سیـل بی‏‌آبـی

بررسی دلایل قطعی و بحران کیفیت آب همدان، ارومیه و شهرکرد

قطعی آب، همدانی‏‌ها را به روستاهای اطراف کوچانده است معاون سابق دفتر برنامه‌‏ریزی آب و آبفای وزارت نیرو: تنش آبی در 300 شهر و متاثر شدن 8 میلیون نفر از ساکنان روستاها همچنان ادامه دارد

همدانی‌ها چند روزی است آب ندارند. شهرکردی‌ها دادشان از قطعی آب درآمده و اهالی ارومیه، به سیل بی‌آبی پیوسته‌اند. حالا آنقدر آب به همدانی‌ها نرسیده که آن‌ها را کلافه و عصبانی، به فکر رفتن از شهر به روستاها انداخته است، به امید پیدا کردن جرعه‌ای آب. وحید جلایی که ساکن شهر همدان است و استاد دانشگاه می‌گوید: «قطعی گسترده و طولانی‌مدت شهر همدان سبب شده که مردم کلافه باشند و علاوه بر پاسخگو نبودن مسئولان، قطعی آب خارج از برنامه ارائه‌شده هم نگرانی مردم را دو چندان کرده است تا جایی‌که برخی از مردم شهر را ترک کرده و به روستاهای اطراف رفته‌اند.» اینطور که جلایی می‌گوید در بعضی از مناطق شهر، خانه‌ها به فاصله 500 متر برنامه قطعی آب متفاوت دارند؛ یعنی ممکن است بعضی خانه‌ها از 11 صبح تا 9 شب آب نداشته باشند و بعضی دیگر فقط دو تا سه ساعت آب داشته باشند و البته بعضی از ساکنان محلات دیگر ممکن است یک روز کامل آب نداشته باشند. مسئولان محلی می‌گویند خالی بودن سد اکباتان و خارج شدن دستگاه تصفیه آب به دلیل ورود گل و لای، دلیل اصلی این اتفاق است و اهالی همدان می‌گویند معلوم نیست این وضعیت تا چه زمانی ادامه دارد؛ کارشناسان آب هم می‌گویند علاوه بر تاثیری که سیل مرداد بر تصفیه‌خانه‌های شهرهایی مثل شهرکرد و همدان گذاشته، مصرف خارج از ضابطه و استخراج آب‌های زیرزمینی، دلیل وضعیتی است که حالا در این شهرها موجب بی‌آبی شده. پدرام سهرابلو یکی از این کارشناسان می‌گوید: «کشت سیب‌زمینی و هندوانه مهمترین دلیل دست به گریبان شدن مردم با بحران کنونی است و از آنجایی که اقتصاد این شهر براساس کشاورزی است نه صنعتی، بهترین کار در این زمان، تغییر الگوی کشت و جایگزین کردن محصولاتی مانند زعفران به جای سیب‌زمینی و هندوانه است.» او می‌گوید که در دولت قبل اقداماتی در زمینه کشت محصولات کم‌آب مطرح و اجرا شد اما وسعت آن آنقدر نبود که بتواند تاثیرگذار باشد و حتی ساخت شش شهرک گلخانه‌ای هم تاثیری نداشت. چون هم مساحت زیر کشت آنها کم بود و هم کشاورزان اعتقاد به کشت غرقابی و سنتی دارند. این کارشناس آب، مصرف آب شرب را در ایجاد شرایط کنونی در شهر همدان تاثیرگذار نمی‌داند و همچنان بر مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در کشاورزی تاکید می‌کند: «از اول انقلاب تا امروز 130 میلیارد مترمکعب آب بیشتر از حد مجاز برداشت شده و جایگزین هم نشده و این در حالی است که سهم آب شرب مصرفی فقط هشت درصد است.» مدتی است که مردم همدان مانند شهرکرد از داشتن آب شرب محرومند و مسئولان استانی می‌گویند سد اکباتان خالی شده و دیگر آبی نیست که از آن استفاده شود حالا پدرام سهرابلو، شهروند و یکی از کارشناسان آب این شهر به هم‌میهن می‌گوید: «قرار است سد تالوار جایگزین سد اکباتان شود، اما این راه‌حل‌ها مقطعی است چون برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین و مصرف خارج از ضابطه در تولید محصولات کشاورزی تیر خلاص را بر تن همه ذخایر آبی شهر زده است.» اما قطعی آب طولانی‌مدت در یک‌سوی شهر و قطع نشدن آب بعضی از مناطق در نزدیکی دادگستری همدان سبب شده مردم به این موضوع معترض باشند، این موضوع را وحید جلایی شهروند و استاد دانشگاه به هم‌میهن می‌گوید و اضافه می‌کند که روستای جولان اصلا آب ندارد. آنطور که جلایی تعریف می‌کند، مسئولان شهر همدان هیچ توضیح شفاف و درستی مبنی بر اینکه چه زمانی این مشکل حل می‌شود ارائه نمی‌کنند و تلفن‌های اداره آب و فاضلاب این شهر یا مدام اشغال است یا زمان رسیدن نوبت برای وصل شدن به اپراتور تماس قطع می‌شود. به جای مسئولان این شهر، سهرابلو، کارشناس توضیح می‌دهد که گویا قرار است تا سه هفته آینده تکلیف سد تالوار معلوم شود و این سد با ذخیره 500 میلیون مترمکعبی تامین‌کننده آب همدان باشد، هر چند شهرهای کردستان و زنجان هم از این سد منتفع می‌شوند. از سوی دیگر وضعیت بی‌آبی همچنان در شهرکرد ادامه دارد و معلوم نیست که مردم این شهر تا چه زمانی باید این شرایط را تحمل کنند. جمال قدوسی، کارشناس محیط زیست و آلودگی آب به هم‌میهن می‌گوید: «این موضوع به این دلیل است که سرچشمه کوهرنگ به دلیل سیل گل‌آلود شده و ممکن است بیشتر از یک ماه زمان ببرد تا آلودگی و گل‌های موجود در آب از بین برود.» کمبود آب در سال 1401 و تنش آبی در 300 شهر موضوعی است که هدایت فهمی، معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی آب و آبفای وزارت نیرو یک سال پیش آن را پیش‌بینی کرده بود و حالا در گفت‌وگو با هم‌میهن می‌گوید سایر کارشناسان و متخصصان هم گفته بودند که هشت میلیون نفر از ساکنان روستاها تنش آبی را تجربه خواهند کرد چون اضافه شدن جمعیت و مصرف بی‌رویه در شهرها و روستاها عاقبتی جز این ندارد.

بارش‌ها بد نبود

کاهش بارندگی و تداوم خشکسالی دو دستاویز مهمی است که وقتی شرایط کشور در بحث تامین آب با بحران روبه‌رو می‌شود، مسئولان به آن چنگ می‌زنند. اما معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی آب و آبفای وزارت نیرو اعتقادی به این موضوع ندارد و می‌گوید طبق آخرین آمار 176 میلی‌متر بارندگی داشتیم که نسبت متوسط فقط بیش از 5 درصد کاهش داشته و نکته بعد هم اینکه امسال سیل‌هایی هم داشتیم که باعث شد بتوانیم مقداری از آب را ذخیره کنیم و حتی منجر به تغذیه آب‌های زیرزمینی هم شد: «مشکل اصلی آینده ما کمیت آب نیست هر چند از نظر کمی، آب کم شده است و خواهد شد که افزایش جمعیت دلیل اصلی آن است، اما مشکلی که درباره آن صحبت می‌شود کیفیت آب است که در حال حاضر هم وجود دارد و در آینده بحران اصلی، بحران کیفیت آب شرب خواهد بود. یعنی شوری، آلودگی‌ها و حجم آلاینده‌هایی که به منابع آب سطحی و آب زیرزمینی می‌رسند، تامین آب شرب بهداشتی را در معرض تهدید قرار خواهند داد. در آینده یکی از شدیدترین بحران‌های بخش آب مربوط به کیفیت آب شرب شهر و روستاها خواهد بود.» او ذخیره‌سازی باران‌های سیل‌آسا در پشت سدها را زمانی ممکن می‌داند که در شهر یا شهرهایی که با سیل روبه‌رو شده‌اند، سدی وجود داشته باشد: «در جایی که سد وجود نداشته باشد، وقتی سیلی اتفاق می‌افتد، سرعت آب از کنترل خارج شده و نمی‌شود کاری کرد جز این‌که از قبل، منطقی را برای پخش سیلاب در نظر بگیریم و این نیازمند این است که ما در مناطق کشور نقشه سیل‌خیزی و شاخص سیل‌خیزی را تهیه و در مناطق مختلف محاسبه کنیم. در نهایت این یک کار علمی است و قطعا وقتی سیلاب را درست هدایت کنیم به آبخوان می‌رود در نهایت هم در سدها ذخیره شده و بخشی هم به تغذیه آب‌های زیرزمینی کمک می‌کند.» این مقام سابق در وزارت نیرو معتقد است: «سیل در مناطقی اتفاق افتاد که سدهای زیادی وجود نداشت و جاهایی که سد بود، آب پشت سد‌ها ذخیره شد اما همچنان جای خالی بحث آبخیزداری احساس می‌شود و جالب است بدانید که از 90میلیون هکتار مناطق کشور بخش عمده‌ای به دلیل چرای بی‌رویه وارد خشکسالی شد و از دست رفت در حالی‌که همه این پوشش گیاهی جنگل‌ها در مهار سیل موثرند.» این‌طور که فهمی می‌گوید وسعت جنگل‌های ایران از 5/18میلیون هکتار در حال حاضر به کمتر از 11 میلیون رسیده است: «بنابراین فرسایش نتیجه از دست رفتن پوشش گیاهی، کم پوشش شدن مناطق جنگل‌ها است. در زمینه فرسایش 5/2میلیون تن خاک را تجربه کردیم و از این لحاظ رتبه‌دار اول جهانیم و مصرف در برخی از شهرهای کشور 50 درصد بالاتر از آمار جهانی است؛ بدمصرفی، پرمصرفی و استفاده نادرست از آب، مساله‌ای است که هم در بخش شرب و هم در کشاورزی و هم در صنعت وجود دارد، 90 درصد ذخایر آبی در صنعت مصرف می‌شود، این در حالی است که کشت کشاورزی ما اصولا پایدار نیست.» او مشارکت دادن مردم در بحث‌های توزیع و مصرف درست آب و کاهش مصارف غیرضروری را مهم می‌داند: «تامین آب شرب جزو وظایف ذاتی دولت است، بنابراین وقتی آب نباشد فشار بیشتری به آب زیرزمینی وارد می‌شود و آب بیشتری از آنجا برداشت می‌شود که در نهایت باعث فرونشست زمین و کسری بیشتر حجم آب‌های زیرزمینی خواهد شد. سالانه به طور متوسط بیش از شش میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از سپرده ثابت آب‌های زیرزمینی داریم. مردم باید مدیریت مصرف را به معنای واقعی انجام دهند و باید سالانه مصرف را در حد استاندارد و نرمال که در دنیا 150 لیتر در شبانه‌روز است کاهش دهند.»

باید از منابع آبی محافظت کرد

یکی از چالش‌های مهم، بحث ذخایر آب در سدها به عنوان منبع اصلی تامین آب شرب مردم است و حالا خالی شدن تک‌تک این سدها موجب نگرانی آنها شده؛ قدوسی، کارشناس محیط زیست و آلودگی آب، درباره وضعیت این روزهای استان‌های کشور که به دلیل تمام شدن ذخایر سدها با بحران جدی تامین آب مواجه شده‌اند، می‌گوید: «فکر کنید شما یک خانواده چهارنفره‌اید، اگر شش نفر بشوید چه اتفاقی می‌افتد؟ باید نان و آب بیشتری مصرف کنید، حتی شوینده بیشتری استفاده شده و در نهایت سطح مصرف تغییر می‌کند. حالا این مثال را با وضعیت کنونی آب کشور مقایسه کنید؛ ما باید منابع آب کشور را حساب و هیچ‌وقت نباید براساس حداکثرها تصمیم‌گیری کنیم. همچنین با میانگین هم نباید بازی کنیم. مساله آب مساله میانگین نیست، اینکه بگوییم میانگین بارندگی در حال حاضر در تهران 240 میلی‌متر است پس اگر 60 درصد آن قابل کنترل نیست، روی 40 درصد آن سرمایه‌گذاری کنیم، کار اشتباهی است.» او برای روشن‌تر شدن این موضوع درباره وضعیت شهر همدان و سد اکباتان می‌گوید: «سد اکباتان، 55 سال پیش و براساس جمعیت آن زمان ساخته شده است و در حال حاضر همان سد نمی‌تواند جوابگوی تامین آب این شهر باشد. نکته مهمی که کمتر به آن توجه می‌شود این است که گستره شهر همان گستره سابق نیست؛ گستره شهرها اگر پیش از این فقط افقی بود، در حال حاضر گستره عمودی هم دارند مانند تهران؛ در حال حاضر در تهران طبقات ساخته‌شده آپارتمان‌ها بالای عدد 20 است. تصور کنید که در 300 متر مربع که پیش‌تر یک خانه ویلایی وجود داشته حالا 22 طبقه ساخته شده؛ هر طبقه هم 4 واحد. 4 تا 22 تا می‌شود 88 واحد و در نهایت میزان آب مصرفی که سابق 30 لیتر در ثانیه بوده در حال حاضر به بالای 150لیتر در ثانیه می‌رسد.» این کارشناس محیط زیست تغییر سبک زندگی و افزایش وسایل و امکاناتی مانند ماشین‌های لباسشویی و ظرفشویی را هم مهم می‌داند: «هیچ‌کدام از این ابزارها طبق استاندارد استفاده نمی‌شود؛ به عنوان مثال اگر از فلشرهای دستشویی‌ها که دو لیتر حجم دارد، فقط 300 سی‌سی کم کنیم در روز 5000 مترمکعب صرفه‌جویی می‌شود، اما به این موضوع اصلا توجه نمی‌شود. بیایید همه چیز را هم گردن خشکسالی نیندازیم، خشکسالی ذات طبیعت است؛ ایران طی 80 سال گذشته دوبار خشکسالی را تجربه کرده است پس این موضوع جدیدی نیست. می‌گویند تغییر اقلیم اتفاق افتاده، بله شکی در این نیست و این اثرگذار است، اما تغییرات اقلیم جهانی تغییرات یک درجه در طول 100 سال است. این خشکسالی مزید بر علت شده اما یادمان باشد خشکسالی 30 ساله زمانی اتفاق افتاده که جمعیت ایران 35میلیون بوده. در حال حاضر که به طور میانگین 85 میلیون شده‌ایم، یک‌سری مشکلات هم اضافه شده که نمود عینی دارد.» او می‌گوید: «شرایط کنونی مثل عفونت می‌ماند که مدت‌ها وجود داشته حالا از یک قسمت بدن بیرون زده. حالا این عفونت ما را زخمی کرده و از کار انداخته است. بنابراین اگر بخواهیم در کشورمان تفاوت بارش پارسال را با امسال بررسی کنیم، آنقدر محسوس نیست. برف نداشتیم چون هوا گرم شده و دوام برف در کوه‌ها کمتر شده اما مقدار بارش که کمتر نشده؛ همین امسال درباره سیل‌هایی که آمد اعلام کردند که توانسته‌اند سه درصد از آن را ذخیره کنند. این دیگر مشکل سسیتم ذخیره ما است. اما مقدار بارش که در همین چند هفته پیش اتفاق افتاد شامل رقم بالایی از آب بود. این آب چه شد و کجا رفت؟ ما تغییرات فرمی بارش هم داریم. حرف من این است که آنچه که پیش آمده برمی‌گردد به مدیریت نکردن تامین و توزیع آب که بخش عمده‌ای از این مشکل گردن شهرداری است. این نهاد برای این‌که بتواند بودجه خود را تامین کند مجوز ساختمان‌سازی می‌دهد و اصلا فکر نمی‌کند که این ساختمان‌هایی که به آنها اجازه ساخت می‌دهد، آب خود را از کجا تامین خواهند کرد.»

فراموشی حقابه

مجید مخدوم، استاد محیط زیست دانشگاه تهران هم در گفت‌وگو با هم‌میهن نگاه دیگری به مشکل کم‌آبی کشور و وضعیت سدهای کشور دارد: «مشکل اصلی سدسازی‌هایی که در ایران انجام دادیم مثل سد همدان یا سد ارومیه، این است که ما تامین حقابه آنها را فراموش کرده‌ایم. هر سدی را که می‌سازند باید حقابه محیط زیستی داشته باشد و مشکل اصلی اینجاست. مشکل بعدی این است که ما در انتقال آب بسیاری از مسائل فنی و تخصصی را رعایت نکرده‌ایم و فقط به فکر درآمدزایی بودیم. این دو مشکل با یکدیگر باعث چنین اتفاقی شده است. موضوع دیگری هم که از دوستان وزارت نیرو شنیده بودم، این بود که به‌دلیل این‌که بتوانند در سدها از آب ذخیره‌ای استفاده کنند گاهی اوقات اطلاعات نادرست در رسانه‌ها اعلام می‌کردند و این باعث می‌شد مردم به وحشت بیفتند. اما الان شرایط فرق می‌کند و این وضعیتی که پیش آمده به دلیل مدیریت بسیار ضعیف، رانت‌خواری و فساد مافیایی در انتقال آب است.» او مقصر این شرایط را، هم دولت و هم مردم می‌داند: «اول این‌که شیر آب در دست دولت است دوم این‌که مصرف‌کننده مردم هستند، مردم ما خیلی جاها بد مصرف می‌کنند، مثل خودرو شستن و حیاط شستن؛ مشکل دیگر این است که مردم ما صرفه‌جویی را فراموش کرده‌اند، این دو با یکدیگر هم مصرف‌گرایی مردم و شاخص‌های نادرست جامعه باعث شده که چنین مشکلی پیش بیاید. راه‌حلش هم خیلی ساده است. می‌شود با مردم کنار آمد، هم‌اندیشی کرد و در نهایت مردم قبول می‌کنند؛ بسیاری از گروه‌ها و انجمن‌ها روی این موضوع کار کرده‌اند. در دولت جدید اما خیلی کم آن‌ها را به کار گرفته‌اند و خیلی کم به آنها ارزش داده‌اند.» این استاد دانشگاه برای شفاف شدن مساله و تاثیر نقش مردم از کارزار پتروشیمی میانکاله یاد می‌کند: «این مردم بودند که جلوی این کار را گرفتند. مردم باید این فکر را بکنند فقط دولت نیست که باید همه کارها را انجام دهد همه باید با هم همراه باشند؛ من این را بارها در سخنرانی‌ها و روزنامه‌ها و مقالات نوشته‌ام. 50 درصد مشکلات محیط زیست به‌خاطر مردم است و از 50 درصد دیگر 30 درصد در دست دولت است و 20 درصد باقی‌مانده در دست من کارشناس و غیره است که بخواهیم همه با هم همکاری و همیاری کنیم یا نه. اما موضوعی که وجود دارد، وجود نداشتن اعتماد این قشر به یکدیگر است، یعنی گاهی اوقات فکر می‌کنیم دولت کم‌کاری می‌کند، گاهی اوقات هم فکر می‌کنیم مردم کم‌کاری می‌کنند، اما موضوع مهم در شرایط کنونی یک مساله است و آن هم آشتی ملی در مصرف آب است؛ من در کتاب‌هایم نوشته‌ام آب مساوی است با توسعه و توسعه بدون آب اصلا امکان ندارد و روی این موضوع هم تاکید دارم که دولت، کارشناسان و مردم باید با یکدیگر همیاری و همکاری و همراهی کنند تا این مشکل حل شود. من می‌توانم قول دهم این مشکل قابل حل است اگر آبخوانداری را درست اجرا کنیم.» یکی از نقدهای مخدوم به نبود مدیریت درست منابع آبی کنترل سیل‌ها است: «متاسفانه در سال 98 و امسال آب فراوانی را که از هر طریقی وارد کشور شد از دست دادیم، در صورتی که با یک ترفند بسیار ساده از آبخوان‌داری این آب‌ها قابل استفاده بود؛ اگر ما می‌توانستیم این آب‌های ساده را که وارد شهرها می‌شد ذخیره کنیم به این مشکل بر نمی‌خوردیم. من یک مثال برای شما بگویم. تخت جمشید چرا زیر آب نرفت، چون در زیر آن کانال‌هایی درست کرده بودند که اگر سیل می‌آید این آب‌ها جایی جمع شود. تعجب می‌کنم برخی از دولتمردان ما این ترفندها را فراموش کرده بودند و با مردم کمی سر ناسازگاری دارند. همه اینها قابل حل شدن است اگر سه بخشی که اشاره کردم با یکدیگر همکاری کنند، حتی همین الان که همدان و ارومیه و شهرکرد هم آب ندارند در نهایت اگر فساد مالی و اداری و رانت‌خواری در آبخوان‌داری را حذف کنند می‌توانیم این مشکل را حل کنیم.»