داود دشتبانی

خسارت محض یا شاهکار دیپلماسی

قرارداد گلستان تفاوتی اساسی با قرارداد ترکمنچای داشت؛ آن هم جبران بخشی از شکست در عرصه نظامی و در عرصه دیپلماسی در قرارداد ترکمنچای بود. درحالی‏که طی قرارداد گلستان چهارده ولایت ایرانی به روسیه تزاری واگذار شد در قرارداد ترکمنچای با جبران بخشی از شکست در عرصه نظامی در حالی که تبریز نیز و بخش‌‏های دیگری از آذربایجان در اشغال روسیه تزاری بود دستگاه دیپلماسی ایران موفق شد تنها با واگذاری سه ولایت ایروان، نخجوان و بخشی از تالش، قوای روسیه تزاری را به پایان اشغال آذربایجان و به رسمیت شناختن حدود مرزی ایران قانع کند و از تهدید بیشتر استقلال و تمامیت ارضی ایران اجتناب کند.

پویش چهره به چهره، پویش پیروز

آغاز توسعه‌طلبی روسی

متنی معروف وجود دارد که به غلط به‌‏عنوان وصیت‏نامه پتر کبیر شناخته می‌‏شود و در آن آمده است: «بر شما لازم است که بی‏‌درنگ کشور گرجستان و سرزمین قفقاز را بگیرید و پادشاه ایران را دست‏‌نشانده و فرمان‏بردار خود کنید. پس از آن باید آهنگ هندوستان کرد، زیرا که کشوری بسیار بزرگ و بهترین بازار تجارت است و هرگاه بدانجا دست یافتید هر قدر پول که به وسیله انگلستان به‏‌دست می‌‏آید می‌‏توان مستقیماً از هندوستان فراهم کرد.»

دیپلمات انقلابی

دیپلماسی‌ای که امیرعبداللهیان پیگیری کرد بر پایه همان رویکردهایی بود که در دولت پیشین پایه‌گذاری شده بود که البته در اجرا نواقصی داشت و رویه‌ای از شعارهای انقلابی بر آن کشیده می‌شد. پیمان راهبردی با چین و روسیه و پیوستن به پیمان شانگهای و سازمان بریکس و تنش‌زدایی با کشورهای منطقه از جمله اصلی‌ترین این رویکردها بود که همگی در سال‌های پایانی دولت روحانی آغاز شد و نتایج آن در سه سال دولت رئیسی محقق شد. امیرعبداللهیان در زمینه جنگ اوکراین و سایر موضوعات نظامی و امنیتی نیز تنها توجیه‌گر اقدامات سایر نهادها بود؛ بدون آنکه خودش نقشی جدی در شکل دادن به آنها داشته باشد.

مرد میدان

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت حسن روحانی یکی از فعال‏‌ترین اعضای کمپین انتخاباتی مسعود پزشکیان بوده و هم‏پای نامزد اصلاح‏طلبان در شهرستان‏‌های مختلف حاضر شده و به سخنرانی پرداخته است. فیلم‌‏های سخنرانی شورانگیز او در کاشان که با حمله مخالفان روبه‌‏رو شده، صدها و بلکه میلیون‌‏ها بار دیده شده که از کارنامه دیپلماتیک خود دفاع می‌‏کند و مخالفان خود را به خیانت متهم می‌‏کند. محمدجواد ظریف که در آستانه هفتمین دهه عمرش قرار دارد همچون جوانی پرشور در این کارزار انتخاباتی حاضر شده تا از انتخاب سعید جلیلی جلوگیری کند. در روزهای پیش از تاییدصلاحیت نامزدها شنیده می‏شد که ظریف گفته است حتی اگر علی لاریجانی و همه نامزدهای اصلاح‏‌طلبان نیز ردصلاحیت شوند در کارزار انتخاباتی محمدباقر قالیباف دیگر نامزد اصولگرا حاضر خواهد شد تا به هر شکلی شده مانع انتخاب سعید جلیلی به ریاست‏‌جمهوری شود.

وزیر معزول

دوران وزارت پنج‌ساله متکی بسیار پرفرازونشیب بود و پرونده هسته‌ای ایران در شرایط سختی قرار گرفت و خروج پرونده از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و صدور قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران در این دوره روی داد با این حال وزارت امور خارجه نقش اندکی در آن داشت. متکی در تلاش برای احیای جایگاه وزارت امور خارجه ناکام‌تر بود و وزارت او محدودتر نیز شد و در نهایت نیز به طرز عجیبی عزل شد.

دیپلماسی انقلابی

اگر مهدی بازرگان و ابوالحسن بنی‌صدر را که از ساختار سیاسی جمهوری اسلامی حذف شدند نادیده بگیریم، محمدعلی رجایی نخستین رئیس دولت در طراز جمهوری اسلامی شناخته شد که با وجود آنکه بیشتر از چند ماه سکان اداره کشور را در اختیار نداشت اما به‌عنوان الگوی دولت‌های جمهوری اسلامی ماندگار شد و هفته دولت نیز با شهادت رجایی و باهنر نامگذاری شد. اما رجایی در سیاست خارجی چه دیدگاهی داشت و کارنامه دولت کوتاه او در سیاست خارجی چیست؟

در سایه رئیس‌جمهور

دوران وزارت کمال خرازی تحت‌‏الشعاع شخصیت بین‏‌المللی سیدمحمد خاتمی قرار داشت و خاتمی با حضورهای پرسروصدا در سازمان ملل که انعکاس گسترده‌‏ای پیدا می‏‌کرد و پیشنهاد «گفت‌وگوی تمدن‌ها» که مورد تصویب مجمع عمومی سازمان ملل قرار گرفت کمتر فرصتی را برای وزیرش فراهم می‏‌کرد تا دیده شود. خاتمی در گفت‌‏وگو با رسانه‌‏های بین‌‏المللی چون سی‏‌ان‏‌ان نیز فعال بود و این‏‌چنین بود که از میزان فعالیت وزیرش ناراضی شد.

وزارت به جای صدارت

علی‌‏اکبر ولایتی به ریاست دستگاه سیاست خارجی ایران برگزیده شد تا بتواند در کنار بیژن نامدارزنگنه، طولانی‌‏ترین وزارت مستمر در تاریخ ایران را رقم بزند. امیرعباس هویدا با ۱۲ سال و شش ماه نخست‌‏وزیری رکورددار ریاست دولت در تاریخ ایران است اما این علی‌‏اکبر ولایتی است که با ۱۶ سال وزارت در یک وزارتخانه گوی سبقت را از هویدا در تکیه بر یک صندلی می‌‏رباید. ولایتی فرصت آن را داشت که در ۱۶ سال وزارت مستمر، ساختار دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران را به‏‌گونه‌‏ای پایه‏‌گذاری کند که تا اکنون سکاندار پشت پرده و حقیقی این ساختار خودش باشد و اکثر وزیران امورخارجه پس از خودش از کارمندان و معتمدان او باشند. اما آیا او وزیر امور خارجه موفقی بود؟ کارنامه‏‌ای که ولایتی برای خود ترسیم می‏کند این است: «کسی که در سیاست خارجی کار کرده و مقداری هم در کار فرهنگی و تاریخی بوده و ریشه‌‏دار‏ترین قسمت شخصیت بنده این است که پزشک هستم؛ پزشکی که در سیاست کار کرده و به فرهنگ و تاریخ هم علاقه دارد.».

انقلابیِ ناتمام

اگرچه تعداد قابل توجهی از مسافران پرواز انقلاب از قطار انقلاب پیاده شدند اما داستان صادق قطب‌زاده از همه تراژیک‌تر بود. صادق قطب‌زاده که حدود دو دهه از زندگی‌اش را به شکل فراری و پناهنده گذرانده بود و با جنبش‌های مبارز در لبنان و فلسطین و لیبی و سوریه و همین‌طور مجامع حقوق بشری اروپا و آمریکا در ارتباط بود، در سبک زندگی‌اش کمترین شباهت را به دولتمردان انقلاب اسلامی داشت اما در سیاست دشمنی با شاه با آنان هم‌مسلک بود و به همین دلیل دوستی‌اش با انقلابیون تنها تا زمانی که شاه را از میان برداشتند ادامه پیدا کرد و پس از آن به دشمنی گرایید و قطب‌زاده بر سر این قمار جان خود را باخت.