عمل‌گرایانه و غیرایدئولوژیک
چه عواملی موجب شده که ارمنستان و ایران طی ماه‌های گذشته وارد دورانی از روابط نزدیک شوند؟
چه عواملی موجب شده که ارمنستان و ایران طی ماه‌های گذشته وارد دورانی از روابط نزدیک شوند؟
آریا صدیقی
گزارشگر هم‌میهن
شهر کاپان، یک جامعه معدن‌کار خواب‌آلود در کوه‌های جنوب شرقی ارمنستان، یک مرکز دوردست برای دیپلماسی بین‌المللی است. اما در ماه اکتبر، مقامات ارمنستان در میدان مرکزی این شهر گرد هم آمدند تا روبان افتتاح کنسولگری جدیدی را بریده و از هیئتی که از جمهوری اسلامی ایران وارد شده بود، استقبال کنند. تنها دو مایل دورتر از محل جدیدترین کنسلوگری ایران، مرز با جمهوری آذربایجان واقع شده است. به گزارش فارین‌پالیسی، منطقه ارمنی‌نشین سیونیک - که کاپان پایتخت آن است - در مرکز اختلافات فزاینده بین ایروان و باکو قرار دارد که در سال 2020 جنگی کوتاه اما خونین بر سر منطقه مورد مناقشه قراباغ کوهستانی با یکدیگر داشتند. اکنون تهران در حال ورود به این منطقه است. اختلاف میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان موجب شد که تهران حمایت سیاسی و نظامی خود را پشت سر ایروان قرار دهد. چند روز قبل از افتتاح کنسولگری، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران اعلام کرد که نیروهایش در حال برگزاری تمرین‌های نظامی «عظیم» در مرز ایران با جمهوری‌آذربایجان هستند. سرلشکر محمد پاکپور، اعلام کرد این رزمایش را برای ارسال پیام «صلح و دوستی» به کشورهای منطقه و در عین حال
نشان دادن توانایی آنها در «پاسخ قاطعانه به هر تهدیدی» طراحی شده است.
ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در اوایل نوامبر، در واکنش به تشدید تنش‌ها در قفقاز جنوبی، به خبرنگاران گفت، واشنگتن «خیلی واضح اعلام کرده که ایران تهدیدی برای منطقه است» و تا پایان به ایستادگی در برابر آثار بی‌ثبات‌کننده‌ای که نفوذ ایران در منطقه ایجاد میکند، ادامه خواهد داد.
ارمنستان به‌عنوان یک دموکراسی نسبتا لیبرال که خود را به‌عنوان اولین کشور مسیحی جهان به حساب می‌آورد، شریک غیرقابل تصوری برای ایران است. با این حال، پس از اینکه شهرها و روستاهای ارمنستان در امتداد مرز برای مدت کوتاهی در ماه سپتامبر تحت بمباران شدید جمهوری آذربایجان قرار گرفتند و زمانی که کشورهای غربی ابتدا باکو را متهم به آغاز جنگ کردند، ایروان سعی کرد از هر کجا که می‌تواند حمایت به‌دست آورد. به‌رغم عضویت ایروان در بلوک نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری مسکو (CSTO)، روسیه تاکنون درخواست ارمنستان برای مداخله را رد کرده است. در این میان، ایران بیش از حد به پرکردن خلاء قدرت و گشودن جبهه دیگری در برابر جمهوری‌آذربایجان و حامی آن یعنی ترکیه اشتیاق نشان داده است. ترکیه کشوری است که ایران مدت‌هاست به نیاتش در منطقه بی‌اعتماد است و این کشور را رقیب بالقوه‌ای در منطقه می‌داند.
در نوامبر 2020، ایروان و باکو پس از بیش از یک ماه درگیری شدید بر سر قراباغ کوهستانی، که در داخل مرزهای بین‌المللی به‌رسمیت شناخته‌شده جمهوری آذربایجان است، اما از دهه 1990 در اختیار نیروهای ارمنستان بوده است، یک توافق آتش‌بس با میانجی‌گری مسکو امضا کردند. ارمنستان پس از شکست‌های پیاپی در میدان نبرد، با واگذاری کنترل بخش‌هایی از خاک خود به جمهوری‌آذربایجان موافقت کرد و متعهد شد که «ایمنی ارتباطات حمل‌ونقلی» را بین سرزمین اصلی آذربایجان و قلمرو آن نخجوان از طریق منطقه سیونیک - که این دو را تقسیم میکند - تضمین کند.
از آن زمان، مقامات آذربایجان به صراحت اعلام کرده‌اند که این پیمان را به این معنا تفسیر می‌کنند که باید یک شاهراه مستقل ایجاد شود که به عنوان «کریدور زنگزور» نامیده می‌شود، از جنوبی‌ترین بخش سیونیک می‌گذرد و احتمالاً ارمنستان و ایران را از هم جدا میکند. ایروان، با این حال، اصرار دارد که این تقاضا بر مبنای قرارداد 2020 هیچ مبنایی ندارد. تحلیلگران به‌سرعت خصومت‌های ایجادشده در ماه سپتامبر را به ناامیدی فزاینده باکو نسبت به عدم دستیابی به آنچه می‌خواست از طریق کانال‌های دیپلماتیک به‌دست آورد، نسبت دادند.
کرملین هم که گرفتار جنگ در اوکراین است و به نظر می‌رسد نمیخواهد یا نمی‌تواند به‌عنوان یک ضامن امنیتی برای ایروان عمل کند. این در حالی است که ارمنستان عضو پیمان امنیت جمعی است و براساس این پیمان اگر یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت مورد حمله واقع شود، دیگر اعضای آن باید به دفاع از او برخیزند. تصمیم روسیه برای عدم اعزام نیرو به ارمسنتان پس از درگیری‌های سپتامبر منجر به تظاهرات گسترده در ایروان شد و تظاهرکنندگان ارمنی خواستار خروج ایروان از سازمان پیمان امنیت جمعی شدند. در ماه نوامبر، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری‌آذربایجان، اعلام کرد که مذاکرات در مورد کریدور زنگزور با مسکو در حال انجام است، نه با ایروان و ارمنستان قادر نخواهد بود در مقابل اجرای این طرح مقاومت کند.
ایران مدت‌هاست که با هرگونه تغییر در وضعیت موجود در امتداد مرز شمالی خود مخالفت کرده است. یکی از دلایل این مخالفت این است که ایران نمیخواهد ترکیه، به‌عنوان متحد دیرینه جمهوری‌آذربایجان، نفوذ خود را در نزدیکی مرزهای ایران گسترش دهد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، در تیرماه سال جاری در جلسه‌ای با رجب‌طیب اردوغان هشدار دادند: «اگر تلاشی برای مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان صورت گیرد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد، زیرا این مرز هزاران سال است که راه ارتباطی بین دو کشور بوده است».
تهران از یک‌سو نمیخواهد ترکیه کریدور زنگزور را به یک کریدور نظامی-امنیتی تبدیل کند و از سوی دیگر نمیخواهد زمینه مذاکره درباره این کریدور را با جمهوری‌آذربایجان از دست بدهد. حسین بنایی، دانشیار دانشگاه بلومینگتون در ایندیانا که در خصوص قفقاز تخصص دارد، به فارین‌پالیسی گفته است: «من فکر می‌کنم این همان چیزی است که افتتاح کنسولگری ایران در کاپان در تلاش است به آن دست یابد. ایران اکنون در حال افزایش قدرت است، زیرا احساس میکند که روسیه به اندازه کافی برای کنترل طرف‌های درگیر در قفقاز تلاش نمی‌کند.»
ایران همچنین نگران روابط نزدیک جمهوری‌آذربایجان با اسرائیل است. زیرا باکو و تل‌آویو تبادلات فناوری نظامی بین خود را آغاز کرده‌اند و باکو هم‌اکنون 40 درصد انرژی مورد نیاز اسرائیل را تامین میکند. محمد صفایی، نماینده مجلس اخیرا گفته است:«صهیونیست‌ها به دنبال تضعیف نفوذ جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی هستند، اما هرگز موفق نخواهند شد». پارلمان جمهوری‌آذربایحان در واکنشی آشکار به افتتاح کنسولگری ایران در کاپان، به گشایش سفارت اسرائیل در جمهوری‌آذربایجان رای داد و به این ترتیب این کشور به نخستین کشور مسلمان شیعه تبدیل شد که اسرائیل در آن سفارت دارد. بنایی معتقد است که اقدامات تهران در خارج از کشور به دنبال ایجاد «مناطق حائل مقاومت در برابر آنچه به‌عنوان طرح‌های امپریالیستی-صهیونیستی و غربی در خاک خود می‌بیند» است.
جمهوری‌آذربایجان همچنین سعی کرد طی ماه‌های اخیر که ایران درگیر اعتراضات و ناآرامی‌های داخلی بود، مواضع تحریک‌آمیزی علیه ایران اتخاذ کند. یک ماه پیش، الهام علی‌اف از رفتار ایران با جامعه آذری‌اش انتقاد و مدعی شد که «امنیت، حقوق و رفاه آنها برای ما بسیار مهم است» و «ما به انجام هر کاری برای کمک به آذربایجانی‌هایی از خاک ما دور هستند، ادامه خواهیم داد.» روسیف حسینوف، یکی از اعضای هیئت علمی آکادمی دیپلماتیک آذربایجان و مدیر اندیشکده مرکز توپچوباشوف مستقر در باکو، به فارین‌پالیسی گفته است: «سخنان اخیری که از علی اف شنیده‌ایم، تحول جدیدی است. در گذشته، رهبران جمهوری‌آذربایجان در لفاظی‌های خود بسیار سنجیده عمل می‌کردند و مراقب بودند که ایران را عصبانی نکنند.» با این حال، دلایل دیگری نیز وجود دارد که ایران برای برقراری روابط نزدیکتر با ارمنستان، تلاش میکند و یکی از دلایل روابط خنثی ایروان با غرب است. دیوید هوانیسیان، دیپلمات سابق ارمنی که اکنون مدیر بخش عربی‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان است، به فارین پالیسی گفته است: «دولت ایران از ارمنستان به‌عنوان نقطه تماس با جهان خارج استفاده میکند.»
واشنگتن تحریم‌هایی را علیه دو شرکت ارمنی اعمال کرده که مدعی است از طریق تجارت در آن سوی مرز با ایران علیه منافع ایالات‌متحده عمل کرده‌اند و این گمانه‌زنی را به وجود آورد که ارمنستان به تهران کمک میکند تا محدودیت‌های واردات تجهیزات حساس و سایر کالاها را دور بزند. در عین حال، موسسات مالی ارمنستان مدت‌هاست که یک راه نجات بالقوه برای بانک‌ها و سرمایه‌گذاران ایرانی که سعی در انتقال پول به داخل یا خارج از کشور دارند، ارائه کرده‌اند. یک هیئت تجاری بلندپایه از تهران نیز در ماه مارس به‌عنوان بخشی از تلاش‌ها برای تقویت روابط اقتصادی و بازگرداندن درآمدهای مورد نیاز به ارمنستان سفر کرد. در همین حال، ارمنستان که نمی‌خواست خطر تنش با ایران را بپذیرد، به ۲۷کشوری پیوست که در ماه نوامبر به قطعنامه شورای حقوق بشر سازمان ملل بر ضد ایران رای دادند.
اما در نهایت، به نظر می‌رسد که روابط دو کشور بیشتر بر مبنای رضایت طرفین است تا همسویی ایدئولوژیک. زهراب مناتساکانیان به عنوان وزیر امور خارجه ارمنستان از سال 2018 تا 2020 بر رویکرد ارمنستان در روابطش با ایران نظارت داشت. او به فارین‌پالیسی گفت، این مشارکت با توجه به ترس از همسایگان و تجدید خصومت‌های منطقه‌ای است و یک سیاست عمل‌گرایانه است». وی گفت:«از آنجایی که تنش‌ها در منطقه حل‌نشده باقی مانده است، همگرایی منافع ارمنستان و ایران در این شرایط به ظاهر به امنیت مرز مشترک آنها مربوط می‌شود.»
ارمنستان به دنبال پهپادهای ایرانی
به نظر می‌رسد امثال سال بسیار خوبی برای صادرات پهپادهای ایرانی بوده است. غیر از فروش تعدادی پهپاد به روسیه که به تائید حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه ایران نیز رسیده است، برخی خبرها حاکی از آن است که تهران با مسکو به توافقی دست یافته که به روسیه اجازه می‌دهد چنین پهپادهایی را به صورت محلی تولید کند. در ماه مه سال جاری میلادی نیز ایران قراردادی برای افتتاح کارخانه‌ای در تاجیکستان منعقد کرد تا پهپادهای قدیمی ابابیل-2 ایران را به صورت محلی تولید کند. مقامات ایران نیز اعلام کرده‌اند تعداد بی‌سابقه‌ای از کشورهای دیگر مشتاق به‌دست آوردن هواپیماهای بدون سرنشین تهران هستند. سرلشکر یحیی رحیم‌صفوی، ماه گذشته اعلام کرد: «امروز به جایی رسیده‌ایم که 22 کشور جهان خواستار خرید هواپیمای بدون سرنشین از ایران هستند.» صربستان و ارمنستان از جمله کشورهایی بودند که او از آنها نام برد. تحویل پهپادهای ایرانی به این کشورها می‌تواند اثرات استراتژیک قابل‌توجهی در بالکان و قفقاز جنوبی داشته باشد. وب‌سایت فوربس، گزارش داده که اگر صربستان هواپیماهای بدون‌سرنشین ایرانی را خریداری کند، بلگراد می‌تواند به بزرگترین اپراتور هواپیماهای
بدون سرنشین نظامی در بالکان تبدیل شود.
با این حال، در میان تحلیلگران تردید زیادی وجود دارد که بلگراد به هواپیماهای بدون سرنشین ایرانی علاقه‌مند باشد. یکی از تحلیلگران صنعت هوانوردی صربستان نوشته که صربستان در حال حاضر دارای قابلیت‌های قابل‌توجهی برای برآورده‌کردن نیازهای خود است و ایران واقعاً قابلیت‌های کمی را می‌تواند در اختیار این کشور قرار دهد.
با این وجود، قیمت پایین برخی از پهپادهای ایرانی که تنها 20هزار دلار است و ظاهرا به پهپاد شاهد 136 تعلق دارد و یک پهپاد انتحاری و یک‌بار مصرف است، ممکن است بلگراد را وسوسه کند تا با خرید تعدادی از این پهپادها، زرادخانه خود را متنوع و تقویت کند. یا اینکه ایران ممکن است با صربستان قراردادی برای تولید داخلی پیشنهاد دهد که بتواند برنامه توسعه هواپیماهای بدون سرنشین بلگراد به شکلی ارزان تقویت کند. نیکلاس هراس، مدیر استراتژی و نوآوری مؤسسه نیو‌لاینز، معتقد است: «ایران در حال ایجاد بازاری قوی برای انواع پهپادهای خود است. رشد علاقه جهانی به پهپادهای ایرانی پژواکی از توسعه بازار بین‌المللی ترکیه برای انواع پهپادهای نظامی خود است. ترک‌ها روی یک نوع پهپاد در رده متوسط تمرکز کردند که بارها قابل استفاده است و می‌تواند به‌طور موثر علیه بازیگران دولتی و غیردولتی عمل کند. رویکرد ترکیه این است که نیروی هوایی ارزان‌قیمتی را برای بازیگران دولتی که قصد صرف‌نظر از خرید هواپیماهای گران‌قیمت و الزامات تعمیر و نگهداری آنها را دارند، ارائه دهد. ایران تصمیم گرفته است که تمرکزش را بر بازاری معطوف کند که به‌دنبال پهپادهای دقیق‌تر و با
برد بیشتر که بتواند اثرات مخربی در میدان نبرد، به‌ویژه علیه نیروهای زمینی به بار بیاورد. این پهپادها می‌توانند کشورهای کوچکتر را قادر سازند تا یک عامل بازدارنده برای رقبای بزرگتر خود ایجاد کنند. هم ارمنی‌ها و هم صرب‌ها به این توانایی نیاز دارند تا بتوانند سریعاً خسارات قابل‌توجهی علیه مخالفان قوی‌تر نظیر ناتو جمهوری آذربایجان، وارد کنند. پهپادهای ایرانی می‌توانند این قابلیت را فراهم کنند.» ایران تعدادی از این نوع پهپادها را در اختیار دارد که ممکن است بلگراد و ایروان به آنها علاقه‌مند باشند.
ارمنستان برای خرید این پهپادها انگیزه سیاسی و استراتژیک زیادی دارد. ارمنستان به دنبال آن است که در مقابل تقویت اتحاد نظامی ترکیه و آذربایجان، بالانس قدرتی برقرار کند. علاوه بر این، ایروان به این نتیجه رسیده است که روسیه آنطور که قبلا تصور می‌شد، ممکن است به دفاع از ارمنستان برنخیزد.» از آنجایی که فناوری هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و اسرائیل به پیروزی آذربایجان در سال 2020 کمک کرد، ارمنستان با وجود اینکه صنعت هواپیماهای بدون سرنشین خود را دارد که البته سرمایه‌گذاری کمتری در آن انجام شده، با وضعیت ناگواری مواجه است. بنابراین طبیعی است که ارمنستان به‌دنبال جلوگیری از این اشتباه باشد و قصد کند که در قابلیت‌های پهپادی خود سرمایه‌گذاری بیشتری صورت دهد. البته تهران نیز منافع خود را در کمک به تقویت نظامی ایروان دارد. ایران همچنین نگران اتحاد ترکیه-آذربایجان و سود اسرائیل در این اتحاد است و به وضوع نشان داده است که آمادگی دفاع از ارمنستان را دارد. ایران تمرین‌های نظامی را در نزدیکی منطقه قراباغ برگزار کرد و نشان داد که اگر «کریدور زنگزور» دسترسی ایران را به ارمنستان قطع کند، می‌تواند از قدرت نظامی استفاده کند و
به‌دنبال راهی برای خنثی کردن روابط ترکیه، آذربایجان و اسرائیل است. بنابراین، تبدیل شدن ارمنستان به مشتری پهپادهای ایرانی از دیدگاه ژئواستراتژیک بسیار منطقی به نظر می‌رسد. ایروان نیز خواهان فناوری هواپیماهای بدون سرنشینی که عملکرد خود را در نبرد ثابت کرده‌اند، است. بنابراین علاقه‌اش به پهپادهای ایرانی منطقی به نظر می‌رسد.
بنت گفت: «پهپادهای ایرانی مانند شاهد 136 می‌توانند به‌طور بالقوه چالشی برای آذربایجان و شاید حتی خود ترکیه باشند. البته هرگونه عرضه قابل‌توجه هواپیماهای بدون سرنشین ایرانی به ارمنستان، یا ایجاد یک کارخانه تولید هواپیماهای بدون سرنشین در خاک ارمنستان مانند نمونه مشابهش در تاجیکستان، ممکن است به رقابت تسلیحاتی در منطقه بی‌ثبات قفقاز جنوبی دامن بزند. دستیابی ارمنستان به پهپادهای ایرانی می‌تواند قدرت دفاعی این کشور را تقویت کند و ممکن است به‌عنوان یک بازدارنده بالقوه عمل کند، زیرا پهپادهای شاهد می‌توانند اهدافی را در صدها کیلومتر دورتر مورد حمله قرار دهند. مسابقه منطقه‌ای هواپیماهای بدون سرنشین در جریان است و انتظار نمی‌رود به این زودی‌ها سرعتش کاهش یابد.»
