گزارش هم‌میهن از آنچه در بارش‌های شدید اخیر در خراسان رضوی اتفاق افتاد
سیل بی تدبیری و مرگ
کوه‌های تراشیده، مسیل‌های بسته، خانه‌های بر آب، ۱۲ کشته و ۸ گمشده. این خلاصه قصه پُر آب چشمی است که این‌بار «آب» بر سر خراسان رضوی آوار کرد. از عصر سه‌شنبه‌ای که گذشت تا عصر چهارشنبه آنقدر باران بارید که درنهایت سیلی عجیب محله‌های مهمی در مشهد و در ادامه چند روستا را درگیر کرد؛ بارانی که مسئولان شهر مشهد، برای نمونه فرماندار این شهر، آن را مربوط به ۳۸ میلی‌متر بارش در مدت ۲۵ دقیقه دانستند که در ۵۰ سال گذشته کم‌سابقه بوده است.
سیلی که از روز چهارشنبه تابه‌حال به صدر خبرها آمده و به‌نظر می‌رسد آنقدر غافلگیرکننده بوده که مسئولان بخش‌های مختلف مشهد را به تناقض‌گویی واداشته، موجب آسیب جدی به سه‌منطقه در شهر مشهد شده است: بلوار نماز، پل ترمینال و محله سیدی و خیابان سپاه ۶۹. مناطقی که همه جزو محله‌های حاشیه‌ای، در معرض آسیب و البته کلیدی شهر مشهدند.
اهالی این سه‌منطقه می‌گویند بارش باران و تگرگ‌های بزرگ نه 25 دقیقه که نزدیک به 45 دقیقه ادامه داشته و بااین‌حال قبل از آن هم هشداری درباره وقوع سیل نشنیده بودند؛ مسئولان شهرداری مشهد اما این را تکذیب می‌کنند و می‌گویند هشدارهای لازم به شهروندان داده شده بوده و وظیفه‌ای نبوده که آنها انجام نداده باشند.
نمونه‌اش مهدی یعقوبی، معاون خدمات شهری شهرداری مشهد که با لحنی تند به «هم‌میهن» می‌گوید، قبل از وقوع این سیل هشدارهای زرد و نارنجی داده شده بود: «ما هم طبق این هشدارها چیدمان نیرو داشتیم، هم ظرفیت و تجهیزات‌مان در این موضوع درگیر بودند. بنا به قول کارشناسان هواشناسی ما تابه‌حال چنین بارندگی‌ای نداشتیم و بی‌سابقه بوده است. یعنی یک سیلاب وحشتناک اتفاق افتاده است اما غیر از دو یا سه نقطه از شهر که ما در آنجاها به مشکل جدی خوردیم، بقیه شهر کاملاً مدیریت شد. همان دو یا سه نقطه هم کمتر از ۱۲ ساعت کلاً تخلیه شد.»
اهالی مناطق سیل‌زده مشهد اما به هم‌میهن می‌گویند، هشداری به گوش‌شان نخورده است. آنها در گفت‌وگو با هم‌میهن تعریف می‌کنند که بعد از بارش شدید باران، آب پشت دیواری متعلق به اراضی آستان قدس رضوی در خیابان سپاه 69 جمع شده بود، اما به‌دلیل حجم زیاد آب دیوار فرو می‌ریزد و سیل به سمت خانه‌ها سرازیر می‌شود.
خانم تنهایی، یکی از اهالی همین خیابان است که در طبقه همکف یکی از آپارتمان‌ها زندگی می‌کند و سیل همان‌شب به خانه‌اش رسید و او فقط فرصت داشت خودش را به طبقات بالاتر برساند. او می‌گوید، ما در این خانه مستاجریم و حالا دو شب است که در خانه یکی از آشنایان زندگی می‌کنیم: «وقتی سیل آمد، آب از زیر در وارد خانه شد. فقط فرصت کردم که یک‌چادر بردارم، بدون کفش فرار کنم و به طبقه پنجم خانه برسم. کسی غیر از من در خانه نبود، به پسرم زنگ زدم و گفتم سمت خانه نیاید. دیوار پارکینگ شکست و افتاد داخل خانه. همه‌چیز را خراب کرد و حالا چیزی برای ما باقی نمانده. هرچی داشتیم و نداشتیم آب برد.»
بعد از این حادثه هلال‌احمر و بسیج گل‌ولای را از خانه‌های سیل‌زده همین محدوده خارج کردند: «خانه تا دو متر و شاید بیشتر زیر آب بود. طبقات بالاتر از ما آسیب ندیدند. اول شدت آب کم بود، اما بعد که دیوار زمین‌های آستان فروریخت، انگار که یک سد شکسته باشد؛ آب ریخت توی خانه‌ها. چهار نفر در کوچه ما کشته داد.»
مسئولان استان خراسان رضوی در روزهای گذشته، اظهارنظرهای زیادی داشته‌اند؛ نمونه‌اش سخنان دیروز احمد علم‌الهدی، امام جمعه مشهد که با سخنان قبلی‌اش درباره سیل مقایسه شد.
نهم فروردین سال 98 وقتی چندین استان را سیل گرفت، احمد علم‌الهدی، امام‌جمعه مشهد در واکنش به این حادثه، سخن از نبود مدیریت جهادی به میان آورد. او همان روز در خطبه‌های نمازجمعه مشهد، گفت که «اگر نزول این باران موجب تخریب شد باید بررسی کنیم آیا اشکال در نزول باران رحمت الهی است و یا اشکال در نوع مدیریت فرصت‌طلبانه و مقتدرانه است؟ وقتی مدیریت جهادی نبود و محور مدیریت، مسئولیت و خدمت نباشد از هر حادثه و جریانی ولو رحمت الهی، نکبت و نقمت برای مردم به وجود می‌آورد و این طبیعی است.»
او همان موقع موضوع را به مدیریت انقلابی مرتبط دانست و دولت وقت را زیر سوال برد: «چه در زلزله غرب کشور و چه در سیل گلستان آنکه وارد عملیات شد و مسائل را حل کرد یا سپاه بود و یا ارتش.»
روز گذشته اما او، در خطبه نماز مشهد، برداشت دیگری از سیل شهرش کرد و آن را یک بلای طبیعی دانست: «سیل در مشهد یک بلای طبیعی بود که متولیان امر را غافلگیر کرد، نباید در این حادثه دنبال عامل غیرطبیعی بگردیم. این سیل غافلگیرکننده در جایی جریان یافت که تاکنون در مشهد سابقه نداشته است و نمی‌توان گفت چرا پیش از این علاج نکردند. سیل بر اثر شدت بارش از دامنه کوه خلج جریان یافت.»
شتاب‌زدگی و غافلگیری مسئولان شهر مشهد به جایی رسد که حسن کلیدری، رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد در مصاحبه‌ای سیل را کلاً تکذیب و آن را آبگرفتگی جزئی دانست؛ اظهارنظری آنقدر پرسروصدا که موجب شد استاندار خراسان رضوی او را از کار برکنار کند.
سیل چطور اتفاق افتاد؟
بلوار نماز، کوی سیدی و محله سپاه 69؛ سه‌محله آسیب‌دیده سیل اخیر هستند. وکیل‌آباد مشهد را اگر چند خط موازی در نظر بگیریم، بلوار نماز آخرین خط خیابانی از وکیل‌آباد است که کنارش کوه است، یعنی پایین‌دست کوه. مناطق سیدی و سپاه هم به همین صورت است.
بررسی مسیر آبی که سرازیر شد، نشان می‌دهد اول آب وارد بلوار نماز و بعد وارد محله سیدی و سپاه شده است. ازطرف‌دیگر آب شهر و سیلاب‌ها وارد پل ترمینال و آنجا جمع شده است. موضوع دیگری که این روزها درباره آن صحبت می‌شود، فرضیه‌ای است که شهرداری مشهد آن را تایید نمی‌کند؛ اینکه در پل ترمینال مشهد، دریچه‌هایی وجود دارد که می‌توانند هزار دبی آب را عبور دهد و طبیعتاً نباید آب آنجا جمع می‌شده است.
گفته می‌شود این دریچه‌ها شاید عملکردش دقیق نبوده یا به‌زعم بعضی کارشناسان، شاید این دریچه‌ها از یک سمت مسدود بوده. یک منبع آگاه که با معاون شهردار و آتش‌نشانی مشهد صحبت کرده اما به هم‌میهن می‌گوید، آنها این فرضیه را رد می‌کنند و می‌گویند به‌دلیل آشغال‌هایی که در خود آب سیل بوده، کانال بسته شده و نتوانسته آب را به‌طور مناسب عبور دهد؛ همین هم موجب شده که سه‌متر آب جمع و منجر به فوت دو نفر شود.
بررسیهای هم‌میهن نشان می‌دهد، 15 خودرو و حدود 8 موتورسیکلت در میدان انقلاب و پل ترمینال مشهد گرفتار شده بودند که توسط تجهیزات آتش‌نشانی تا شب از آب خارج شدند. این فرآیند تا چهارشنبه‌شب ادامه داشت و فردایش پل و میدان باز شدند.
سوال دیگر این است که چرا در محله سیدی و سپاه 69 بیشترین خرابی اتفاق افتاد؟ آنطور که مردم محلی می‌گویند و رئیس سازمان مدیریت بحران کشور تایید کرده است، در این منطقه زمینی متعلق به آستان قدس وجود دارد که دورش را دیوار کشیده‌اند؛ مسئولان شهرداری مشهد می‌گویند که خود مردم هم تقاضا داشته‌اند آنجا دیوار کشیده شود چون محل تجمع معتادان بوده است.
بررسی ویدئوهای منتشرشده از سیل نشان می‌دهد آب که از کوه پایین آمده است، پشت این دیوارها سد تشکیل شده و بعد با حجم زیاد آب، این دیوارها تخریب و وارد محله سپاه 69 شده است. بیشتر ویدئوهایی که در آنها ماشین‌های سرگردان در آب و خانه‌های خراب‌شده نشان داده می‌شود، مربوط به منطقه سپاه 69 است که آب با ارتفاع خیلی زیاد داخل شده و زندگی مردم را با خود برده است؛ در این منطقه مردم خانه‌خراب شده‌اند اما نزدیک همین خیابان، مثلاً در سپاه 67 چنین تخریب‌هایی وجود ندارد.
منطقه دیگر، بلوار نماز است که حجم آب جمع‌شده در آن زیاده بوده و ماشین‌های زیادی در آب معلق شده بودند؛ بخشی از آب هم وارد بلوار ناصری شده و به بزرگراه کلانتری مشهد ریخته است که این هم مسئله مهمی است، چون این بزرگراه یکی از شاهرگ‌های ترافیکی مشهد است و آب عمود بر این بزرگراه، واردش می‌شود.
این موضوع این شائبه را ایجاد کرده که یک بزرگراه مهم مشهد، عمود بر مسیل ساخته شده است اما مسئولان شهرداری مشهد این موضوع را رد می‌کنند و می‌گویند انحراف آب موجب شده که جریان آب وارد این بزرگراه شود.
اختلاف در اعلام آمارها
در چند روزی که از سیل مشهد می‌گذرد، اختلاف درباره اعلام تعداد کشته‌شدگان و گمشده‌ها به چشم می‌آید. چهارشنبه که خبرها و فیلم‌های سیل از راه رسید، اولین کشته‌شده‌هایی که از آنها نام برده شد، دو نفر بودند؛ یک زن و مرد حدوداً 50 ساله که در پل ترمینال داخل یک پراید فوت کردند.
ساعت 10 شب حمیدرضا کافی‌نیا، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد در مصاحبه‌ای با سایت شهرآرا گفت تعداد کشته‌شده‌ها به 7 نفر رسیده است اما ساعتی بعد این گفت‌وگو از این سایت حذف شد. یک منبع آگاه به هم‌میهن می‌گوید که همان زمان با نیروهای آتش‌نشانی صحبت کرده و آنها گفته‌اند تا چهارشنبه‌شب دو کشته در پل ترمینال، یک مادر و دو فرزند در محله سیدی یا همان منطقه سپاه و دو کودک هم در همان محله از آب بیرون کشیده شده‌اند؛ یعنی یک زن و چهار کودک فقط در محله سیدی کشته شده‌اند: «مجموع این می‌شود 7 کشته تا آخر چهارشنبه اما پنجشنبه ستاد بحران، کشته‌ها را 5 نفر اعلام کرد. درحالی‌که آتش‌نشانی 7 جنازه از آب درآورده است و اینکه ستاد بحران تعداد را 5 نفر اعلام می‌کند، خودش باید پاسخگو باشد. به گفته فرماندار مشهد صبح جمعه یکی از مفقودی‌ها پیدا شده و خب این آمار آتش‌نشانی را به 8 نفر می‌رساند اما ستاد بحران تعداد را 6نفر اعلام می‌کند.»
فیلم منتشرشده از جلسه مدیریت بحران که با وزیر کشور برگزار شد هم تایید می‌کند که در این جلسه مدیران گفته‌اند باید برای این اختلاف کاری بکنیم.
درباره تعداد مفقودی‌ها هم در چندروز گذشته اختلاف وجود داشته است؛ روز اول سیل اعلام شد که 12 مفقودی وجود دارد؛ سه نفر در روستای میرآباد نیشابور نزدیکِ پل استان، سه نفر در روستای کوچیان نزدیکِ سد طرق مشهد، سه نفر در روستای سرمایه ملک‌آباد مشهد و سه نفر در منطقه احمدآباد فریمان.
در ادامه اما ستاد مدیریت بحران پنجشنبه اعلام کرد، دو نفر مفقودی وجود دارد، یکی در فریمان، یکی در مشهد. از طرف دیگر رضا دبیریان، عضو شورای شهر مشهد به سایت «انتخاب» گفت که تعداد مفقودی‌ها در مشهد «۱۲ نفر» است و برخی از مفقودی‌ها بچه‌هایی هستند که مدارس‌شان تعطیل شده بود اما در ادامه ستاد بحران از آنها نامی نبرد؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد یکی از مفقودی‌ها که پیدا شده، یک پیرمرد است و حرفی از مفقودیِ کودک زده نشده است.
آخرین آمار در این باره را جمعه‌شب ذاکری، معاون سیاسی فرماندار فریمان اعلام کرد: «با پیداشدن اجساد چهار مفقود سیل در فریمان، تعداد جانباختگان سیل در خراسان رضوی به 12 نفر رسید.
ادامه جست‌وجو برای یک مفقودی
محسن ذاکریان، مدیرعامل جمعیت هلال احمر استان خراسان رضوی در گفت‌وگو با هم‌میهن آمار متفاوتی از مفقودی‌ها می‌دهد. به گفته او، از ابتدای جاری‌شدن سیل، هفت نفر مفقود بودند اما درحال‌حاضر تنها یک زن از اهالی روستای شلگرد طرقبه، اعلام مفقودی شده که البته مشخصات زیادی از او در دست نیست و حتی صحت این گزارش هم مشخص نیست.
بااین‌همه او تاکید می‌کند که جمعیت هلال‌احمر، عملیات جست‌وجو برای پیدا کردن مفقودی‌ها را انجام می‌دهد و اگر موارد دیگری بود حتماً اطلاع داده می‌شد. او می‌گوید: «ما چهار مفقودی در فریمان داشتیم که آخرین مورد آن روز گذشته پیدا شد. یک‌نفر دیگر هم در یکی دیگر از روستاهای مشهد مفقود شده بود که همان روز پیدا شد. معمولاً در مفقودی‌ها گزارش‌ها دقیق نیست و جزئیات زیادی وجود ندارد. از آنجا که بیش از 24 ساعت است که جست‌وجو برای پیدا کردن یک‌نفر مفقودی ادامه دارد، ممکن است گزارش اشتباه باشد. البته در ساعت‌های اول حادثه، گزارش زیادی از مفقودی داشتیم که پیدا شدند.»
او می‌گوید که تعداد فوتی‌ها را باید از مدیریت بحران استان خراسان رضوی پیگیری کرد: «از ابتدای جاری‌شدن سیل، در سطح استان 29 نفر رهاسازی داشتیم. البته در این میان گزارش مفقودی سه‌نفر در منطقه‌ای بین سرخس و صالح‌آباد هم اعلام شد که اجساد آنها را پیدا کردند.»
مدیرعامل جمعیت هلال‌احمر خراسان رضوی، گزارشی از عملیات امدادی از زمان جاری‌شدن سیل می‌دهد و می‌گوید: «ما از ساعت حدود 14 بیست‌وششم اردیبهشت‌ماه، سامانه‌های رگباری و جاری‌شدن سیل را در استان داشتیم و از همان ابتدا یعنی از ساعت 14:30، شهر مشهد آسیب دید. به‌دلیل تراکم بالای خانه‌ها و خودروها، جنس بحران در مشهد با مناطق دیگر متفاوت است، بنابراین توجه بیشتری به شهر مشهد شد. میدان انقلاب مشهد، آبگرفتگی شدید و انسداد مسیر داشت که منجر شد تعداد زیادی خودرو دچار آسیب شوند و یکی، دو نفر هم که راه فرار را پیدا نکرده بودند، جان‌شان را از دست دادند.
دراین‌میان در پی شکستن یک دیوار در خیابان 69 محله سیدی، حجم زیادی از آب وارد خانه‌ها شد. آن مناطق محروم هستند و خسارت زیادی هم دیدند. برآوردهای ما نشان می‌دهد که150 خانواده در شهر مشهد تحت‌تأثیر سیل قرار گرفته‌اند.»
براساس اعلام او، دو اردوگاه در فریمان برای اسکان خانواده‌های آسیب‌دیده از سیل برپا شد اما نکته اینجاست که خیلی‌ها حاضر به اسکان اضطراری نیستند: «در روستای هدایت‌آباد که از سیل آسیب دیده بود، اهالی اسکان اضطراری را نپذیرفتند، حتی برای‌شان اردوگاه هم برپا شد اما آنها ترجیح دادند که در منازل آشنایان‌شان سکونت کنند.»
به گفته او، بااین‌همه دو اردوگاه برای 15 خانوار ایجاد شد که یکی در مجاورت مدرسه است و دیگری در مجاورت مسجد.
چرا سیل آمد؟
در روزهای گذشته، تعداد زیادی از کارشناسان از دلایل محیط زیستی و شهری و چرایی آسیب سیل به سه منطقه مشهد گفته‌اند؛ یک نکته بین همه این اظهارنظرها مشترک است: ساخت و سازهای بی‌رویه و بی‌ضابطه، کوه‌تراشی و بی‌توجهی به هشدارهای هواشناسی. حالا گفته می‌شود سیل اخیر به حدود هزار خانه در این مناطق آسیب زده است؛ مناطقی که بیشترین آسیب را در مشهد دیده‌اند مناطق حاشیه‌ای و آسیب‌خیزند؛ ساکنان این مناطق عموماً سطح درآمدی و تحصیلی پایینی دارند که تجمع انواع آسیب‌ها در همین مناطق است. حاشیه شهر مشهد به لحاظ مساحت شهری، دارای مساحت کمتری است اما جمعیت بسیاری را در خود جای داده است.
براساس آمار اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی، این استان پنج هزار و 477 هکتار سکونت‌گاه غیررسمی دارد که سه هزار و 894هکتار از این رقم مربوط به شهر مشهد است و با پوشش 10 درصدی سکونت‌گاه‌های غیررسمی کشور در رتبه دوم قرار دارد و می‌توان گفت حاشیه شهر مشهد یکی از فرسوده‌ترین بافت‌های کالبدی کشور است.
میزان بافت‌های ناکارآمد حاشیه شهر مشهد هم دوهزار و 67 هکتار است که در این مورد نیز شهر مشهد در رتبه سوم کشور قرار گرفته است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در آبان ۱۴۰۱، مشهد و خراسان رضوی با اختلاف در صدر آمار بیشترین تعداد حاشیه‌نشین در کشور قرار دارند؛ خراسان رضوی با تعداد ۱۰۷ محله، بیشترین تعداد محلات هدف حاشیه‌نشینی را در کشور دارد. همچنین از نظر تعداد جمعیت ساکن در سکونت‌گاه‌های غیررسمی، استان خراسان رضوی با ۹۵۷ هزار و ۶۶۷ نفر در رتبه نخست قرار دارد. با این همه اما در همان سال آمار حاشیه‌نشینان مشهد حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر برآورد شده است.
آرش هاشمی، خبرنگار اهل مشهد که این موضوع را در سال‌های اخیر دنبال کرده به هم‌میهن می‌گوید که در سال‌های گذشته همیشه درباره ساخت و سازها و پروژه‌های کلان شهرداری در ارتفاعات جنوبی مشهد کمپین‌های اجتماعی، محیط‌زیستی و دعواهای سیاسی جریان داشته است: «تعداد زیادی از کارشناسان شهری و محیط زیستی مخالف این ساخت و سازها بوده‌اند؛ همین بلوار نمازی که سیل آسیب زیادی به آن زده، یک بلوار جدید است و حتی بزرگراه ناصری. در ویدئوهایی که نشان می‌دهد آب از کوه پایین می‌آید، مشخص است که کوه، تراش خورده است و حالت طبیعی ندارد.
از طرف دیگر آقای پژمانفر، رئیس کمیسیون ماده 90 هم گفته که ما همیشه درباره این ساخت و سازها هشدار داده بودیم اما به ما گفتند که دعوای سیاسی است. همه این سال‌ها درباره خراب کردن ارتفاعات و دست‌اندازی‌های این منطقه هشدار داده شده بود. در این مناطق، غیر از عوامل مردم، ساخت و سازهای زیادی انجام شده است؛ شهرداری در دوره‌های مختلف آنجا ساخت و ساز و دست‌اندازی کرده است و بخشی که مورد اعتراض بود، طرح‌های شهرداری بود؛ مثل بزرگراه‌ها و بلوارهایی که ایجاد کرده است از جمله بلوار نماز که به ساختش اعتراض زیادی بود و عده‌ای معتقد بودند بار ترافیکی شهر را تا 50 درصد کم می‌کند اما مخالفان می‌گفتند تاثیری در بار ترافیکی شهر ندارد.»
مهدی یعقوبی، معاون محیط زیست و خدمات شهری شهرداری مشهد اما این حرف‌ها را قبول ندارد؛ او با عصبانیت به هم‌میهن می‌گوید که با این حجم بارندگی، آمدن سیل ناگزیر بود: «همین امروز جمعه[دیروز]، ۱۰ میلی‌متر بارندگی داشتیم، بارندگی‌ها مستمر ادامه دارد. همکاران ما به صورت شبانه‌روزی آماده‌باش‌اند. علاوه بر اینکه به مناطق بیرون از شهر که دچار سیلاب شده بودند کمک می‌کردیم و تمام نظافت‌ها انجام شد، تمام بچه‌های ما نه در قالب بازدید و جلسه که به صورت عملی در میدان حضور داشتند. همین امروز هم به اتفاق شهردار درحال شناسایی مسیرها بودیم و خداراشکر تمام مسیل‌ها باز است و مشکلی نداریم. آن شب هم تخلیه پارک‌ها شب قبل از بارش صورت گرفت.
پارک وکیل‌آباد و هم مسیر رودها را هم مستندسازی کردیم و هم تعطیل کردیم که حتی مردم تعجب می‌کردند که برای چه این کار دارد صورت می‌گیرد. هم باد هم بارندگی پیش‌بینی شده بود و دو روز قبل هم هشدار داده شده بود که بند گلستان سرریز شده و برای همین ما کل مسیر بند گلستان را تخلیه کرده بودیم. اگر تخلیه نمی‌شد که اتفاقات خیلی ناگواری رخ می‌داد. در کشورهای دیگر هم که زیرساخت‌های خوب وجود دارد وقتی طوفان و سیلاب اتفاق می‌افتد نمی‌توانند با ماشین‌ها و ادوات و منابع انسانی مدیریت کنند. آیا شدنی است که جلوی سیلاب را بگیریم؟ سیلاب را فقط باید مدیریت کرد.»
او می‌گوید این میان نه شهرداری که مردم مقصرند: «مردم ساخت و سازهای بی‌رویه انجام می‌دهند و وقتی ماده ۱۰۰ اعمال می‌شود معمولاً اجرایی نمی‌شود. باید بررسی میدانی در این باره صورت بگیرد. آقای وزیر کشور به مشهد آمدند و وضعیت را دیدند. خیابان‌هایی که روی مسیل‌ها شبانه ساخته شده و نه به اخطارهای شهرداری توجه شده و نه برخوردی صورت گرفته است. شما چند نهاد نظامی و غیرنظامی در تهران می‌بینید که اطرافش محصور شده و در مسیر مسیل‌ها هستند؟ شهرداری یک نهاد خدمترسان است و تمام منابع طبیعی و کوه‌ها را که در اختیار ندارد و در حوزه کاری خودش است. این خانه‌هایی که در این سیل درگیر بودند، کدام‌شان سند یا پایان کار از شهرداری دارد؟ مسیل‌های ما الان تمیز و باز است و مشکلی نداریم. وقتی هواشناسی می‌گوید که در کل ادوار گذشته چنین بارندگی‌ای در شهر مشهد نداشته‌ایم، یعنی یک سیلاب عجیب از کوه‌های اطراف روانه خیابان شده است.»
خسارت به 33 نقطه روستایی و 5 نقطه شهری
به گفته ذاکریان، گل‌ولای در همان ساعت‌های اولیه سیل در شهر مشهد تخلیه و از روز گذشته هم توزیع جیره‌های غذایی، موکت و پتو و همچنین شست‌وشوی منازل آغاز شد: «در مرحله دوم امدادرسانی، تثبیت منطقه انجام می‌شود، چون حادثه در داخل شهر مشهد رخ داده، دستگاه‌های خدمترسان زیادی هستند که به‌سرعت خسارت‌ها را جبران می‌کنند.»
بااین‌همه اما براساس اعلام مدیرعامل جمعیت هلال‌احمر خراسان رضوی، سیل در سطح استان از جمله در فریمان همچنان ادامه دارد: «ما صبح روز گذشته هم در فریمان سیل داشتیم، در کلات، سرخس و سبزوار هم احتمال تداوم بارندگی‌ها وجود دارد، حدود 65 تا 70 خانوار در فریمان آسیب دیده و هنوز عملیات تخلیه گل‌ولای در حال انجام است. درمجموع 33 نقطه روستایی و 5 نقطه شهری و 563 خانواده از سیل آسیب دیدند، یعنی خانه‌های‌شان تخریب یا دچار خسارت شد.»
براساس اعلام او، درحال‌حاضر امدادرسانی در این استان وارد مرحله دوم شده است: «تا جایی که ما اطلاع داریم آبگرفتگی در سطح شهر مشهد رفع شده است، 1827 نفر امدادرسانی و 233 نفر هم اسکان اضطراری شدند یا به نقاط امن منتقل شدند. برای 785 نفر هم اقلام غذایی توزیع شد. 540 نفر موکت و پتو گرفتند و 204 خانه هم از آب تخلیه شدند. درحال‌حاضر 25 تیم در مشهد و به‌طور کلی 700 تیم در کل استان مشغول به فعالیت هستند، این تیم‌ها با توجه به مشکل منطقه فعالیت می‌کنند؛ برخی به دنبال مفقودی هستند، تیم دیگر در حال آبگرفتگی هستند و جای دیگر امدادرسانی می‌کنند.»
او از آماده‌باش نیروهای امدادی خبر می‌دهد و می‌گوید که هنوز وضعیت بحران در فریمان برقرار است. تیم‌هایی به کلات اعزام شده‌اند، چراکه احتمال داده می‌شود بیشترین بارش در این منطقه وجود داشته باشد. به‌هرحال تا 24 ساعت آینده همچنان سامانه بارشی در این مناطق فعال است.
انجام بررسیهای اولیه و استخراج نتایج
مهدی ناصحی، یکی از اعضای شورای شهر مشهد به هم‌میهن می‌گوید که قرار است امروز جلسه‌ای در کمیسیون عمران شورای شهر مشهد برگزار شود که اولین جلسه بعد از جاری‌شدن سیل است. به گفته او، در بخشی از بررسیهای اولیه صورت‌گرفته تعدادی از اعضای شورای شهر به نتایجی هم رسیده‌اند که بعد از جمع‌بندی رسانه‌ای می‌شود.
ناصحی درباره نقش اعضای شورای شهر مشهد در بررسی این حادثه می‌گوید: «برای ورود به ماجرای این سیل، برای شورای شهر مشهد، وظیفه‌ای تعریف نشده است، هرچند مسئله مواجهه با بحران همیشگی است. موضوع بحران و شرایط زیست شهری و شهرداری، موضوع روزمره ماست. تمام همکاران هم تذکرات لازم را می‌دهند، اما مسئله این است که از بین بردن مسیل‌ها، مربوط به امروز و دیروز نیست و یک مسیر طولانی داشته است. شاید 6-5 سال است که این ساخت‌وسازها شروع شده است.»
او ادامه می‌دهد: «آنچه مسلم است اینکه ما شهرداری را مکلف کردیم با قدرت جلوی ساخت‌وسازهای غیرمجاز را بگیرد. حتی منابع لازم را در اختیارشان قرار دادیم، دراین‌میان نظارت تصویری به‌صورت هوایی را انجام دادیم و مغایرت‌ها را استخراج کردیم. حتی مصوباتی در این زمینه داشتیم. به‌طور کلی برخورد با ساخت‌وسازهای غیرمجاز بین‌بخشی است.»
براساس اعلام او، تلاش مدیریت شهری برای کاهش ساخت‌وسازهای غیرمجاز است، البته این موضوع تابع شرایط مختلفی است مثل؛ شرایط اقتصادی کشور، ارزش زمین، ارزش مصالح و ساخت‌وساز همچنین مسائل محیط زیستی: «دوستان ما در مدیریت شهری، وظیفه دارند اخطارهای لازم را در زمینه ساخت‌وسازهای غیرمجاز بدهند و در کمیسیون ماده 100 هم قانون را اجرا کنند. وظیفه ما هم در مدیریت شهری این است که در این شرایط نظارت بر ساخت‌وساز را بیشتر کنیم. موضوع حریم مسیل‌ها موضوع قابل‌توجهی است، چراکه مطالعات علمی مسیر مسیل‌ها را تعیین تکلیف کرده است، اما متاسفانه ممکن است هماهنگی‌های لازم بین‌دستگاهی وجود نداشته باشد.»
بمب ساعتی بند گلستان در مشهد
محمود ارجمندی، فعال محیط‌زیست و دکترای شهرسازی است و به هم‌میهن می‌گوید که دلیل اصلی این حادثه در مشهد، ساخت‌وسازهای غیرمجاز در ارتفاعات جنوبی است و ادامه این روند بسیار خطرناک است: «ساخت کمربند جنوبی مشهد یک پروژه طولانی‌مدت است و هدف مدیریت شهری از اجرای آن، روان‌شدن ترافیک در حاشیه شهر مشهد بود، اما ترافیک داخل مشهد هم با اجرای این پروژه سنگین شده است. شش‌سال پیش آقای پژمانفر، نماینده مشهد و شورای شهر وقت هم قول دادند که پروژه خریدوفروش املاک ارتفاعات جنوبی و تخریب این محدوده برای همیشه متوقف شود. شهرداری هم درختکاری‌هایی انجام داد و فضای سبز ایجاد شد، اما با آمدن شورای شهر جدید روند ساخت‌وسازها شدت گرفته است.»
او ادامه می‌دهد: «منطقه سیدی همیشه مسیر پخش سیلابی بوده که از داخل شهر مشهد عبور می‌کرد و به‌سمت کال قره‌خان می‌رفت، اما امروز این کانال به‌صورت کامل دفن و به یک کانال بسیار باریک در زیرزمین تبدیل شده است. کال قره‌خان یک کانال فصلی سیلابی بود و 100 سال پیش برای جمع‌آوری سیلاب احداث شده بود تا این آب را از ارتفاعات جنوبی جمع و به‌سمت کشف‌رود ببرد. سرچشمه این کانال در بلوار فلسطین مشهد است، اما امروز به‌صورت کامل دفن و روی آن ساخت‌وساز شده و به یک کانال خروجی تبدیل شده که آب را از مشهد خارج می‌کند؛ به این ترتیب در بافت مرکزی مشهد هم خطر شدیدی وجود دارد و اگر مدیریت شهری فکری برای آن نداشته باشد و به دوران ترسالی برگردیم که زمانش مشخص نیست، مشهد خسارت زیادی می‌بیند.»
ارجمندی درباره وقوع سیل در بافت‌های مرکزی مشهد هم هشدار می‌دهد: «منطقه سیدی روی دامنه کوه است و به‌دلیل ساخت‌وسازهایی که در آن انجام شده، بستر کوه را آسفالت و بتن‌ریزی کردند و به‌همین‌دلیل فرصتی برای نفوذ آب نیست. سیل از این منطقه شدت گرفت و وارد کلانتری شد و زیرگذرهایی که خروجی مناسبی ندارند، درگیر آب شدند. دو سامانه بارشی دیگر نیز در پیش است و امکان دارد بافت مرکزی مشهد هم درگیر صدمات شدیدتری شود. حرم مطهر هم یکی از اماکنی است که در معرض خطر است و همین الان هم چون قعر این بستر قرار دارد، در حرم فاضلاب در می‌آید.»
او از احتمال شکسته‌شدن بند گلستان که روی رودخانه چهل‌بازه مشهد قرار دارد، می‌گوید و آن را به یک بمب ساعتی تشبیه می‌کند: «بند گلستان بیش از 150 سال قدمت دارد و حالا ترک خورده است. این بند روی رودخانه چهل‌بازه قرار گرفته و از دو روز پیش در حال رها کردن آب پشت آن هستند، اما میزان آبی که رها می‌شود کم است و می‌گویند ما آب را در تابستان نیاز داریم. مدیریت آن هم با آستان قدس است. اگر این بند شکسته شود همه بلوار وکیل‌آباد تا ارتفاع دو متر به زیر آب می‌رود. درحال‌حاضر حریم رودخانه چهل‌بازه در حال خریدوفروش است و بعضی از دستگاه‌ها برای تغییر کاربری این اراضی به مسکونی پافشاری می‌کنند.»
این فعال محیط‌زیست می‌گوید که اگر به دوره 100 تا 150ساله باران‌های شدید منطقه برگردیم، حتی اگر بند گلستان به‌صورت کامل هم نشکند، آب تمام محدوده چهل‌بازه را که حدود 400 متر است در برمی‌گیرد. ارجمندی اضافه می‌کند که مدیریت بحران درباره شکسته‌شدن این بند هیچ هشداری نداده است: «فعالان محیط‌زیستی و مهندسان عمران چندین مقاله دراین‌خصوص کار کردند و سمن‌ها هم بارها نشست‌هایی در این زمینه برگزار کردند، اما هیچ اطلاعاتی درباره آن منتشر نمی‌شود و حتی اجازه بازدید از آن وجود ندارد. با سرپوش گذاشتن روی این موضوع مشکل حل نمی‌شود.»
او توضیح می‌دهد که سیل مشهد دقیقاً مشابه حادثه سیل دروازه‌قرآن شیراز بود: «تمام مسیرهای رودخانه‌ها بسته و به‌جای آن کانال‌هایی گذاشته شده که نمی‌تواند آب را هدایت کند. باتوجه به اینکه دامنه کوه آسفالت شده و ساخت‌وسازهایی هم صورت گرفته، شدت این سیل چندبرابر شد. عموماً هم به‌دلیل ساخت‌وسازهای خلافی بوده که در ادوار مختلف شهری مجوز گرفته و همچنان هم به اراضی کمربندی جنوبی دست‌درازی می‌شود. قرار بود در محدوده کوه‌پارک مشهد هیچ تصرفی صورت نگیرد، اما ادارات در حال دیوارکشی و ساختمان‌سازی هستند و لوله‌های فشارقوی آب و گاز در حال کارگذاری است؛ یعنی ممکن است اتفاقی که در محله سیدی رخ داده، با شدت بیشتری در محدوده کوه‌پارک و سرافرازان رخ دهد. اگر روند تغییر کاربری و ساخت‌وسازهای غیرمجاز را در ارتفاعات ادامه دهیم، باز هم شاهد چنین اتفاقاتی خواهیم بود.»
ارجمندی از سابقه سیلاب شدید دهه 60 در مشهد هم می‌گوید: «ما در مشهد به‌دلیل مشکلات زیرساختی همیشه با آبگرفتگی مواجه هستیم، در دهه 60 نیز دو نفر در بلوار امام‌رضا به‌دلیل وقوع سیل فوت شدند. البته در آن دوره هنوز در محله سیدی ساخت‌وساز انجام نشده بود و سیلاب فرصت جذب‌شدن در خاک را داشت، اما امروز باتوجه به ساخت‌وسازهای اساسی‌ای که انجام شده، اگر اتفاقی مشابه باران پنج‌روزه دهه 60 رخ دهد، هیچ کسی نمی‌داند چه اتفاقی برای بافت مرکزی مشهد و حتی حرم مطهر رضوی که در مسیر سیلاب است، رخ می‌دهد؟»
عکس: ایرنا
