دستکاری شاخص آلودگی هوا؟

بررسی اظهارات اخیر وزیر کشور که مخالفت وزارت بهداشت را برانگیخت

آلودگی‌هوا آنقدر در سطح بحران ماند و مسئولان ذیربط به هشدار کارشناسان اهمیتی ندادند که علاوه بر هزینه‌های هنگفتی که روی دست کشور گذاشته، مسئولان وزارت کشور را بر آن داشته که شاخص‌ها را تغییر دهند تا شاید تصور کنند که از این بن‌بست بیرون آمده‌اند. راهکاری که با مخالفت شدید وزارت بهداشت و کارشناسان مواجه شد.
هنوز اظهارنظر دولت احمدی‌نژاد برای برون‌رفت از آلودگی هوا با آب‌پاشی توسط هلی‌کوپتر از یادها فراموش نشده است که روز گذشته وزیر کشور راهکار جالبی برای کاهش آلودگی ارائه کرد. راهکار وزیر کشور تغییر شاخص‌های استاندارد آلودگی هوا است. یعنی به‌جای حل مسئله، صورت مسئله پاک شود. احمد وحیدی، وزیر کشور از طرح پیشنهادی در دولت از سوی سازمان محیط زیست برای تغییر در استانداردهای شاخص آلودگی‌هوا خبر داد تا لازم نباشد در این شرایط مدارس تعطیل شود. او گفت: «تعطیلی مدارس به‌خاطر رفع آلودگی نیست، بلکه به‌خاطر سلامتی فرزندان‌مان است. مصوبه‌ای وجود دارد که در آن مشخص کرده در چه شاخصی از آلودگی، مدارس باید تعطیل باشند. گروه‌های اضطراری استان‌ها براساس همین مصوبه ناچارند تصمیم به تعطیلی بگیرند. در هرحال این موضوع موجب شد تا با کمک سازمان محیط زیست پیشنهاد جدیدی را برای دولت تعیین کنیم تا این استانداردها را کمی تغییر دهیم تا لازم نباشد در این شرایط مدارس را تعطیل کنیم.»

وزارت بهداشت کوتاه نمی‌آید

وزارت بهداشت یکی از مهم‌ترین ارکان تصمیم‌گیری درباره شاخص‌های سلامت هوا محسوب می‌شود که مخالفت خود را با این اظهارنظر وزیر کشور اعلام کرده است. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت درباره تغییر شاخص‌های آلودگی‌هوا، گفت: «بعضی روزها در تهران غلظت ذرات معلق PM5/2 بیش از ۱۰ برابر راهنمای سازمان جهانی بهداشت می‌شود که این یعنی غلظت ذرات معلق به حدی زیاد است که برای سلامتی مردم و به‌ویژه گروه‌های حساس خطرناک است. یکی از گروه‌های حساس کودکان هستند و این درست نیست که صرفا با تغییر شاخص آلودگی‌هوا، صورت مسئله را پاک کنیم. ما باید اقدام جدی برای کاهش مواجهه و کاهش غلظت آلاینده‌های هوا داشته باشیم. ای‌کاش وزیر آموزش و پرورش پیشنهاد می‌دادند که اقداماتی نظیر نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، بهبود کیفیت سوخت و بهبود کیفیت خودروهای تولید داخلی و... برای کاهش غلظت آلاینده‌های هوا صورت گیرد. ما هم در وزارت بهداشت تعطیلی مدارس را راهکار اصلی نمی‌دانیم، اما چاره دیگری جز این نداریم که با این کار مواجهه کودکان با آلودگی‌هوا را کاهش دهیم.» او با اشاره به اینکه کودکان یکی از مهم‌ترین گروه‌هایی هستند که به‌شدت در معرض خطرات ناشی از آلودگی‌هوا قرار دارند، تاکید کرد: «این خطرات بیشتر بر اثرات سمی آلاینده‌ها بر سیستم تنفسی تاکید دارند. البته تاثیرات زیان‌بار آلاینده‌ها بر ارگان‌های دیگر نیز اهمیت دارد. سیستم تنفسی در کودکان مهم‌ترین بخش آسیب‌پذیر در اثر آلودگی‌هوا شناخته شده است. کودکان در واحد زمان، هوای بیشتری را نسبت به وزن بدن‌شان استنشاق می‌کنند، درحالی‌که سطح کوچکتر از ریه به آن معنی است که هوای تنفسی بیشتری را به ریه‌ها می‌رساند.»
شاهسونی با تاکید بر مخالفت وزارت بهداشت با تغییر استانداردهای شاخص آلودگی‌هوا برای عدم تعطیلی مدارس، گفت: «آلودگی‌هوا عوارض شدیدی بر سلامت کودکان دارد. هرچه که در راستای سلامت مردم باشد، وزارت بهداشت با آن موافق است و هرچه که به سلامت مردم آسیب برساند، وزارت بهداشت به‌عنوان متولی سلامت مردم با آن مخالف خواهد بود.»
مرتضی محمودوند، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به تغییر شاخص آلودگی‌هوا اعتراض داشته و آن را پاک کردن صورت‌مسئله اعلام کرد و به هم‌میهن گفت: «همه از آلودگی‌هوا ناراضی هستند و سلامت پیر و جوان و دانش‌آموزان در خطر است. اینکه گفته می‌شود شاخص آلودگی‌هوا تغییر کند، فقط پاک کردن صورت‌مسئله ‌است نه راه‌ رفع مشکل این آلودگی.»

اتاق‌های فکر تعطیل شده‌اند

محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست درباره تغییر شاخص آلودگی‌هوا به هم‌میهن گفت: «اظهارنظر وزیر کشور در حدی است که آدم فکر می‌کند او شوخی کرده و واقعی نیست. این شاخص‌ها براساس سلامتی انسان‌ها طراحی شده و ده‌ها ساعت کار کارشناسی انجام شده تا به این جمع‌بندی رسیده‌اند.»
او درباره چگونگی مطرح شدن این اظهارنظر تاکید کرد: «ماجرا از آنجایی شروع می‌شود که وزیر آموزش و پرورش در جلسه هیئت دولت از تعطیلی بیش از حد مدارس به‌دلیل آلودگی‌هوا گلایه کرد و گفت «در چین مدارس تا شاخص آلودگی 300 تعطیل نمی‌شود. چرا اینجا مدارس در شاخص 150 تعطیل می‌شود؟» وزیر کشور نیز پاسخ داد «اشکالی ندارد ما هم شاخص آلودگی 300 را برای تعطیلی مدارس مدنظر قرار می‌دهیم.» به‌همین راحتی. درصورتی‌که کسی این سوال مهم را نپرسید که چرا چین تا شاخص آلودگی 300 مدارس را تعطیل نمی‌کند؟ مگر آنها مردمی هستند با ویژگی‌های متفاوت از انسان‌های دیگر؟ چینی‌ها هم در همین هوا باید زندگی ‌کنند، با همین کیفیت.»
درویش در پاسخ به سوال‌های مطرح‌شده، افزود: «طبق بررسی‌های شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران 1/82 درصد گازهای سمی که در فضای تهران تولید می‌شود، ناشی از منابع متحرک آلاینده است. منابع متحرکی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند و این منابع متحرک آلاینده مسئول 8/60 درصد از ذرات معلق موجود در هوای تهران هستند. بنابراین اگر می‌خواهیم بخش قابل‌توجهی از گازهای سمی و ذرات معلق در هوای پایتخت را کاهش دهیم باید از تردد وسایل نقلیه موتوری بکاهیم. در این شرایط تصمیم‌ می‌گیرند که مدارس، دانشگاه‌ها و حتی ادارت تعطیل شود تا این تردد کاهش یابد.»
این کنشگر اجتماعی درباره مقایسه چین با ایران گفت: «در چین اکثر مردم از وسایل حمل‌ونقل پاک مانند دوچرخه، تراموا، قطار زیرزمینی و روزمینی، اتوبوس‌ها و موتورهای برقی استفاده می‌کنند و فرقی ندارد که مدرسه تعطیل باشد یا نه. این نکته ظریفی است که وزیر کشور باید به آن توجه می‌کرد. نه‌تنها وزیر کشور به این موضوع توجه نکرده، حتی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در این باره گفته است، «تعطیلی ادارات و مدارس مسئله را حل نخواهد کرد.» آقای سلاجقه اگر خودتان نمی‌دانید از کارشناسان و مشاوران استفاده کنید. این چه اظهارنظری است؟ منتظر هستیم در مواجهه با این معضل بگویید با این تعطیلی‌ها موضوع حل نمی‌شود و باید کیفیت خودروها و سوخت را ارتقا دهیم. در این شهری که تعداد خودروها 7 برابر معابر عمومی است حتی اگر همه خودروها را برقی کنید که مشکل ترافیک و ذرات کوچک‌تر از 5/2 میکرون که ناشی از اصطکاک لاستیک با آسفالت است را نمی‌توانید حل کنید.»
او با بیان اینکه این اظهارنظرها غم‌انگیز و تاسف‌بار است، افزود: «اتاق‌های فکر را تعطیل کردند و از نخبگان استفاده نمی‌کنند و متاسفانه ما به این نقطه تیره و تار در تصمیم‌گیری‌ها رسیده‌ایم.»
درویش با اشاره به سلامتی شهروندان تاکید کرد: «ازدحام و آلودگی، سلامت کودکان را به خطر می‌اندازد. به‌عنوان مثال آلودگی صوتی اگر از حدی بالاتر باشد، باعث کندذهنی کودکان می‌شود. بحث‌ آلودگی‌های هوا که جای خود دارد و حتی استفاده از ماسک‌های فوق‌پیشرفته نانو هم مانع از ورود ذرات کوچک‌تر از 5/2 میکرون نمی‌شوند و به‌راحتی از جدار مویرگ‌ها می‌گذرند و وارد جریان خون می‌شوند و مردم به‌ویژه کودکان را می‌تواند به سرطان خون مبتلا کند. ناراحتی‌های قلبی و تنفسی از دیگر امراض آلودگی‌هواست. اخیرا اعلام شد که تلفات ناشی از آلودگی‌هوا از 30هزار نفر در سال به 45هزار نفر در سال افزایش پیدا کرده است و 10 تا 14 درصد مرده‌زایی وجود دارد. یعنی کودکان به دلیل آلودگی‌هوا مرده به دنیا می‌آیند. این یکی از بالاترین آمارها در جهان است.» این کنشگر محیط‌زیست درباره رفع آلودگی‌هوا، ادامه داد: «مسئله این است که اصلا کاری برای رفع آلودگی‌هوا انجام نشده است. مگر به‌جز چند مرکز معاینه فنی، کار دیگری در این مورد انجام شده است؟ دوستان در تشدید آلودگی‌هوا قدم برداشته‌اند. ساخت بزرگراه، تونل، تقاطع غیرهمسطح و پارکینگ‌های طبقاتی آلودگی را تشدید می‌کند. کشورهای دنیا سال‌هاست که به‌سوی تغییر مبلمان شهری از خودرومحوری به بوم‌محوری حرکت می‌کنند به‌طوری‌که استفاده از تراموا، اتوبوس برقی، مسیر پیاده‌روی و دوچرخه باید توسعه یابد. چه کاری کرده‌ایم که فکر می‌کنیم همه راه‌ها را رفته‌ایم ولی نتوانسته‌ایم راه‌حلی پیدا کنیم؟ وقتی رئیس‌جمهوری بوگوتا که یکی از شهرهای فقیر جهان است، در مدت زمان هشت سال موفق شد تا یک شهر آلوده را به شهر پاک تبدیل کند تا سازمان ملل جایزه بگیرد، چرا ما نتوانیم؟»
او درباره آلودگی‌هوا در شهرهای دیگر گفت: «ایران از معدود کشورهای دنیاست که برای تجهیز ناوگان حمل و نقل عمومی بودجه کمتری را نسبت به 10 سال قبل تخصیص داده است. باید برای از رده خارج کردن خودروهای فرسوده بودجه لازم اختصاص یابد. در دولت روحانی 25 میلیون تومان به شهروندان وام داده شد تا خودرو بخرند تا شرکت‌های خودروسازی فرسوده کشور تعطیل نشود. درحالی‌که می‌توانستیم همان بودجه را در توسعه حمل و نقل عمومی هزینه کنیم. مشکل این است که نوع آلودگی در شهرهای کشور متفاوت است. مثلا در تهران آلاینده‌های متحرک بیشترین سهم را در آلودگی دارند، اما در شهرهایی مانند اراک، اصفهان یا اردکان منابع ثابت آلاینده مانند نیروگاه‌ها، کارخانه‌های صنعتی و پتروشیمی‌ها، فولاد و استفاده از سوخت مازوت آلودگی را تشدید می‌کند، بنابراین نمی‌توان برای از بین بردن آلودگی هوا از یک فرمول ثابت استفاده کرد. هر شهری باید با توجه به وضعیت خودش بررسی شود. در حال حاضر نگرانی عمده انتقال آب به کویر مرکزی به‌ویژه اصفهان و یزد برای جبران کمبود آب است. انتقال آب به تمرکز بیشتر صنایع منجر خواهد شد و خروجی آن آلودگی بیشتر این شهرها خواهد بود.»

تغییر شاخص‌ها در جهت رفع مشکل نیست

محمدهادی حیدرزاده، مدیرکل سابق محیط‌زیست استان تهران نیز درباره تغییر شاخص آلودگی‌هوا برای کاهش تعطیلی مدارس با بیان اینکه شاخص‌های آلودگی‌هوا استانداردند و تغییر آنها بسیار عجیب است، به هم‌میهن گفت:‌ «اظهارنظر وزیر کشور مثل این است که تعطیلی خوزستان با دمای 40 درجه را تغییر دهیم و ملاک تعطیلی را70 درجه گرما اعلام کنیم. برای برون‌رفت از شرایط کنونی باید برنامه و قانون جامع هوای پاک اجرایی شود. نمی‌توان برای حل مشکل آلودگی‌هوا استانداردها را پاک کرد یا تغییر داد، چون با این روش‌ها مشکل بر جای خود باقی می‌مانند.»
مدیرکل سابق محیط‌زیست استان تهران افزود: «با تغییر شاخص‌های پاک نمی‌شود این موضوع را حل کرد، بلکه باید سختگیرانه‌تر نسبت به این موضوع عمل کرد و اگر امسال قرار است شاخص 150 مدنظر باشد، سال بعد شاخص 130 را در نظر بگیرند تا آلودگی کاهش یابد.» حیدرزاده با اشاره به مخالفت وزارت بهداشت با تغییر شاخص آلودگی‌هوا جهت تعطیلی مدارس گفت: «وزارت بهداشت مهم‌ترین رکن تصمیم‌گیری در زمینه آلودگی‌هواست، چون این موضوع ارتباط مستقیمی با سلامت مردم دارد. به نظر من به دلیل فشارهای بیش از حد روی دولت موضوع «تغییر شاخص‌ها» مطرح شده است و بعید می‌دانم به مرحله اجرا برسد.»

قانون هوای پاک سد وزارت شدن سازمان محیط‌زیست

مسعود تجریشی، معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌ زیست در دولت دوازدهم نیز در گفت‌وگو با هم‌میهن به صحبت‌های وزیر کشور درباره تغییر شاخص آلودگی‌هوا واکنش نشان داده و تاکید کرد: «ایشان وظایف دستگاه‌های مختلف را نمی‌دانند چون قانونا سازمان محیط‌زیست می‌تواند چنین تصمیمی را بگیرد.»
او افزود: «استاندارد با معیار متفاوت است. سازمان بهداشت جهانی حدود یک‌سال پیش اعلام کرد که گمان بر این بود که ذرات معلق آن‌چنان بر سلامت انسان‌ها تاثیر ندارد، اما پس از تحقیقات از کشورها به این جمع‌بندی رسیدند که سطح 15 را به 10 برسانند. این معیار است که براساس مستندات و تحقیقات پزشکی به‌دست می‌آید. ممکن است برخی کشورها مانند ایران اعلام کنند معیارهای رسیدن به سطح 10 را ندارند، به‌همین دلیل استانداردهایشان بر سطح 15 باقی می‌ماند. به همین دلیل بعضی از کشورها به لحاظ توان فنی و اقتصادی خود بعضی از معیارهای علمی دنیا را قبول نمی‌کنند تا به استانداردی قابل اجرا تبدیل نشود چون تخطی از استاندارد به لحاظ قانونی قابلیت پیگرد را دارد.» او ادامه داد: «طبق قانون هوای پاک سازمان حفاظت محیط‌زیست حدود مجاز را تعیین می‌کند و هیچ دستگاه دیگری نمی‌تواند شاخص‌ها را کم یا زیاد کند. به‌همین دلیل سازمان محیط‌زیست را وزارتخانه نکردند. سازمان محیط‌زیست هم از نقطه‌نظرات تمام دستگاه‌های اجرایی به‌ویژه وزارت بهداشت و درمان استفاده می‌کند و به شاخصی دست پیدا می‌کند که همه باید از آن تبعیت کنند و هیچ‌کسی نمی‌تواند این عدد را تغییر دهد. این با هیچ منطقی سازگار نیست. رئیس دولت در پاییز امسال از شورای‌عالی سلامت درخواست کرد که سلامت مردم اصل باشد و توسعه و صنعت فرع. وقتی اسناد بالادستی و قانون را کنار هم می‌گذاریم، به این نتیجه می‌رسیم که وزیر کشور به احتمال زیاد بلند فکر کرده است وگرنه به لحاظ قانونی اظهارنظر ایشان اصلا امکان‌پذیر نیست.»
تجریشی گفت: «در قانون هوای پاک قوانین و آئین‌نامه به صورتی طراحی شده که وظایف را مشخص کرده است. بنابراین یک نفر حتی وزیر کشور نمی‌تواند فراتر از قانون آن را تغییر دهد. برای تغییر این شاخص باید فرآیند قانونی آن طی شود. اما در این میان انتظار مردم این است که قانون در راستای حل آلودگی هوا را سختگیرانه‌تر کنند. بنابراین هر اظهارنظر و تغییری تبعات اجتماعی دارد و مردم می‌پرسند پس چرا قانون هوای پاک را مصوب کرده‌اید؟ اگر اینطور باشد که بگوییم بعد از 5 سال قانون اجرا نشده پس باید آن را لغو کرد، همه چیز به هم نمی‌ریزد؟ مسئولان باید پاسخی به این موضوع بدهند که چرا نمی‌شود آلودگی‌هوا را رفع کرد؟»
او گفت: «صبح دوشنبه در جلسه‌ای در وزارت بهداشت شرکت کردم. یکی از مسئولان این وزارتخانه گفت، «در این روزها نوزادان با آسم به دنیا می‌آیند و باید در دستگاه قرار گیرند.» درحالی‌که نوزادان نباید در بدو تولد آسم داشته باشند. این هوای آلوده حتی ویروس را انتقال می‌دهد. تمام این هزینه‌های سلامت، خسارت‌های مالی محسوب می‌شود. در حقیقت خسارت مالی ناشی از نخریدن اتوبوس 4میلیارد تومانی و فیلترهای 200 میلیون تومانی اتوبوس، میلیاردها تومان هزینه سلامت بر کشور تحمیل می‌کند.»
او با بیان اینکه مشکل آلودگی هوای کشور پیچیده اما قابل حل است، گفت: «تاکنون کسی محور حل این معضل نشده است. به اعتقاد من وزیرکشور کنونی سابقه و تجربه اجرایی دارد و توانایی حل مسئله را دارد. باید از وزیرکشور بخواهیم با توجه به توانایی‌اش محور قرار گیرد تا این چالش را حل کند. اگر ایشان این حرف را بزند دیگر امیدی نداریم که مسئله آلودگی هوا درست شود. اجرای قانون هوای پاک را باید استانداران انجام دهند. اما کسی که می‌تواند این مشکل را انجام دهد، وزیر کشور است که نسبت به وزیر سابق عملیاتی‌تر است و نباید از تغییر شاخص‌های آلودگی‌هوا برای تعطیل نشدن مدارس حرف بزند، چون نقطه‌ضعف ایشان محسوب می‌شود.»

آلاینده‌های ایران شیمیایی است

عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست در واکنش به افزایش شاخص آلودگی‌هوا برای تعطیل نکردن مدارس به هم‌میهن گفت: «این موضوع مطرح شده، پاک کردن صورت مسئله است. این شاخص را می‌توانند 700 یا حتی 1000 در نظر بگیرند. وزارت بهداشت و درمان باید شاخص را تعیین کند. چون تنها مرجع تعیین شاخص آلودگی‌هوا سازمان بهداشت جهانی است که نماینده آن در کشور ما وزارت بهداشت و درمان است. دولت می‌تواند با شاخص‌های بالا هم مدارس را تعطیل نکند.» او درباره آلودگی‌هوای تهران تاکید کرد: «80 درصد مشکل هوای تهران خودروهای غیراستاندارد و موتورسیکلت‌های کاربراتوری است و نیروگاه‌ها و... 20 درصد آلودگی را ایجاد می‌کنند.»
رئیس سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست راجع به مخالفت وزارت بهداشت و درمان با تغییر شاخص آلودگی‌هوا برای تعطیلی مدارس گفت: «دولت می‌تواند نظر وزارت بهداشت و درمان را قبول نکند. اما این اظهارنظرها و تغییر شاخص‌ها، سلامت مردم را به خطر قرار می‌اندازد. در گذشته بر مبنای اعلام وزارت بهداشت و درمان تعطیلی‌ها انجام می‌شد. به نظر من اگر این آلودگی برای سلامت مردم به ویژه دانش‌آموزان خطرناک است، وزارت بهداشت و درمان نباید ساکت بماند. آلایندگی‌های ایران زیر 10 میکرون نیست، بلکه شیمیایی است. آلودگی‌هوا در چین اصولا ریزگرد است که از صحرای گبی گردوغبار بلند می‌شود که پکن، شانگهای و حتی آمریکا هم می‌رود ولی آلاینده‌های ایران عمدتا شیمیایی است.»