قطار فریب کودتا /کتاب «سرویس جاسوسی انگلیس از درون» بررسی‌ای پیشگامانه و جنجالی درباره یکی از سازمانهای مخفی جهان و نقش آن در کنار رفتن دولت محمد مصدق است
یکی از مناقشات بی‌پایان در کشور ما، کودتا بودن یا نبودن ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است. روزی که محمد مصدق، نخستوزیر ملی‌گرا و قانونی کشور از قدرت به زیر کشیده شد، بازداشت و محاکمه شد.
یکی از مناقشات بی‌پایان در کشور ما، کودتا بودن یا نبودن ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است. روزی که محمد مصدق، نخستوزیر ملی‌گرا و قانونی کشور از قدرت به زیر کشیده شد، بازداشت و محاکمه شد. پژوهشگران و محققان تاریخی به‌ویژه اسناد و مدارکی که وزارت خارجه آمریکا و سازمان سیا در طول دهه‌های اخیر منتشر کرده‌اند، تایید می‌کند که مصدق با کودتا کنار رفته و نه با اختیارات قانونی شاه که مخالفان آن می‌گویند.
کتاب «سرویس جاسوسی انگلیس از درون» درباره همین موضوع است. این کتاب را استیون دارل، استاد ارشد روزنامه‌نگاری در دانشگاه هادرسفیلد و بنیان‌گذار مجله Lobster، در سال ۱۹۹۹ نوشته و با ترجمه محسن اشرفی اواخر سال گذشته به بازار آمده است. کتاب سرویس جاسوسی انگلیس از درون، به فعالیت‌های بعد از جنگ جهانی سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا (MI6) می‌پردازد و به ادعای نویسنده‌اش تلاشی است برای شرح اقدامات و فعالیت‌های مخفیانه سرویس در دوران جنگ سرد. فعالیت‌هایی که بخشی از آن در چارچوب سیاست‌های رسمی خارجی و سیاسی بریتانیا قرار می‌گیرد و برخی نیز به‌صورت پنهانی بوده‌اند.
کتاب در نسخه اصلی‌اش حدود ۹۰۷ صفحه است و درحقیقت نتیجه ۱۵ سال تحقیق دقیق داریل است که بر فعالیت‌های اطلاعاتی بریتانیا و نقش آن در مقابله با نفوذ شوروی تمرکز دارد. برخلاف تصویر درام‌گونه و جذاب MI6 در سری فیلم‌ها و رمان‌های جیمز باند، داریل تصویری پیچیده و اغلب ناخوشایند از سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا ارائه می‌دهد؛ سازمانی که به‌گفته او نقش مهمی در سیاست خارجی بریتانیا و رویدادهای جهانی داشته است. نویسنده سعی کرده با تکیه بر اسناد و مدارک دقیق و پرشمار و به‌شکلی مستندگونه، جزئیات عملیات‌های پنهان MI6 را شرح دهد.
این شکل تحقیق درباره تحولات سیاسی مخفی ضمن اینکه بر اعتبار و باورپذیری روایت می‌افزاید، باعث آشنازدایی از نقش سرویس‌های جاسوسی در ذهن خوانندگان نیز می‌شود؛ موضوعی که مترجم فارسی کتاب نیز در پیشگفتار خود به‌شکلی دیگر توضیح داده است. محسن اشرفی کتاب را درس‌نامه‌ای سرشار از تقابل مدیران و ماموران اطلاعاتی درباره جایگاه و منافع ملی کشورشان در عرصه جهانی با سیاستمداران توصیف کرده است؛ سیاست‌مدارانی که یا نگران اوضاع حزب خود بودند یا منافع شرکت‌های بزرگ. امپراتوری بریتانیا در پایان دوران استعماری فروریخته خود چنین تقلایی می‌کرد؛ حفظ منافع در بخش‌هایی که سابق بر این در زمره امپراتوری‌اش بودند.
جاسوسی جنگ سرد و بازی قدرت‌ها
کتاب «سرویس جاسوسی انگلیس از دورن» جزئیات استخدام روشنفکران، روزنامه‌نگاران و دانشگاهیان برای جنگ ایدئولوژیک علیه کمونیسم را به دقیق‌ترین شکل ممکن شرح می‌دهد. ازجمله ماموریت‌ها و کمپین‌های تبلیغاتی پنهان و عملیات‌ها اروپای شرقی و تلاش‌ها برای بی‌ثبات‌کردن رژیم‌های وابسته به شوروی در آلبانی و لهستان. ادعای مرکزی کتاب این است که MI6 در دخالت‌های متعددی، به‌ویژه در جنوب جهانی در دوره استعمارزدایی نقش داشته است. در تحقیق داریل از منابع مختلفی استفاده شده ازجمله اسناد طبقه‌بندی‌شده، (به‌ویژه از آرشیوهای اروپای شرقی که پس از جنگ سرد باز شدند)، یادداشت‌ها و مصاحبه‌ها، گزارش‌های خبری، سوابق پارلمانی و مطالعات دانشگاهی که همگی در مسیر نوشتن روایتی منسجم اما متقاطع به کار گرفته شده‌‌اند و نتیجه هم خوب از کار درآمده است.
کتاب تا آنجا جنجالی شد که دولت بریتانیا سعی کرد با استناد به قانوی به‌نام «اسرار رسمی» مانع از انتشار آن شود اما به جایی نرسید. مقامات دولتی حتی دفاتر ناشر را در جست‌و‌جوی اسناد طبقه‌بندی‌شده بازرسی کردند اما داریل عمدتاً از منابع باز استفاده کرده بود.
نویسنده در جای‌جای کتاب خود توضیح می‌دهد که چطور در طی چند دهه جنگ سرد، نفوذ سرویس جاسوسی انگلیس فراتر از جاسوسی خارجی به سیاست داخلی بریتانیا نیز گسترش یافت و منجر به سطح بی‌سابقه‌ای از نظارت بر سیاستمداران، اتحادیه‌های کارگری و روزنامه‌نگاران مشکوک به گرایش‌های چپ شد. نویسنده MI6 را نه سازمانی بی‌نقص، بلکه مستعد اشتباهات فاحش و ناکارآمدی محسوس نشان می‌دهد. همچنین به شکست‌های عملیاتی سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا در پیش‌بینی انقلاب اسلامی ایران در ۱۹۷۹ یا تهاجم آرژانتین به جزایر فالکلند در ۱۹۸۲ نیز اشاره شده است.
پشت پرده نام‌ها و خیانت‌ها
در ترجمه فارسی کتاب اما همه این موضوعات نیامده است. درواقع نسخه فارسی کتاب در هفت فصل پشت پرده عملیات‌های پنهانی یکی از دفاتر MI6 در خاورمیانه را شرح می‌دهد. یکی از جذاب‌ترین این فصل‌ها بیان مستندگونه کودتای ۲۸ مرداد و سقوط دولت محمد مصدق است. فصلی مفصل با عنوان «ایران: رویاهای نابرابر» روایتی تازه و عمدتاً درونی MI6 از کودتای ۲۸ مرداد و تقلای دولت بریتانیا برای حفظ سلطه بر ذخایر نفت ایران با کمک سازمان اطلاعات مرکزی آمریکاست.
از این نظر کتاب پر است از اطلاعاتی تازه که شوق خواندن کتاب را دوچندان می‌سازد. مثلاً داریل در این فصل با دلایل محکم و متقن نوشته که ایالات‌متحده فقط هنگامی برای کودتا علیه دولت مصدق با انگلیس هم‌داستان شد که توافق سلاطین نفتی بریتانیا با سرمایه‌داران نفتی آمریکایی بر سر سهم آنها در نفت ایران قطعی شد. علاوه بر این ما در روایت داریل و شرح او بر ماهیت بنیادین سیاست‌های سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا با برخی نام‌ها و چهره‌ای پشت پرده کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ آشنا می‌شویم. مانند «نورمن داربیشر»، «کریستوفر وودهاوس»، «رابین زینر»، «کاترین سوینفورد لمبتون» و افراد دیگری که هرکدام حلقه‌ای در زنجیره تصمیم‌گیری‌های منجر به کودتا نقش داشتند.
همین فرد آخری، اولین کسی بود که ایده کنار زدن نرم و بدون خشونت نخستوزیر ملی‌گرای ایران را در محافل سیاسی بریتانیا مطرح کرد و جایگزین ایده حمله نظامی به تاسیسات نفتی شرکت نفت ایران و انگلیس در غرب کشور شد. در کتاب داریل ما براساس اسنادی علنی می‌شوند، به‌طور آشکار به برخی رویدادهای مبهم آن دوران مثل حمایت‌ها و همراهی‌های محمد نصیری، مدیر بانک ملی یا ابوالحسن ابتهاج، نماینده بانک در نیویورک با استراتژی‌های دولت بریتانیا در تحمیل تحریم‌های اقتصادی علیه ایران نور تابیده می‌شود. یکی از بخش‌های خواندنی کتاب نیز به شرح سیاست‌های تبلیغاتی این سرویس اختصاص دارد؛ جایی که داریل، نویسنده کتاب، با نگاهی مستند و تاریخی، پرده از فعالیت پشت‌پرده ایستگاه‌های رادیویی بریتانیا در خاورمیانه برمی‌دارد.
فریب بزرگ بریتانیایی
فصل مربوط به کودتای ۲۸ مرداد کتاب درحقیقت روایتی است از تشکیل یک اتحاد دوگانه علیه ایران در راستای آنچه بریتانیا سال‌ها سعی داشت با بهانه «نفوذ کمونیسم بر خاورمیانه» شکل دهد و سرانجام هم موفق شد. نویسنده کتاب ادعا می‌کند بریتانیایی‌ها از ابتدا می‌خواستند از منافع حاصل از قراردادهای عمدتاً یک‌طرفه نفتی میان شرکت نفت ایران و انگلیس برای جلوگیری از ورشکستگی دولت بریتانیا استفاده کنند که مصدق و جنبش ملی‌شدن صنعت نفت مانعی در برابر آنها بود. از آن سو نیز توافقی که آمریکا و عربستان با یکدیگر بر سر بهره‌برداری از منافع نفتی امضاء کرده بودند پیش چشم ایران قرار گرفته بود، به‌خصوص ترور رزم‌آرا، ملی‌شدن صنعت نفت ایران و نخست‌وزیری محمد مصدق کار را برای بریتانیا دشوار کرد.
بریتانیایی‌ها معتقد بودند که به هیچ وجه نمی‌توان با دولت مصدق به سازش رسید و بهترین کار سرنگونی اوست. کتاب شرح می‌دهد که چطور آمریکا و بریتانیا با اینکه در دو سر طیف همکاری با دولت مصدق یا سرنگونی او بودند، درنهایت وارد یک جبهه مشترک ضدایرانی شدند و با کمک عوامل داخلی‌شان، به‌ویژه برادران رشیدیان، مقدمات کودتا را فراهم کردند. در روایت داریل چنین آمده که بریتانیایی‌ها سخت معتقد بودند که هرگونه ملی‌گرایی در ایران به کمونیسم ختم می‌شود و باید دولت مصدق را کنار زد.
در این میان روی کار آمدن دولت آیزنهاور و تحولات داخلی آمریکا مثل جنبش مک‌کارتیسم، مخالف قدیمی و سرسخت کودتا را به مجری اصلی آن تبدیل کرد. از نظر دوریل آنچه منجر به کودتای ۲۸ مرداد شد، نه واقعیت‌های سیاسی و تحولات بین‌المللی، بلکه حاصل یک دام و فریب آگاهانه و هوشمندانه بریتانیایی بود. آنها نقش و نفوذ شوروی در جهان را چنان برای آمریکایی‌ها بزرگ کردند که تبدیل به مقر مرکزی عملیات چکمه شدند. چنین بود که قطار کودتا به راه افتاد.
سرویس جاسوسی انگلیس از درون
نویسنده: استیون داریل
مترجم: محسن اشرفی
انتشارات: نشر نی
قیمت: ۳۲۰ هزار تومان
عکس: Getty Images
