بلاتکلیفی ارتش در پاکستان

خبر دستگیری ژنرال بازنشسته فیض حمید تنها دو روز قبل از جشن هفتادوهفتمین روز استقلال پاکستان منتشر شد. براساس یک بیانیه مطبوعاتی کوتاه توسط روابط عمومی ارتش، دادگاه نظامی علیه حمید، مدیرکل آژانس اطلاعات که بین سال‌های 2019 تا 2022، در این مقام بود، حکم بازداشت صادر کرد. این تحقیقات مربوط به ادعاهایی بود مبنی بر اینکه ژنرال و برادرش از سازمان اطلاعات پاکستان برای تحت فشار قرار دادن مالک یک شرکت املاک برای انتقال یک قطعه زمین خصوصی ارزشمند به برادر بزرگتر ژنرال استفاده کردند.

ژئوپلیتیک معمولاً دیدگاهی بلندمدت و سطح بالا در مورد رویدادها دارد، بنابراین افراد معمولاً اهمیت زیادی ندارند. اما پرونده‌ای که علیه حمید تشکیل شد، تحولی خارق‌العاده است که پرسش‌های فوری در مورد کارآمدی یک نهاد مهم در پاکستان ایجاد می‌کند. اگر این یک پرونده فساد صرف بود، مقامات ارشد پاکستان باید آن را نادیده می‌گرفتند یا حداقل بی‌سروصدا با آن برخورد می‌کردند.

بیانیه مطبوعاتی ارتش، حمید را به نقض چندین قانون ارتش پاکستان متهم کرد که مقامات نظامی اخیراً بازنشسته را از شرکت در فعالیت‌های سیاسی به مدت دو سال منع می‌کند. اما سازمان اطلاعات پاکستان، سابقه طولانی در مهندسی عرصه سیاست این کشور دارد و چند تن از رؤسای سابق سازمان اطلاعات پاکستان پس از بازنشستگی در فعالیت‌های سیاسی مشارکت داشته‌اند.

در عوض، چیزی که حمید را از رؤسای گذشته متمایز می‌کند، نزدیکی او به عمران‌خان، نخست‌وزیر سابق است که اکنون در زندان به سر می‌برد. راز موفقیت حزب تحریک انصاف پاکستان که عمران‌خان ریاست‌ آن را برعهده دارد این است که با ارتش وارد رویارویی شد. به لحاظ تاریخی، ارتش پاکستان با بسیاری از احزاب سیاسی رابطه برقرار کرده است، اما حزب تحریک انصاف که در حال حاضر محبوب‌ترین حزب در این کشور است، به دلیل حمایت واقعی و قابل توجهی که در نیروهای مسلح و اکوسیستم گسترده‌تر آن به‌دست آورده است.

این حمایت حتی امروز نیز وجود دارد. بیش از دو سال از برکناری عمران خان می‌گذرد و او که از یک کریکت‌باز به یک سیاستمدار پوپولیست تبدیل شد، امروز از نماینده سیاسی یک نهاد امنیتی قوی در پاکستان به قوی‌ترین مخالف آن تبدیل شده است.  خان در سال 2019 حمید را به‌عنوان رئیس سازمان اطلاعات منصوب کرد و او را به بلندپایه‌ترین شخصیت در مجموعه اطلاعاتی کشور تبدیل کرد. تحت رهبری حمید، سازمان اطلاعات پاکستان عامل اصلی برنامه‌های خان برای ایجاد یک دولت تک‌حزبی بود و به سرکوب مخالفان سیاسی خان و سرکوب رسانه‌ها کمک کرد. خان قصد داشت حمید را به سمت رئیس ستاد ارتش ارتقا دهد.

با این حال، در آن زمان، سیاست خان به‌طور فزاینده‌ای با سیاست خارجی ارتش و منافع امنیت ملی در تضاد بود و خان در نهایت نتوانست برنامه‌هایش را اجرا کند.  بحران در تابستان سال 2021 یعنی زمانی که ژنرال قمر جاوید بجوا که خودش یکی از حامیان مهم خان بود، با اطلاع از اینکه تنها نخست‌وزیر است که می‌تواند رئیس سازمان اطلاعات را تغییر دهد، اقداماتی را برای برکناری حمید آغاز کرد. این اقدام یک اشتباه محاسباتی و نقطه آغاز پایان دولت خان بود. حمید در نهایت از سمت ریاست سازمان اطلاعات برکنار شد و خان ​​در آوریل 2022 رای اعتماد خود را از دست داد که پس از آن بجوا با مخالفان عمران‌خان متحد شد. حتی با وجود اینکه خان دیگر نخست‌وزیر نبود، حمید به فرماندهی سپاه یازدهم منصوب شد و از پایگاه جدید خود در پیشاور، مرکز استانی که حزب خان از سال 2013 بر آن کنترل دارد، به نقش‌آفرینی خود ادامه داد.

بجوا چند ماه بعد بازنشسته شد. تا آن زمان، حزب تحریک انصاف همچنان از آزادی عمل قابل توجهی برای حمله به بجوا و ژنرال‌های ارشدش برخوردار بود. زمانی که دولت جدید به رهبری مخالفان خان، ژنرال عاصم منیر را به عنوان فرمانده جدید ارتش بر حمید و چهار ژنرال ارشد دیگر منصوب کرد، شرایط تغییر کرد. منیر قبل از اینکه خان او را اخراج کند و حمید را به جای او بنشاند، رئیس سازمان اطلاعات پاکستان بود.

در ماه مه سال 2023، زمانی که خان دستگیر شد، اوضاع بدتر شد. حامیان او به شدت به تأسیسات نظامی حمله کردند و محل اقامت فرمانده سپاه چهارم مستقر در لاهور را به آتش کشیدند. منیر و ژنرال‌های ارشدش به شدت اعتراضات را سرکوب کردند. رهبر حزب تحریک انصاف به اتهام فساد مالی محکوم شد و به مدت سه سال به زندان افتاد. مقامات ارشد دولت، دیگر شخصیت‌های ارشد حزب تحریک انصاف را وادار به استعفا کردند و به انشعاب در درون حزب تشویق کردند.

این کار باعث شد که نارضایتی‌هایی در درون ارتش پاکستان بروز کند. فرمانده سپاه چهارم و دو افسر ارشد دیگر در رابطه با اعتراضات برکنار شدند. سه ژنرال دوستاره و هفت ژنرال یک‌ستاره با پیگرد انضباطی مواجه شدند و بیش از 100 نفر از اعضای نزدیک خانواده ژنرال‌های بازنشسته، سپهبدها، ژنرال‌ها و سرتیپ‌ها به دلیل دخالت در حملات به تاسیسات ارتش به دادگاه‌های ارتش معرفی شدند. پنج ماه پیش نیز فرمانده سپاه یکم از سمت خود برکنار شد.

پاکسازی ارتش بر حصول اطمینان از عدم بازگشت حزب تحریک انصاف به قدرت متمرکز بود. این کار فقط تا حدی موفق بود. در انتخابات فوریه 2024، اعضای حزب تحریک انصاف به‌عنوان مستقل شرکت کردند و بیشترین کرسی‌ها را به دست آوردند. ارتش موفق شد یک دولت ضعیف را از میان مخالفان حزب تحریک انصاف تشکیل دهد، اما با تردید در مورد مشروعیت دولت و همچنین تورم سرسام‌آور (به‌ویژه قبوض سرسام‌آور برق) و ناآرامی‌های مرتبط با مسائل اقتصادی دست و پنجه نرم کرده است.

به‌رغم بازنشستگی حمید در دسامبر 2022، این احتمال وجود دارد  که او به ایجاد اختلاف در ارتش ادامه دهد و همین امر باعث شد منیر و بقیه علیه او اقدام کنند. اما مین‌های بیشتری در مسیر قرار دارد. تمدید یک‌ساله جانشینی حمید توسط منیر به عنوان رئیس سازمان اطلاعات در سپتامبر به پایان می‌رسد. همچنین گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که منیر پس از پایان دوره فعلی، به دنبال یک دوره سه‌ساله دوم به عنوان فرمانده ارتش است. پنجمین کشور پرجمعیت جهان تاریخ پرفرازونشیبی داشته است، اما ارتش این کشور را از فروپاشی دور نگه داشته است. با این حال، اکنون اقتصاد سیاسی پاکستان کاملاً ویران شده، وضعیت امنیتی در امتداد حاشیه غربی به سرعت رو به وخامت است و مهمتر از همه، ارتش در بلاتکلیفی بی‌سابقه‌ای گرفتار شده است.