احیای مدرن مصر باستان/ افتتاح موزه یک‌میلیارد دلاری در مصر نشانه‌ای است از تلاش برای احیای جایگاه پیشین این کشور در خاورمیانه و جهان عرب
در روزگاری که عربستان سعودی، امارات‌متحده عربی و قطر به‌عنوان قدرت‌های سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک در جهان عرب خودنمایی می‌کنند، گویی مصری‌ها می‌خواهند برگ برنده قدمت تاریخی خود را همچون آسِ برنده، روی میز بگذارند و نشان بدهند دود همچنان از کُنده بلند میشود.
مصر زمانی چشم‌وچراغ جهان عرب بود و نقش پیشتاز آن در تحولات سیاسی و فرهنگی این منطقه، انکارناپذیر می‌نمود؛ چنان‌چه در بُعد فرهنگی، بسیاری از نگرش‌های مدرن و روشنفکرانه از این ناحیه برخاست و در بُعد سیاسی همان‌طور که بسیاری بر آن صحه گذاشته‌اند، حکم «ستون ملت عرب» را پیدا کرد. نمودی از حیثیت فرهنگی مصر را می‌توان در نهاد دیرپا و هزارساله «الازهر» بازجست و شمایلی از تشخص سیاسی آن به‌خصوص پس از کودتای افسران جوان و قدرت‌گیری جمال عبدالناصر به‌عنوان پدر پان عربیسم ظاهر شد. عبدالناصر معتقد بود: «ملت عرب یکی است و آینده‌اش به‌هم‌پیوسته است». درعین‌حال از نظر او؛ «مصر، رهبر عرب‌ها برای دستیابی به وحدت و کرامت خواهد بود» زیرا «مصر، مسئولیت تاریخی دارد که ملت عرب را در مسیر پیشرفت و استقلال رهبری کند.» بااین‌همه کمتر می‌توان تردید کرد که به‌مرور، به‌ویژه پس از دو شکست از اسرائیل و با ظهور رکود اقتصادی، هیمنه مصر رو به زوال رفت و آنچه باقی ماند، فقط تصویری از آن گذشته شکوهمند بود.
بهار عربی و مصر متحول‌شده
با بهار عربی اما بار دیگر مصر به کانون توجه جهان بدل شد و بسیاری جنبش انقلابی جوانان این کشور را نشانه‌ای از نقش پیشروی جامعه مصر دانستند و امیدوار شدند که بازتاب حرکت مصری‌ها در دیگر کشورهای جهان عرب نیز دیده شود. این امید البته امروز به قدرت یک‌دهه پیش نیست، اما نمی‌توان از این نکته نیز به غفلت گذشت که هم زیر پوست جامعه مصری رخدادهایی مهم و مدرن در حال وقوع است، هم رهبران مصری به‌خصوص در سال‌های اخیر می‌کوشند موازنه‌ای نوین در منطقه ایجاد کنند، آن‌هم براساس پرستیژ سنتی مصر در دیپلماسی، تاریخ و توریسم. نمونه‌ای از این کنش‌ها را می‌توان در تلاش برای ایفای‌نقش میانجی‌گرانه در بحران فلسطین، توافق هجده‌ونیم‌میلیاردی این کشور با شرکت‌های اماراتی و عربستانی برای توسعه گردشگری در سواحل دریای سرخ و به‌تازگی بازگشایی موزه باستانی مصر مشاهده کرد.
بزرگترین مرکز باستان‌شناسی جهان
در روزهای اخیر خبر افتتاح موزه عظیم و یک‌میلیارد دلاری مصر پس از دو دهه انتظار، بر صدر اخبار گردشگری جهان نشسته است. این موزه که مساحتی بالغ بر ۴۷۰ هزار مترمربع دارد، در فاصله دو کیلومتری مجموعه اهرام جیزه قرار دارد و آن را بزرگترین مرکز باستان‌شناسی جهان برای یک تمدن واحد قلمداد کرده‌اند. در اهمیت افتتاح این موزه همین بس که هیئت‌هایی بلندپایه از ۷۹ کشور شامل؛ پادشاهان، روسای‌جمهور و نخست‌وزیران در مراسم گشایش آن حضور داشتند. ساخت این مجموعه در سال ۱۹۹۲ اعلام شد، اما در عمل تا سال ۲۰۰۵ خبری از ساخت نبود. درنهایت برخی از بخش‌های موزه در سال ۲۰۲۴ به‌صورت آزمایشی افتتاح شدند و در روز اول نوامبر، موزه‌ای که یک‌بار نیز افتتاح آن به‌خاطر جنگ غزه به تعویق افتاده بود، به‌طور رسمی آغاز به‌کار کرد.
این موزه شامل ۲۴ هزار مترمربع فضای نمایشگاهی دائمی، یک موزه کودکان، امکانات کنفرانس و آموزشی، یک منطقه تجاری و یک مرکز بزرگ حفاظت از آثار باستانی است. ۱۲ گالری اصلی که سال گذشته افتتاح شدند، آثار باستانی از دوران ماقبل تاریخ تا دوران روم را براساس دوره و موضوع به نمایش می‌گذارند. بسیاری از این آثار باستانی از موزه مصر، ساختمانی شلوغ و 100ساله در میدان تحریر قاهره، به این مکان منتقل شده‌اند. برخی دیگر نیز به‌تازگی از گورستان‌های باستانی ازجمله گورستان سقاره کشف شده‌اند. روی‌هم‌رفته بیش از ۵۰ هزار اثر ازجمله یک مجسمه غول‌پیکر ۸۳ تُنی ۳۲۰۰ ساله از رامسس دوم و یک قایق ۴۵۰۰ ساله متعلق به خوفو ـ فرعونی که ساخت اهرام به او نسبت داده میشود ـ در این موزه به تماشا گذاشته شده است. اینها همه، البته در حالی است که نگرانی‌هایی نیز در مورد ایمنی آثار باستانی در مصر مطرح میشود زیرا برای نمونه در هفته‌های اخیر، دو اثر باستانی ازجمله یک دستبند طلایی سه‌هزار ساله فرعون که از یک آزمایشگاه حفاظت در موزه قاهره امانت گرفته شده بود، به‌سرقت رفته است. در طول بهار عربی نیز غارتگران به اماکن باستانی حمله کردند و این امر منجر به ازبین‌رفتن چندین اثر باستانی شد.
تقاطع تمدن‌ها
مصری‌ها در جهان عرب و تمدن اسلامی جایگاهی ویژه دارند اما عطف‌توجه به هویت پیشااسلامی (مصر باستان و مصر قبطی) نیز در این تمدن کهن همچنان وجود دارد و با وجود اینکه گاه حتی برخی رابطه میان این تمدن‌ها را تعارض‌آمیز ارزیابی کرده‌اند، اما به‌نظر می‌رسد دهه‌هاست مصری‌ها هویت چندلایه خود را به هماهنگی رسانده‌اند. نمونه‌اش سخنرانی نجیب محفوظ، نویسنده بزرگ مصری که در مراسم دریافت جایزه نوبل ادبیات ۱۹۸۸ گفت: «من فرزند دو تمدن هستم که در برهه‌ای از تاریخ، پیوندی سعادتمندانه برقرار کرده‌اند. اولین آنها با قدمتی هفت‌هزار ساله، تمدن فرعونی است؛ دومی با قدمتی 1400ساله، تمدن اسلامی است.» اینک نیز شریف فتحی، وزیر گردشگری و آثار باستانی مصر، در این مراسم از این سخن گفت که: «این هدیه‌ای از مصر به جهان است و ما مفتخریم که بالاخره آن را به اشتراک می‌گذاریم.»
برگ برنده
هدیه‌ای که شریف فتحی از آن صحبت می‌کند، نمودار یکی از ارزنده‌ترین ادوار تمدن بشری است و تلاش مصری‌ها برای رونمایی از آن را در کنار پیامدهای سیاسی و اقتصادی، باید واجد دلالت‌هایی هویت‌مدارانه نیز دانست. در روزگاری که عربستان سعودی، امارات‌متحده عربی و قطر به‌عنوان قدرت‌های سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک در جهان عرب خودنمایی می‌کنند، گویی مصری‌ها می‌خواهند برگ برنده قدمت تاریخی خود را همچون آسِ برنده، روی میز بگذارند و نشان بدهند دود همچنان از کُنده بلند میشود.
خیزش گردشگری مصر
آثار اقتصادی این موزه نیز البته قابل چشم‌پوشی نیست. بعد از اینکه در بهار عربی و همه‌گیری کووید ۱۹، تعداد گردشگران کاهش یافت، در سال‌های اخیر دوباره توریسم مصر، رونقی نسبی را تجربه می‌کند و در سال ۲۰۲۴، نزدیک ۱۶ میلیون‌نفر از مصر بازدید کردند. دولت نیز اعلام کرده است که قصد دارد تا سال ۲۰۳۲ این تعداد را دوبرابر کند. برای تحقق چنین هدف بلندپروازانه‌ای، سیاست‌گذاران مصری حتماً به نقش این موزه نگاهی ویژه دارند. دراین‌زمینه مدیریت این موزه اعلام کرده است که انتظار می‌رود روزانه بین 15هزار تا 20هزار از موزه بازدید کنند تا بدین‌طریق چرخ دومین اقتصاد بزرگ قاره آفریقا بهتر از گذشته بچرخد.
می‌دانیم که اقتصاد گردشگری در مصر یکی از بخش‌های مهم صنعت خدمات این کشور است و تأثیر قابل‌توجهی بر اشتغال، ارز‌آوری و رشد اقتصادی دارد. سهم بخش گردشگری از تولید ناخالص داخلی مصر در سال ۲۰۲۴، بیش از ۸ درصد بوده و درآمد گردشگری مصر در همین‌سال که حدود ۱۵ میلیون گردشگر بین‌المللی وارد مصر شده‌اند، به بیش از ۱۵ میلیارد دلار رسیده است. این امر به اشتغال حدود 1/6 میلیون‌نفر انجامیده است. این ارقام البته در مقایسه با کشوری چون ترکیه که در این‌سال حدود 62/2 میلیون بازدیدکننده داشته و درآمدش حدود 61/1 میلیارد دلار تخمین زده میشود، هنوز ناچیز است و به درآمد امارات‌متحده عربی از گردشگری نیز که نزدیک ۶۴ میلیارد دلار است، نمی‌رسد. بااین‌همه احتمالاً در ذهن مصری‌ها این روزها این ایده می‌درخشد که وقتی اماراتی‌ها با سازه‌های لوکس، صنعت توریسم منطقه را فتح کرده‌اند، چرا ما با تاریخ و فرهنگی دیرپا نتوانیم صدرنشین این بازی شویم؟
