر اینکه مسئله رحم اجاره‌ای در ایران از لحاظ شرعی و فقهی تا حد زیادی حل شده است و اکثر فقها رحم اجاره‌ای را به‌شرط اینکه اتفاقات غیرشرعی رخ ندهد، جایز دانسته و مورد پذیرش قرار داده‌اند اما نبود یک قانون خاص درخصوص رحم اجاره‌ای باعث شده تا آثار حقوقی و اجتماعی پدیده رحم اجاره‌ای به‌صراحت و دقیق مشخص نباشد و اینگونه باب سوءاستفاده را دراین‌خصوص باز کند، برهمین‌اساس بهتر است مجلس شورای اسلامی هرچه زودتر درخصوص رحم اجاره‌ای قانونی جامع و علمی را به تصویب برساند تا از مشکلات زیادی که در این حوزه رخ داده است جلوگیری شود.
مهمترین سوالاتی که درخصوص این دو پدیده اجتماعی در بین مردم مطرح است این سوالات است:
۱- نظر فقه و علم حقوق درخصوص رحم اجاره‌ای چیست؟
۲- آیا درخصوص این دو پدیده باید قراردادی نوشته شود؟
۳- وضعیت حقوقی فرزندان متولد از رحم اجاره‌ای و اهدای جنین چگونه است؟
۴- پدر و مادر اصلی طفل در این دو پدیده چه افرادی هستند؟
۵- شرایط دریافت جنین توسط زوجین نابارور چیست؟
قراردادهایی که درباره پدیده رحم اجاره‌ای نوشته می‌شود معمولاً براساس ماده 10 قانون مدنی است، اما درخصوص صحت یا بطلان این نوع از قراردادها بین حقوقدانان اختلاف‌نظراتی دیده می‌شود که این اختلاف نظرات هم بیشتر به‌دلیل نبود یک قانون خاص درباره این پدیده اجتماعی است. استفاده از رحم اجاره‌ای کاملاً یک امر توافقی بود و این مسئله برای درمان ناباروری بسیار خوب است. در رحم اجاره‌ای براساس توافق طرفین یک زن که (مادر جانشین) نام دارد، می‌‌پذیرد تا با روش‌های آزمایشگاهی و پزشکی اسپرم و تخمک یک زوج را که باردار نمی‌شوند، در رحم خود نگهداری کند و پس از تولد طفل، آن طفل متولدشده را به زوج طرف قرارداد خود صحیح و سالم تحویل بدهد. آن زوج، حکم پدر و مادر اصلی طفل را دارند و تمام حقوق ناشی از وظایف پدر و مادری برای طفل متولدشده از رحم اجاره‌ای را دارا هستند.
قانون‌گذار ما در ماده 2 قانون، نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب سال 1382 برای دریافت جنین شرایطی را مقرر کرده و به‌صراحت بیان می‌کند: «تقاضای دریافت جنین اهدایی باید به‌طور مشترک از طرف زن و شوهر تنظیم و تسلیم دادگاه شود و دادگاه در صورت احراز شرایط ذیل مجوز دریافت جنین را صادر می‌کند:
الف) زوجین بنا به گواهی پزشکی معتبر، امکان بچه‌دار شدن نداشته باشند و زوجه استعداد دریافت جنین را داشته باشد.
ب) زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.
ج) هیچ‌یک از زوجین محجور نباشند.
د) هیچ‌یک از زوجین مبتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج نباشند.
ه) هیچ‌یک از زوجین معتاد به موادمخدر نباشند.
و) زوجین باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.»
