طلای مهاجرت؟ قهرمانی دوباره تیم دانش‌آموزان ایران در المپیاد جهانی نجوم ضرورت برنامهریزی برای حمایت از نخبگان علمی را دوچندان می‌کند
آخر هفته گذشته در آسمان علم و دانش جهان، ستارگان ایرانی درخشیدند. تیم دانش‌آموزی المپیاد نجوم و اخترفیزیک کشورمانریال در المپیاد جهانی این رشته پنج مدال طلا کسب کردند و قهرمان شدند
آخر هفته گذشته در آسمان علم و دانش جهان، ستارگان ایرانی درخشیدند. تیم دانش‌آموزی المپیاد نجوم و اخترفیزیک کشورمانریال در المپیاد جهانی این رشته پنج مدال طلا کسب کردند و قهرمان شدند؛ دومین قهرمانی طی دوسال که در تاریخ هیچ المپیادی در هیچ رشته‌ای تکرار نشده است، موفقیتی که بازتاب‌های زیادی داشته و به‌عنوان یک دستاورد علمی برای کشور و استعدادهای نوجوان آن موردتوجه قرار گرفته است. در کنار این افتخارآفرینی و به احتزار درآمدن پرچم ایران، یک چالش دیرین نیز یادآوری می‌کند؛ آیا اقدامی برای حمایت از نخبگان علمی کشور صورت می‌گیرد.
تکرار پیروزی برزیل در هند
هجدهمین دوره المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک که به میزبانی بمبئی هند برگزار شد، بزرگ‌ترین گردهمایی دانش‌آموزان نخبه این رشته از زمان تأسیس آن در سال ۲۰۰۷ بود. با حضور ۲۸۸ دانش‌آموز از ۶۴ کشور، این رقابت صحنه‌ای برای نمایش استعدادهای برتر جهانی در آزمون‌های نظری، تحلیلی، رصدی و تیمی بود. تیم ایران با ترکیبی از استعدادهای تازه مانند؛ حسین سلطانی، هیربد فودازی، حسین معصومی، عرشیا میرشمسی‌کاخکی و علی نادری‌لردجانی که برای دومین‌سال مدال طلا را به گردن آویخت، بهترین عملکرد را داشت.
ایران تنها کشوری بود که هر پنج‌عضو آن به مدال طلا دست یافتند. این پیروزی، ادامه روندی است که سال گذشته در برزیل آغاز شد؛ جایی‌که تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک ایران با پنج مدال طلا برای اولین‌بار قهرمان جهان شد. این دستاورد البته به‌آسانی به‌دست نیامده و متکی به سیستم آموزشی و علمی خاص است که مسیری پیچیده، دشوار و سه‌مرحله‌ای دارد. مرحله ابتدایی، آزمون سراسری با ۳۵ سوال تستی است که فقط دانش‌آموزان پایه‌های دهم و یازدهم صلاحیت شرکت در آن را دارند. از میان هزاران شرکت‌کننده، حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ نفر به مرحله دوم که آزمون تشریحی است، راه می‌یابند.
در دوره بعدی، موسوم به «دوره ۴۰»، ۴۰ دانش‌آموز برگزیده شرکت می‌کنند و پس از آزمون‌های جامع، 10 نفر به‌عنوان دارندگان مدال طلای کشوری انتخاب می‌شوند. این گروه نیز به‌مدت یک‌سال آموزش می‌بینند و درنهایت پنج نفرشان به‌عنوان اعضای تیم ملی انتخاب می‌شوند. کل این فرآیند ۱۷ ماهه است و درواقع فیلتری دقیق برای شناسایی و پرورش استعدادهای برتر برای رسیدن به قله‌های موفقیت جهانی است.
المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک، در سال ۲۰۰۷ تأسیس شد. ایران اولین حضور غیررسمی خود را در سال ۲۰۰۳ تجربه کرد و از سال ۲۰۱۰ به‌بعد به‌طور مداوم در میان سه تیم برتر جهان قرار گرفته است. ندا جعفری، مدیر مرکز نجوم آوا استار، معتقد است که موفقیت‌ها حاصل یک‌دهه تلاش مداوم و سازمان‌یافته است و نه پدیده‌ای جدید و زودگذر. او به هم‌میهن می‌گوید: «المپیاد نجوم در کشورمان سابقه‌ای چندین‌ساله دارد. گرچه ابتدا در سطح داخلی بود، اما در چندین دوره اخیر، ما ثابت کرده‌ایم که جزو برترین‌های جهان هستیم. در میان رشته‌های المپیادی، نجوم و اخترفیزیک به‌دلیل مدال‌آوری و افتخارآفرینی دانش‌آموزان ایرانی اهمیت ویژه‌ای دارد. حتی برخی از دانش‌آموزان ما توانسته‌اند دو مدال طلای جهانی نیز در این رقابت‌ها کسب کنند.»
دستاوردی برای اعتبار علمی ایران
درخشش دانش‌آموزان ایرانی در المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک، دستاوردهای داخلی و بین‌المللی زیادی دارد که یکی از مهم‌ترین آن، ایجاد ارتباطات بین‌المللی با دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی معتبر جهان است. محمدحسین قاسم‌پور، رئیس کمیته علمی المپیاد نجوم و اخترفیزیک معتقد است، این موفقیت فراتر از کسب مدال، دستاوردی است که اعتبار ملی ایران را در سطح جهانی تقویت می‌کند. او در گفت‌و‌گو با تسنیم اشاره کرده که کشورهای رقیب در رقابت‌ها، نظم و پایداری سیستم آموزشی المپیادی ایران را تحسین کرده‌اند.
جعفری نیز بر این‌باور است که موفقیت‌های دانش‌آموزان ایرانی علاوه بر اینکه افتخارآفرینی ملی محسوب می‌شود، منجر به ارتقای جایگاه علمی ایران در جامعه بین‌المللی می‌شود. او می‌گوید: «با کسب افتخار در حوزه المپیاد دانش‌آموزی، به جایگاه ایران به‌لحاظ علمی در فضای بین‌المللی توجه می‌شود. نمایش توانمندی و استعداد جوانان کشور در سطح جهانی، اتفاق مبارکی است که باید به‌صورت جدی و با برنامه‌های مدون به آن پرداخته شود.»
مدیر کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران، به اثرات این موفقیت بر فضای داخلی کشور هم اشاره می‌کند: «یکی از مهم‌ترین دستاوردهای موفقیت تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک ما، الگوسازی برای نسل جوان است. بسیاری از برگزیدگان المپیاد از شهرهای کوچک و دور از مرکز برخاسته‌اند و موفقیت آنان الگویی ارزشمند برای هم‌سن‌و‌سال‌های آنها باشد.» جعفری بر رابطه مثبت این موفقیت بر اقبال دانش‌آموزان به علم نجوم و اخترفیزیک اشاره می‌کند: «برخلاف رشته‌هایی مانند کامپیوتر، ریاضی و فیزیک، حوزه نجوم و اخترفیزیک چندان شناخته‌شده نیست.
حتی ممکن است عده‌ای ندانند که می‌توان در چنین رشته‌هایی ادامه‌تحصیل داد. اما امروزه به‌لطف مدال‌‌آوران‌مان در المپیاد جهانی، رشته‌های نجوم و فیزیک بیش از گذشته موردتوجه خانواده‌ها قرار گرفته و شمار بیشتری از دانش‌آموزان برای ادامه‌تحصیل در این رشته‌ها علاقه نشان می‌دهند. در این مسیر، همراهی خانواده‌ها و همکاری مدارس بسیار ضروری است.»
مهاجرت نخبگان در نبود نظام حمایتی
موفقیت‌های پی‌درپی تیم‌‌های المپیادی در آوردگاه‌های جهانی، هرچند بر تعداد برگ‌های کتاب افتخارات علمی کشور می‌افزاید، این پرسش بنیادین و کلیدی را نیز پیش‌روی ما قرار می‌دهد که از این اعتبار علمی چطور باید بهره‌برداری کرد؟ مهم‌تر اینکه، با چالش‌های دیرینه‌‌ای مانند مهاجرت نخبگان چه باید کرد؟ اغلب استعدادها و نخبگانی که حاصل سال‌ها تلاش، آموزش و سرمایه‌گذاری ملی هستند، در نبود بسترها و سیاست‌های حمایتی برای رشد و شکوفایی، آینده‌شان را در خارج از مرزها جست‌وجو می‌کنند؛ مدال‌های طلایی که با عرق‌ریزان روح، شب‌بیداری‌ها، دوری از خانواده و انواع فشارهای روحی و روانی به‌دست می‌آید، به روادیدی برای ورود و حضور در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشورهای دیگر تبدیل می‌شود.
این چرخه باطل، ریشه در واقعیت‌های تلخی چون؛ فقدان فرصت‌های شغلی متناسب، محدودیت‌های پژوهشی و کم‌توجهی به جایگاه علمی این افراد دارد. نکته‌ای که سرپرست تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک کشور هم به آن این‌گونه اذغان کرده است: «مسئولان باید با تدبیری هوشمندانه و هدفمند، مسیر را برای شکوفایی نخبگان و بهره‌برداری از دستاوردهای آنها هموار کنند: «ما استعدادها را می‌کاریم، اما باید تضمین کنیم که در خاک وطن خود به‌ثمر بنشینند. این یک درخواست شخصی نیست، بلکه یک ضرورت ملی است. باید بپذیریم که نظام حمایتی ما ناقص است. درحالی‌که کشورهای دیگر مانند انگلستان با حمایت دانشگاه کمبریج یا هندوستان با پشتیبانی مؤسسات بزرگ، استعدادهای خود را پرورش می‌دهند، ما هنوز در زمینه حمایت از نخبگان و استفاده از پتانسیل آنها با چالش‌های اساسی روبه‌رو هستیم.» جعفری نیز می‌گوید: «مسئله مهاجرت، گریزناپذیر است.
دو سال است که به دستاوردهای المپیاد نجوم و اخترفیزیک توجه می‌شود اما چندین‌سال است که افتخارآفرینی‌های ارزنده‌ای در سطح بین‌المللی کسب کرده‌ایم اما واقعیت تلخ است که شمار دانش‌آموزانی که پس از موفقیت در المپیاد نجوم و اخترفیزیک همچنان در ایران مانده‌اند، به تعداد انگشتان یک‌دست هم نمی‌رسد.» او اضافه می‌کند: «مهاجرت نخبگان، مسئله‌ای نگران‌کننده است و باید به‌صورت ریشه‌ای بررسی شود. ما باید بدانیم جوانان و نوابغ کشور نیز همانند سرمایه‌های مادی، مهم هستند. بسیاری از برگزیدگان المپیاد وطن‌دوست و دغدغه‌مندند و برای افتخارآفرینی ایران تلاش می‌کنند، اما در نهایت شرایط به‌گونه‌ای رقم می‌خورد که ناچار به انتخاب مسیر مهاجرت می‌شوند.»
موفقیت درخشان تیم المپیاد نجوم ایران، نه‌تنها افتخاری برای ایران، بلکه فرصتی برای بازنگری در نظام حمایتی از نخبگان است. با ایجاد بسترهای مناسب برای رشد و شکوفایی این استعدادها، می‌توان از مهاجرت آنها جلوگیری کرد و دستاوردهایشان را به سرمایه‌ای پایدار برای پیشرفت علمی و توسعه ملی تبدیل نمود.
