جنگ سرد جدید؟

بررسی مواضع رهبران بریکس و هشداری که چین داد

اجلاس سران بریکس در حالی روز سه‌شنبه در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی آغاز شد که سیدابراهیم رئیسی نیز شامگاه دیروز برای حضور در این نشست راهی این کشور شد. این اجلاس که با سخنرانی رؤسای‌جمهور کشورهای عضو آغاز شد، دو غایب بزرگ داشت. ولادیمیر پوتین که به‌خاطر حکم جلب دیوان کیفری بین‌المللی که آفریقای جنوبی نیز عضو آن است نتوانست در این اجلاس حضور یابد و رئیس‌جمهور چین هم با وجود حضور در ژوهانسبورگ اما در اجلاس سران، قرائت سخنرانی خود را به وزیر بازرگانی خود سپرد؛ سخنرانی‌ای که در آن در مورد آغاز جنگ سرد جدید هشدار داده بود. در مجموع، ۳۴ نفر از سران آفریقا و جهان‌جنوب در نشست سران بریکس شرکت خواهند کرد که ایران نیز یکی از آنهاست؛ زیرا یکی از اهداف این نشست، ایجاد مشارکت بین بریکس و سایر اقتصادهای نوظهور است. در عین حال پذیرش اعضای جدید در گروه بریکس یکی از موضوعات مهمی است که در دستور کار این نشست خواهد بود. با این حال، پذیرش رسمی اعضای جدید، یک تصمیم ساده نیست، زیرا برای این کار، موافقت همه اعضای فعلی لازم است.

‌ دولت سیزدهم از ابتدای تشکیل با زیرسوال بردن سیاست خارجی دولت پیش از خود، عنوان کرده که توازن‌بخشی و نگاه به شرق یکی از محورهای اصلی این دولت خواهد بود و بر همین اساس نیز عضویت در سازمان‌های بین‌المللی با محوریت شرق در اولویت‌های این دولت بوده است. هرچند عضویت ایران در پیمان همکاری شانگهای از دولت پیشین به نتیجه رسیده بود اما دولت سیزدهم با تبلیغات فراوان نهایی شدن عضویت ایران را به‌عنوان دستاورد خود مطرح و تبلیغ کرده است. سازمان اقتصادی بریکس یکی دیگر از سازمان‌های بین‌المللی است که دولت سیزدهم پیگیری عضویت ایران در آن را با شور و حال پیگیری می‌کند. درحالی‌که سازمان شانگهای یک پیمان امنیتی است که در دولت جدید به نادرست در رابطه با نتایج اقتصادی عضویت ایران در این سازمان اطلاع‌رسانی شد اتحادیه بریکس گروهی اقتصادی است که البته هنوز ایران تا عضویت در آن راه طولانی در پیش دارد و در عین حال درباره دستاوردهای عضویت ایران در این سازمان نیز تردیدهای جدی وجود دارد. با این حال مانند اجلاس سال قبل، ایران نیز یکی از میهمانان ویژه بریکس ۲۰۲۳ خواهد بود. اعضای بریکس به اتفاق از پیوستن ایران به گروه جهانی حمایت کرده‌اند، پس از مواضع صریح سران چین و روسیه، «سیریل رامافوزا» رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی هم که اخیراً میزبان هیئت دیپلماتیک ایرانی به ریاست حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان بوده از تمایل کشورش برای عضویت ایران در بریکس خبر داد. رئیس‌جمهور هند نیز در روزهای اخیر در گفت‌وگوی تلفنی با ابراهیم رئیسی از اشتیاق خود برای دیدار با رئیسی در قالب اجلاس سران بریکس خبر داد.

در مورد عضویت ایران در بریکس نیز باید توجه داشت که عضویت در بانک توسعه نوین، مهمترین رکن اقتصادی اتحادیه پیش‌شرط عضویت در اتحادیه است که به دلیل تحریم‌ها به سختی برای ایران امکان‌پذیر خواهد شد. چین، هند و حتی روسیه در ظاهر همواره خواهان حل تحریم‌های ایران و سپس گسترش مراودات اقتصادی با ایران بوده‌اند و آنچه در حال تحقق است چیزی جز باج اقتصادی ایران به شرکای اقتصادی‌اش به قیمت افزایش نارضایتی داخلی نیست.

هم‌اکنون برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی اعضای بریکس هستند که سازمانی اقتصادی با عضویت قدرت‌های اقتصادی نوظهور است. در منطقه غرب آسیا نیز ایران و ترکیه و عربستان سعودی و مصر در شمال آفریقا درخواست عضویت در این سازمان را دارند و عضویت آنان در صف بررسی است. در حال حاضر علاوه بر ۵ عضو اصلی، ۲۳ کشور به شکل رسمی و ۶ کشور به‌صورت غیررسمی و اعلامی خواهان عضویت در این گروه هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به ایران، اندونزی، عربستان، کویت، امارات، بحرین، مصر، سوریه، مراکش، بلاروس، قزاقستان، کوبا، بولیوی، نیجریه، آرژانتین، ونزوئلا، تایلند، ویتنام، الجزایر، اتیوپی، هندوراس، مکزیک و... اشاره کرد که از آن‌ها به عنوان «بریکس‌پلاس» یاد می‌شود. چنین اشتیاقی برای عضویت در بریکس بیانگر اهمیت این سازمان اقتصادی است. اولین نشست وزرای خارجه بریکس، توسط روسیه در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۶ برنامه‌ریزی شد و این گروه اولین اجلاس سران خود را در سال ۲۰۰۹ برگزار کرد، آفریقای جنوبی در پایان سال ۲۰۱۰ برای پیوستن به آن دعوت شد.

غیبت پوتین و شی‌جین‌پینگ

سران گروه بریکس در نخستین روز از پانزدهمین نشست خود در «ژوهانسبورگ» پایتخت اقتصادی آفریقای جنوبی در حالی تمرکز سخنرانی خود را بر کاهش تکیه کشورهای عضو به دلار، بهبود روابط اقتصادی و چگونگی افزایش جذب پول و وام‌دهی با ارزهای محلی در «بانک توسعه جدید» این گروه قرار دادند که دو حاشیه اصل نشست را تحت‌الشعاع قرار داد. پوتین که به‌خاطر درگیری در جنگ اوکراین مدت‌هاست روسیه را ترک نکرده از طریق ویدئوکنفرانس در این نشست شرکت کرد اما حاشیه اصلی متعلق به رهبر چین بود که با وجود حضور در ژوهانسبورگ برای سخنرانی در اجلاس سران حاضر نشد و سخنرانی او توسط وزیر بازرگانی چین قرائت شد؛ سخنرانی آتشینی که یکجانبه‌گرایی آمریکا را زیرسوال برده و به آن تاخت. در مورد غیبت شی‌جین‌پینگ در نشست سران توضیحی داده نشد و گمانه‌زنی‌ها حاکی از احتمال بیماری او و یا نگرانی‌های امنیتی بود. آقای شی بعداً در ضیافت شام اجلاس سران ظاهر شد، اما دلیلی برای غیبت او در زمان سخنرانی ارائه نشد. آنچه به نظر می‌رسد این است که این اتفاق یک تصمیم لحظه آخری بوده، چراکه براساس مکتوبات رسانه‌های دولتی و پست‌های رسانه‌های اجتماعی سخنگوی وزارت خارجه چین گویی خود آقای شی چنین تصمیمی را اتخاذ کرده باشد.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه که سخنرانی خود را از طریق مجازی در این نشست ارائه داد، گفت: تحریم‌های غیرقانونی غرب عمداً برای روسیه در بازار جهانی مانع ایجاد می‌کند و در عین حال مسکو به‌عنوان مقصر بحران جهانی غذایی جلوه داده می‌شود. روند دلارزدایی در بین اعضای بریکس قطعی و سهم دلار آمریکا در تجارت رو به کاهش است. مذاکرات روسیه و شرکای آفریقایی در مورد عرضه رایگان غلات تقریباً به پایان رسیده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به نمایندگی از پوتین در این نشست شرکت کرده است. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند نیز در اجلاس اقتصادی سران بریکس گفت: «کشورش به‌زودی یک اقتصاد پنج تریلیون دلاری و به موتور رشد جهانی تبدیل خواهد شد. هند موتور رشد دنیا خواهد شد زیرا این کشور ناکامی و سختی را به اصلاحات اقتصادی تبدیل کرد.»

شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین نیز در سخنانی که از سوی «وانگ ونتائو» وزیر بازرگانی این کشور قرائت شد، در مورد آغاز جنگ سرد جدید هشدار داد و گفت: «جامعه بشری در حال رسیدن به یک مقطع حساس است و باید تصمیم بگیرد که صلح و ثبات را حفظ کند یا به ورطه یک جنگ سرد جدید سقوط کند. هیچ کشوری خواهان یک جنگ سرد جدید یا یک دسته‌بندی دیگر نیست، بلکه آن‌ها جهانی با صلح پایدار و امنیت جهانی می‌خواهند. چین در سمت درست تاریخ ایستاده و به سیاست خارجی مستقل و صلح‌آمیز ادامه خواهد داد.»

درخواست اصلاح سازمان‌های بین‌المللی

سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی در روز سه‌شنبه در افتتاحیه این اجلاس گفت که این گروه بریکس شکل اقتصاد جهانی را تغییر داده است و برای تفاوت روابط اقتصادی میان کشورهای خود تلاش می‌کند. رشد اقتصادی باید تحت سلطه شفافیت و یکپارچگی در چارچوب استانداردهای سازمان تجارت جهانی باشد و اقتصادهای بریکس به رشد اقتصاد جهانی کمک می‌کنند. درخواست‌هایی برای اصلاح سازمان‌های بین‌المللی با هدف همگام شدن با تحولات وجود دارد.

لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس‌جمهوری برزیل نیز در نخستین روز از نشست سران بریکس گفت که گروه بریکس و کشورهای جنوب نسبت به سایر کشورها به رشد بیشتری دست یافته‌اند و ما از تجارت جهانی عادلانه‌تر حمایت می‌کنیم. ما قصد داریم یک سیستم ویژه معرفی و از ارزهای ملی در مبادلات بین اعضای بریکس استفاده کنیم. بانک توسعه بریکس به ما اجازه می‌دهد تا به مشکلات خود رسیدگی کنیم و بستر مهمی برای کشورهای در حال توسعه است.

با وجود همه این مطالب به نظر می‌رسد اعضای بریکس تا رسیدن به توافق در زمینه اجرای اهداف خود فاصله دارند و باید بتواند به اختلافات داخلی میان اعضای اتحادیه غلبه کنند تا بتوانند چشم‌انداز توافق گسترده‌ای که زمینه‌ساز یک همکاری بزرگ اقتصادی بین‌المللی شود را فراهم کنند. در عین حال همه کشورهای عضو اتحادیه، عضو سازمان تجارت جهانی هستند و تمام قوانین مالی، بانکی، گمرکی و... در تطابق با نظم اقتصادی غربی است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت کشوری که به این اتحادیه می‌پیوندد، در صورتی که هنوز عضو سازمان تجارت جهانی نباشد زودتر آمادگی پیوستن را به دست خواهد آورد و اگر هم در مراحل پیوستن باشد این کار تسریع می‌شود.

تلاش چین و روسیه برای غرب و آمریکازدایی

مهرداد عمادی، اقتصادان و مشاور نهادهای اقتصادی در اروپا درباره سخنان رهبران در اجلاس بریکس در افتتاحیه، ‌به هم‌میهن گفت: «نشست روز گذشته بریکس با نشست چندهفته پیش آن که با حضور وزیران امور خارجه برگزار شد، تفاوت‌های زیادی ندارد. کشورهای عضو در این اجلاس هرکدام انتظارات خاصی از این تشکل دارند. یک گروه چین و روسیه و با فاصله، برزیل هستند و گروه دوم هند و کشورهای عضو بریکس که با گروه اول هماهنگ نیستند و گروه سوم نیز کشورهای آفریقایی هستند که با هر دو گروه در برخی از موارد همراهی و همسویی دارند اما مشخص نیست که بیشتر تمایل دارند که در کدام گروه باشند.»

او ادامه داد: «دیدگاه و خواسته بیان‌شده از سوی دو کشور چین و روسیه دور از انتظار نبود و سال‌هاست که خواستار بازنگری و بازسازی در ساختار پولی و مالی بین‌المللی هستند که به شدت تحت کنترل آمریکاست زیرا سهم غیرمتناسب دلار در مبادلات جهانی نسبت به سهم اقتصاد آمریکا در تولید ناخالص ملی جهان است که دلار سهم بزرگی دارد. نکته دوم اینکه چین و روسیه خواهان بازسازی و تشکیل سازمان‌های موازی هستند تا صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی نتواند خود را بازسازی کند تا غرب و آمریکا محوری ملاک همه تصمیم‌گیری‌ها نباشد و این امکان فراهم شود تا درهای تصمیم‌گیری تنها به اروپا و آمریکا محدود نشود.» این اقتصاددان معتقد است که خواسته چین حول محور مالی و اقتصادی است اما خواسته روسیه تنها در محور اقتصادی و مالی نیست و انتظارات دفاعی و نظامی منطقه‌ای نیز دارند. در حقیقت گروه اول شامل دو کشور مهم در حوزه اتمی و اقتصادی است.»

مشاور اقتصادی در نهادهای اقتصادی اروپا تاکید کرد: «در موازات گروه اول، گروه دوم که کشور هند آن را از نظر وزنه‌ای ارتقا داده است _ و توازن سیاست خارجی هند از سال 1384 تاکنون این گروه را هماهنگ می‌کند _ همانند گروه اول (چین، روسیه و برزیل) خواهان مقابله با سیستم جهانی تجارت و مالی در دنیا نیست. این گروه خواهان توسعه روابط اقتصادی و تجاری با کشورهایی غیرغرب است. علاوه بر آن خواستار هماهنگی بیشتر مقررات و نظارت‌های پولی تجاری بوده؛ به‌طوری‌که منافع و مواضع کشورهایی که در غرب نیستند، دیده شود و مقررات و چارچوب‌ها به صورت متعادل‌تری تنظیم و اجرا شود. در حقیقت این گروه خواستار توسعه روابط همکاری متوازن در روابط بین سیستم غرب‌محور پولی و تجاری جهان با کشورهای دیگر جهان - و در رأس آن کشورهای نوصنعتی - هستند.»

او افزود: «باید یادآوری کنیم که یکی از دلایلی که موجب شده هند موضع متعادل‌تر و کمتر تهاجمی در توزیع هدف‌های بریکس داشته باشد، این است که هند رفتار روسیه و به‌ویژه چین را در بریکس رفتار امنیتی - جهانی می‌بیند که در این چارچوب چین از بریکس به‌عنوان یک پنجره برای حمله به منافع غرب (نه به غرب) استفاده می‌کند. در سیستم فعلی روسیه و چین خواستار آن هستند که بریکس به سرعت تغییر کند. اما به دلیل مسائل منطقه‌‌ای به‌ویژه درگیری‌های مرزی بین چین و هند و آن چیزی که هند توسعه‌طلبی چین می‌بیند هند نسبت به این مسئله حساسیت بسیار زیادی دارد که بریکس تبدیل به یک ابزار سیاسی و امنیتی در راستای پیشبرد منافع توسعه‌گرایانه چین نشود. چنین تنشی بین هند و روسیه وجود ندارد و روابط از نظر کیفی متفاوت است. اما باید بدانیم که هند، کشور چین را در چارچوب نشست بریکس یک فرصت نمی‌بیند بلکه یک چالش می‌بیند.»

مهرداد عمادی گفت: «چین و بزریل می‌خواهند تصور دیگری از بریکس ارائه دهند. کشورهای عضو بریکس مجموعه‌ای با بیش از 40 درصد جمعیت جهان و بیش از 26 درصد از تولید ناخالص ملی اقتصاد جهان خواستار تغییر به صورت هماهنگ‌شده بین کشورها هستند. اما هند این تصویر را نادرست و غیرکمک‌کننده برای پیشبرد منافع کشورهای عضو می‌بیند. هند دنبال همکاری هدفمند و با زمان‌بندی با غرب است تا به دنبال متوازن کردن و تغییر سیستم مالی، پولی و تجاری جهان این توسعه به صورت یکسویه پیش‌برنده منافع غرب نباشد.»