کدام دوقطبی؟

گزارش‌هایی که در صفحات دیپلماسی و بین‌الملل شماره امروز «هم‌میهن» منتشر شده، از حرکت آرام اما تدریجی جهان امروز به سوی احیای نوعی نظام دوقطبی جدید حکایت دارد. این تحول بطئی، در سایه جنگ روسیه و اوکراین درحال شکل‌گیری است. البته، این دوقطبی نه در حدواندازه دوقطبی جنگ سرد است و نه کشورهای فعال در دو سوی ماجرا هنوز چنین ادعایی دارند. بااین‌حال، جریان‌هایی قدرتمند در کشورهایی چون ایران و نیز چهره‌ای چون ولادیمیر پوتین، سخن گفتن از رویای بزرگ را شروع کرده‌اند. به‌طوری که رئیس‌جمهوری روسیه در هفته‌های اخیر چندین‌بار در سخنان خود از شکست غرب، عبور جهان از دلار و ضرورت پذیرش چندجانبه‌گرایی سخن گفته است. این درحالی است که همزمان با بالا گرفتن این ادعاهای سیاسی و رویاهای ایدئولوژیک روسیه، در صحنه جنگ معادلات تاحدی به سود اوکراین تغییر کرده و این کشور که در ابتدای جنگ تصور می‌شد به‌سرعت تسلیم ارتش بزرگ روسیه می‌شود، بیش از ۲۰۰روز است در برابر اشغال مقاومت کرده است و در روزهای اخیر، از بازپس‌گیری بیش از ۶۰۰۰ کیلومترمربع از مناطق تحت‌اشغال سخن گفته است. اما در کنار دو سطح گفتار پیشین که می‌توان آنها را در قالب «رویاپردازی سیاسی» و «واقعیت‌های میدانی» صورت‌بندی کرد؛ سطحی بینابینی از تحولات هم در جریان است که کمتر به اهمیت آن توجه شده است. این سطح بینابینی، به‌گونه‌ای هم‌وجه همکاری‌های سیاسی و دیپلماتیک را با خود دارد و هویت‌های ایدئولوژیک دو سوی ماجرا را در قالب‌هایی چون «جهان آزاد» و «گسترش ناتو» ازیک‌سو و «مقاومت» و «اتحاد جدید شرق» تاحدی بازنمایی می‌کند و از سوی دیگر، در سطح میدانی و مناسبات واقعی قدرت هم، نشانه‌هایی از تقویت روند توسعه همکاری‌های نظامی و تسلیحاتی را در دو سوی جهان بروز می‌دهد. ازیک‌سو، ایالات‌متحده‌آمریکا بر ابعاد و ارقام فروش تسلیحات خود به اوکراین به‌شکلی معنادار افزوده است؛ تا جایی که برخی کارشناسان نظامی و امنیتی معتقدند واشنگتن برای جنگی طولانی‌مدت آماده شده است و آن دسته از سفارش‌های ساخت تسلیحاتی را فعال کرده که زمان تحویل آن به ماه‌ها و حتی سال‌های آینده موکول می‌شود. از سوی دیگر، انتشار اخبار و گزارش‌هایی مبنی بر فروش پهپادهای ایران به روسیه و متقابلا انتظار ایران برای خرید هواپیماهای نظامی روسی، نشان از رویکردی بین تهران و مسکو دارد که می‌تواند از سطح سیاسی به حوزه نظامی هم توسعه یابد. موقعیت جدید روسیه به‌عنوان کشوری تحت تحریم‌های بین‌المللی، طیفی از نیروهای ایدئولوژیک در ایران را که طرفدار افزایش همکاری با چین و روسیه هستند، امیدوار کرده تا رویای آنها برای تشکیل اتحادی قدرتمند علیه غرب محقق شود. در مقابل، آمریکا و کشورهای اروپایی نیز ایستادگی برابر روسیه را دارای وجهی نمادین از منظر دفاع از ارزش‌های دموکراتیک و جهانشمول می‌دانند و در کنار آن، تداوم جنگ را فرصت مناسبی برای رونق فعالیت کارخانجات تسلیحاتی خود می‌بینند. بدین‌ترتیب، در دو سوی میدان پیوند میان ایدئولوژی و صنعت تسلیحاتی روبه‌تقویت گذاشته است. گویی، در سطحی بسیار پایین‌تر روابطی که بر مبنای آن جهان دوقطبی شکل گرفته بود، در حال احیا شدن است. مگر آنکه در این میان، دو نیرویی فعال و در معادلات تاثیرگذار شوند که بیش از وجه ایدئولوژیک و نظامی، قدرت خود را از توسعه اقتصادی و همکاری‌های بین‌المللی می‌گیرند. یک نیرو، کشورهای اتحادیه اروپا هستند که اقتصاد، صنعت و زندگی روزمره مردمان آن کم‌وبیش و خواه‌ناخواه، از طولانی شدن روند تحریم‌های روسیه به‌ویژه در بخش انرژی متاثر می‌شود. از سوی دیگر، چین نیز گرچه برخلاف اروپا پیوستگی مستقیمی با روسیه و جنگ اوکراین ندارد، اما به‌شکل غیرمستقیم از طولانی شدن روند تحریم، کاهش رشد اقتصادی و فعالیت‌های صنعتی در اروپا تاثیر می‌پذیرد و رکود اقتصاد جهانی، شتاب اقتصادی آن را که همچنان متاثر از کرونا مانده، بیش‌از پیش کُند می‌کند. چنین است که در برآوردی کلان می‌توان مدعی شد آرایش جهانی امروز، همچنان تحت‌تاثیر توازن نیروهایی است که در یک‌سوی آن، مناسبات ایدئولوژیک و منافع میلیتاریستی کفه سنگین‌تر ترازو را در اختیار دارد و در سوی دیگر، نیروها و کشورهایی قرار دارند که توسعه اقتصادی و روابط بین‌المللی مبتنی بر صلح و آرامش، منافع آنها را شکل می‌دهد. این، همان دوقطبی اصلی جهان امروز است که جا دارد در سیاستگذاری‌ها و تدوین راهبردهای سیاست خارجی ایران نیز، بیش از پیش جدی گرفته شود.