کشور هسته‌ای و موشکی/بررسی شورای روابط خارجی آمریکا از تواناییهای هسته‌ای و نظامی ایران
کارشناسان سیاست‌خارجی هشدار می‌دهند که اگر ایران بخواهد به سلاح هسته‌ای دست یابد، خاورمیانه وارد فاز یک مسابقه تسلیحاتی بزرگ و بی‌ثباتی خواهد شد.
کارشناسان سیاست‌خارجی هشدار می‌دهند که اگر ایران بخواهد به سلاح هسته‌ای دست یابد، خاورمیانه وارد فاز یک مسابقه تسلیحاتی بزرگ و بی‌ثباتی خواهد شد. نگرانی اول این است که در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای ایران یک تهدید بزرگ و موجودیتی برای اسرائیل است. برخی دیگر از کارشناسان سیاست خارجی می‌گویند البته ایران در صورت حمله اتمی به اسرائیل، شریک دفاعی نزدیک ایالات متحده و دارنده زرادخانه تسلیحات هسته‌ای خود، نابودی خود را تضمین می‌کند.
اما درهر صورت به گفته تحلیلگران، در هر صورت، یک پتانسیل خطرناک برای اشتباه محاسباتی وجود خواهد داشت که می‌تواند منجر به تبادل حملات هسته‌ای شود. یک نگرانی دیگر این است که داشتن سلاح هسته‌ای توسط ایران می‌تواند سایر رقبای منطقه‌ای از جمله عربستان سعودی را به دنبال‌کردن برنامه تسلیحات هسته‌ای ترغیب کند.
توجه بین‌المللی به برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران در اواخر سال 2024 به دنبال تبادل تاریخی حملات نظامی مستقیم بین ایران و اسرائیل و همچنین انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده تشدید شده است. دولت قبلی ترامپ ایالات متحده را از توافق هسته‌ای سال 2015 ایران خارج کرد و تحریم‌های شدیدی را علیه ایران اعمال کرد. اکنون، دولت دوم ترامپ موافقت کرده است که مذاکرات با تهران را برای اولین بار از زمانی که هفت سال پیش از برجام خارج شد، از سر بگیرد.
آیا ایران سلاح هسته‌ای دارد؟
ایران هنوز سلاح هسته‌ای ندارد، اما به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گذشته فعالیت‌های تحقیقاتی در این خصوص داشته البته تحلیلگران غربی می‌گویند که ایران دانش و زیرساخت لازم را برای تولید سلاح هسته‌ای در کوتاه‌مدت در صورت تصمیم رهبرانش در اختیار دارد. ایالات متحده، اسرائیل و دیگر شرکای خاورمیانه، ایران را تهدید اصلی برای منافع خود در منطقه می‌دانند و به دستیابی بالقوه این کشور به سلاح‌های هسته‌ای به‌عنوان سناریوی تغییردهنده بازی می‌نگرند که در صورت لزوم با زور باید از آن جلوگیری کرد. ایران بیش از پنجاه سال است که یک برنامه غیرنظامی انرژی هسته‌ای دارد و برای مدت طولانی اهداف کاملاً غیرنظامی خود را حفظ کرده است.
سخنگوی دولت ایران در آوریل 2024 گفت: «ایران بارها گفته است که برنامه هسته‌ای‌اش فقط اهداف صلح‌آمیز را دنبال می‌کند. سلاح‌های هسته‌ای جایی در دکترین هسته‌ای ما ندارند.» با این حال در ماه‌های اخیر، مقامات ایرانی علناً درباره نیاز احتمالی به تغییر دکترین هسته‌ای صحبت می‌کنند که برخی کارشناسان گفته‌اند تغییری نگران‌کننده است. افشاگری‌ها در اوایل دهه 2000 درباره سایت‌های هسته‌ای مخفی ایران و برخی تحقیقات هسته‌ای ایران، زنگ خطر را در پایتخت‌های جهان درباره احتمال اقدام مخفیانه ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای برانگیخت.
برنامه هسته‌ای ایران از آن زمان موضوع بحث‌ها و دیپلماسی بین‌المللی بوده که با توافق هسته‌ای در سال 2015 به اوج خود رسید. ایالات متحده در سال 2018 به طور یکجانبه از آن توافق خارج شد. از آن زمان، ناظران بین‌المللی می‌گویند که ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را بسیار گسترش داده است، و دوباره نگرانی‌ها در مورد «زمان گزیر» این کشور برای تولید سلاح هسته‌ای تشدید شده است.
در ماه‌های اخیر، در بحبوحه درگیری‌های اسرائیل علیه حماس، حزب‌الله و ایران، بسیاری از ناظران این سؤال را مطرح کرده‌اند که آیا اسرائیل برای جلوگیری یا تأخیر در دستیابی به سلاح هسته‌ای به ایران حمله خواهد کرد یا خیر. اسرائیل در گذشته با حمله به راکتورهای هسته‌ای در عراق (1981) و سوریه (2007) تمایل خود را برای انجام چنین اقداماتی نشان داده است.
چرا اخیراً قابلیت‌های هسته‌ای ایران دوباره مورد توجه قرار گرفته است؟
در اکتبر 2024، اسرائیل بزرگترین حمله مستقیم خود را به ایران انجام داد و پدافند هوایی و تأسیسات تولید موشک این کشور را هدف قرار داد. برخی از گزارش‌های رسانه‌های آمریکا و اسرائیل حاکی از آن است که اسرائیل همچنین ساختمانی را در مجتمع نظامی پارچین در خارج از تهران که دانشمندان می‌توانستند تحقیقات مخفیانه مرتبط با تسلیحات هسته‌ای را در آن انجام دهند، تخریب کرده است.
این حملات هوایی در پاسخ به حمله بالستیک گسترده ایران به اسرائیل در اوایل اکتبر بود. سپس در فوریه 2025، سازمان اطلاعات ایالات متحده به این نتیجه رسید که اسرائیل در حال بررسی حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران در سال 2025 است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در واکنش به حملات ایران به اسرائیل، متعهد شد که «کار را تمام کند». پیش از حمله اسرائیل، مقامات اطلاعاتی آمریکا گفتند: «ما ارزیابی می‌کنیم که مقام معظم رهبری در ایران تصمیمی برای از سرگیری برنامه تسلیحات هسته‌ای که ایران در سال 2003 به حالت تعلیق درآورده بود، نگرفته است». تا مارس 2025، دونالد ترامپ و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اعلام کردند که دو طرف در عمان درباره برنامه هسته‌ای ایران گفت‌وگوهای دوجانبه خواهند داشت.
ایران از زمان خروج ترامپ از توافق هسته‌ای 2015، مذاکرات هسته‌ای با مقامات آمریکایی را تا حد زیادی رد کرده بود، هرچند آنها در سال 2023 با دولت جو بایدن در عمان مذاکرات غیرمستقیم داشتند. با توجه به اینکه حمله اکتبر اسرائیل به تاسیسات نظامی ایران آسیب زده است، بحث‌های سال 2025 در زمان حساسی انجام می‌شود. ترامپ در مورد رویکرد خود پیام‌های متفاوتی داده است. او وعده تحریم‌های «فشار حداکثری» را داده است و در عین حال هدف خود را برای دستیابی به توافقی با تهران که «قوی‌تر» از توافق 2015 خواهد بود، اعلام کرده است. ایران گفته است که این نشست «به همان اندازه که یک فرصت است، یک آزمون نیز هست.»
نقاط عطف در فعالیت هسته‌ای ایران
1958: پیوستن ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)
1967: ایالات متحده راکتور تحقیقاتی را به عنوان بخشی از برنامه «اتم برای صلح» به ایران می‌دهد.
1970: ایران معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای موسوم به ان‌پی‌تی را تصویب کرد.
1979: انقلاب ایران حکومت اسلامگرای ضدغربی را به قدرت رساند.
1984: ایالات متحده آمریکا، ایران را به عنوان کشور حامی تروریسم معرفی کرد و تحریم‌های گسترده‌ای را اعمال کرد.
2002: تاسیسات مخفی هسته‌ای ایران در نزدیکی شهرهای نطنز و اراک کشف شد.
2003: رهبر ایران فتوای منع ساخت سلاح‌های هسته‌ای را صادر کرد.
2006: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پرونده ایران را به دلیل عدم پایبندی به سازمان ملل متحد ارجاع داد. ایران برای اولین بار اورانیوم را غنی می‌کند. شورای امنیت سازمان ملل اولین تحریم‌های هسته‌ای را علیه ایران اعمال کرد.
2009: تاسیسات مخفی هسته‌ای ایران در فردو در نزدیکی شهر قم کشف شد.
2010: شورای امنیت سازمان ملل تحریم‌های ایران از جمله ممنوعیت موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل کلاهک‌های هسته‌ای را گسترش داد.
2013: ایران و قدرت‌های جهانی (1+5) بر سر طرح اولیه برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران توافق کردند.
2015: توافق هسته‌ای ایران تصویب شد.
2016: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کرد که ایران به تعهدات هسته‌ای خود عمل می‌کند و باعث کاهش تحریم‌ها می‌شود.
2018: ایالات متحده از توافق هسته‌ای ایران خارج شد. ایران به پایبندی خود ادامه می‌دهد.
2019: ایران می‌گوید دیگر از محدودیت‌های توافق تبعیت نخواهد کرد.
2020: ایران برنامه فضایی نظامی خود را فاش کرد.
2021: گفت‌وگوهای چندجانبه درباره احیای احتمالی توافق هسته‌ای ایران ادامه دارد.
2022: با ادامه پیشبرد برنامه هسته‌ای ایران، گفت‌وگوها برای احیای توافق متوقف شد.
چه مدت طول می‌کشد تا ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد؟
تحلیلگران گفته‌اند که ایران می‌تواند ظرف چند ماه مواد شکافت‌پذیر کافی برای یک بمب را تولید کند. برخی دیگر می‌گویند که ایران می‌تواند تنها در یک یا دو هفته چنین موادی را تولید کند، اگرچه بسیاری اذعان دارند که ساخت سلاح هسته‌ای احتمالاً بیشتر طول می‌کشد. یکی از اهداف توافق هسته‌ای که قدرت‌های جهانی، از جمله ایالات متحده، در سال 2015 با ایران منعقد کردند، ایجاد محدودیت‌هایی برای فعالیت هسته‌ای این کشور بود؛ به‌طوری‌که تولید سلاح ایران حداقل یک سال طول بکشد.
با این حال، پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای در سال 2018، ایران فعالیت‌های غنی‌سازی هسته‌ای خود را گسترش داده و محدودیت‌های بازرسی‌های بین‌المللی از تأسیسات هسته‌ای خود را نیز افزایش داده است که آخرین آن در سال 2021 انجام شد. در ژوئن 2024، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده گفت که ایران می‌تواند مواد شکافت‌پذیر لازم برای یک سلاح را در «یک یا دو هفته» تولید کند. در ماه دسامبر سال 2024، رافائل گروسی، رئیس آژانس انرژی هسته‌ای سازمان ملل، به رویترز گفت که تهران «به‌طور چشمگیری» غنی‌سازی اورانیوم را تا 60 درصد افزایش می‌دهد، یعنی نزدیک‌تر به آستانه حدود 90 درصدی درجه تسلیحات.
تاسیسات هسته‌ای ایران کجاست؟
ایران در بیش از ده‌ها نقطه در سراسر کشور درگیر فعالیت‌های مرتبط با هسته‌ای است. بزرگترین تاسیسات غنی‌سازی ایران در نطنز و تنها نیروگاه هسته‌ای آن در بوشهر در ساحل خلیج فارس است.
توان موشکی ایران چقدر است؟
همانطور که در حملات هوایی خود علیه اسرائیل در سال 2024 نشان داد، ایران دارای قابلیت‌های متنوعی از جمله زرادخانه‌های بزرگ و متنوع موشک‌های کروز و بالستیک و همچنین پهپادها است. تحلیلگران اطلاعاتی آمریکا می‌گویند ایران دارای بزرگترین موجودی موشک‌های بالستیک در خاورمیانه است. موشک‌های بالستیک یک مسیر کمانی در جو را طی می‌کنند، بسیار سریع‌تر از پهپادها و موشک‌های کروز حرکت می‌کنند و به طور کلی رهگیری آنها سخت‌تر است.
طبق گزارش‌ها، دوربردترین موشک‌های ایران می‌توانند اهدافی را در فاصله 2000 کیلومتری (تقریباً 1240 مایلی) و شاید دورتر مورد حمله قرار دهند و تمام خاورمیانه و بخش‌هایی از اروپا را پوشش دهند. کارشناسان تسلیحات می‌گویند که کلاهک‌های متعارف بزرگتر می‌توانند صدها نفر را در یک محیط شهری متراکم بکشند یا زخمی کنند. برای مثال، اسرائیل و روسیه به ترتیب در نوار غزه و اوکراین از بمب‌هایی با خرج‌های مشابه استفاده کرده‌اند که بنا بر گزارش‌ها، چاله‌هایی به قطر بیش از دوازده متر (چهل فوت) بر جای گذاشته‌اند.
دو حمله ایران به اسرائیل در سال 2024 اولین تلاش این کشور برای ضربه زدن به اهداف اسرائیل با موشک‌های شلیک‌شده از ایران بود. بنا بر گزارش‌ها، تهران چند روز قبل از اولین حمله، در آوریل، که متشکل از پهپادها، موشک‌های کروز و موشک‌های بالستیک بود، تلگرافی از نیات خود منتشر کرد. اسرائیل و شرکای آن نیز ساعت‌ها فرصت داشتند تا پهپادها و موشک‌های تهاجمی کُندتر را ردیابی و پاسخ دهند. با این حال، حمله دوم، در ماه اکتبر، بدون اخطار شلیک شد و عمدتاً شامل موشک‌های بالستیک بود که می‌توانند در عرض چند دقیقه به اهداف مورد نظر خود برسند.
مقامات آمریکایی و اسرائیلی گفته‌اند که هر دو حمله هوایی ایران تا حد زیادی توسط سیستم‌های دفاعی خنثی شد و بسیاری از پرتابه‌ها از بین رفتند. یک تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از حمله اکتبر ایران نشان داد که بیش از 30 موشک ایرانی به یک پایگاه هوایی در جنوب اسرائیل اصابت کرد که نشان می‌دهد اسرائیل یا تصمیم گرفته از این حملات خاص دفاع نکند، یا اینکه دفاعش شکست خورده است. تحلیلگران هشدار می‌دهند که حملات آینده می‌تواند بزرگتر و رهگیری آنها دشوارتر باشد؛ به‌ویژه اگر ایران از پیشرفته‌ترین سلاح‌های خود مانند موشک‌های فتاح-1 و خیبرشکن استفاده کند.
اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد چه می‌شود؟
بسیاری از کارشناسان سیاست خارجی هشدار می‌دهند که ایران مجهز به سلاح هسته‌ای تهدیدی حاد برای اسرائیل خواهد بود و منافع ایالات متحده و شرکای مختلف آن در خاورمیانه را به چالش می‌کشد. برخی از تحلیلگران منطقه از این بیم دارند که ایران مجهز به سلاح هسته‌ای، نه‌تنها در منطقه، بلکه از طریق مشارکت نظامی و اقتصادی فزاینده خود با رقبای آمریکا نظیر روسیه و چین، جسورتر شود و سیاست خارجی تهاجمی‌تری را دنبال کند. ایران اخیراً نیز با روسیه همکاری‌های دفاعی داشته است.
همچنین این نگرانی وجود دارد که دستیابی ایران به این تسلیحات، سایر کشورهای منطقه، به‌ویژه عربستان سعودی را نیز تشویق کند تا آنها نیز به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای باشند و این مسئله می‌تواند یک مسابقه خطرناک تسلیحات هسته‌ای را تسریع کند. محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه‌ای با فاکس‌نیوز در سال 2023 گفت: «اگر آنها یک سلاح داشته باشند، ما باید به دلایل امنیتی و برای ایجاد توازن قدرت در خاورمیانه یکی داشته باشیم. اما ما نمی‌خواهیم چنین چیزی را ببینیم.»
رئول مارک گرچت و ری تکیه، تحلیلگران شورای روابط خارجی آمریکا در اکتبر 2024 نوشتند: «اگر ایران بتواند در آینده‌ای نه‌چندان دور سلاح هسته‌ای آزمایش کند، یک شبه‌قدرتی را که اسرائیل و آمریکا در منطقه دارند، کاهش خواهد داد.» مقامات آمریکایی گفته‌اند که واشنگتن از ایران خواهد خواست که کل برنامه هسته‌ای خود را برچیند و فقط با محدودیت‌هایی در توانایی ساخت سلاح موافقت نکند (همانطور که در سال 2015 انجام داد).
با این حال، بسیاری از کارشناسان هسته‌ای گفته‌اند که ایران به شدت با این نوع ترتیبات مخالفت می‌کند؛ به‌ویژه که برنامه هسته‌ای‌اش یکی از آخرین اهرم‌های قدرت ایران است. البته تا به اینجای کار و در مذاکرات اخیر در عمان مشخص شده که آمریکایی‌ها چندان اصراری به برچیدن کل برنامه هسته‌ای ایران ندارند.
