پرونده بغرنج اروپا

روابط تهران و دولت‌های غربی و به‌ویژه کشورهای اروپایی در طول سال‌های گذشته به شدت آسیب دیده ‌است. مذاکرات مستقیم میان تهران و کشورهای عضو اتحادیه اروپا و بریتانیا چه در قالب مذاکرات دوجانبه و چه در قالب مذاکرات احیای برجام کاملاً متوقف شده‌است. از پاییز ۱۴۰۱ تاکنون اتحادیه اروپا چندین بسته تحریم به بهانه حمایت تسلیحاتی ایران از روسیه در جنگ اوکراین و به بهانه مسائل حقوق بشری در داخل ایران وضع کرده‌است.

پارلمان اروپا از زمستان ۱۴۰۱ دوبار قطعنامه‌هایی را صادر کرده‌است که از اتحادیه اروپا می‌خواهد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست سازمان‌های تروریستی اتحادیه اروپا قرار دهد. هرچند نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا تاکید کرده‌است مادامی که سپاه به اتهام اقدام تروریستی در خاک کشورهای اروپایی در دادگاه اروپایی محکوم نشده‌باشد، دلایل قانونی کافی برای قرار دادن سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی وجود ندارد، اما اظهارنظرها در مورد ضرورت این اقدام در بین نمایندگان تندرو پارلمان اروپایی به شکل روزافزونی بیشتر می‌شود.

با برگزاری انتخابات جدید پارلمان اروپا، نمایندگان جدید پارلمان، هانا نیومان، نماینده آلمانی عضو حزب سبز را به‌عنوان رئیس هیئت پارلمانی ایران در پارلمان اروپایی منصوب کردند. نیومان سابقه اظهارات بسیار افراطی علیه ایران دارد و از جمله نمایندگانی است که به شدت پیگیر قرار دادن نام سپاه پاسداران در فهرست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپاست.

۳۱ خرداد امسال، همزمان با اقدام کانادا در قرار دادن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در فهرست سازمان‌های تروریستی کانادا، رئیس جدید هیئت «دوستی» پارلمان اروپایی با ایران با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس خطاب به کایا کالاس، نخست‌وزیر پیشین استونی که قرار است به زودی جانشین جوزپ بورل، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا شود، نوشت: «برای تو یک پروژه جدید دارم. بیا در کنار کانادا و بسیاری از کشورهای دیگر قرار بگیریم و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار دهیم.»

جانشین بورل با مواضع ناشناخته

کایا کالاس، در حالی قرار است مسئولیت سیاست خارجی اتحادیه اروپا را از جوزپ بورل بگیرد، که اطلاعات چندانی در مورد مواضع او در قبال ایران وجود ندارد. نخست‌وزیر پیشین استونی، یک سیاستمدار به شدت ضدروس است که تاکنون چندین بار در جلسات اتحادیه اروپا به بسته‌های تحریمی علیه ایران به دلیل ادعای حمایت از روسیه در جنگ اوکراین رای داده‌است. کریستی رایک، معاون اندیشکده ICDS در استونی، در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «در مورد ایران فکر نمی‌کنم او دیدگاه خاصی داشته‌باشد. اما همین‌که ایران شریک روسیه است و  برای او نقطه عزیمت بنیادین محسوب می‌شود.»

کالاس در یکی از نخستین موضع‌گیری‌هایش در خصوص ایران، در پی پاسخ نظامی ایران به حمله اسرائیل به کنسول‌گری ایران در دمشق، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «من با شدیدترین لحن نسبت به حمله توجیه‌ناپذیر ایران به اسرائیل ابراز تنفر می‌کنم. این یک اقدام جدی برای تشدید تنش است که جان‌های بیشتری را در خطر قرار می‌دهد.»

جنگ غزه و رویارویی ایران و اسرائیل در خاورمیانه در طول ماه‌های گذشته به مشکلات میان ایران و اروپا اضافه شده‌است. درحالی‌که اغلب کشورهای جهان از اسرائیل به دلیل جنایت علیه غیرنظامیان در غزه انتقاد می‌کنند، سیاستمداران هوادار اسرائیل در کشورهای غربی و اروپایی ایران را به دلیل حمایت از حماس عامل این تنش عنوان می‌کنند. گفته می‌شود که کایا کالاس از هواداران جدی اسرائیل در اروپا است.

کوچیسنووا اسمیگولووا، سفیر جمهوری چک در اسرائیل به پایگاه خبری JNS می‌گوید کالاس «ذاتاً هوادار اسرائیل است» و یک واقع‌گرا محسوب می‌شود. با این حال این دیپلمات اروپایی معتقد است که تلاش برای قرار دادن سپاه پاسداران در فهرست گروه‌های تروریستی اروپا بیش از آنکه ناشی از اقدامات ایران علیه اسرائیل باشد، به حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین باز می‌گردد.

از پرچم‌دار مذاکره تا پرچم‌دار محکومیت

سه قدرت اروپایی که در طول دو دهه پرچم‌دار تعامل با تهران برای حل و فصل مسالمت‌آمیز پرونده هسته‌ای ایران بودند، از سال ۱۴۰۱ مذاکرات با تهران را متوقف کرده‌اند و در تلاش برای محکومیت تهران از ایالات متحده آمریکا نیز تندروتر شده‌اند. به باور اغلب کارشناسان انتشار ادعای واگذاری سلاح‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین و در پی آن ناآرامی‌ها و اعتراض‌های پاییز ۱۴۰۱ باعث شد که روابط تهران و کشورهای اروپایی به شدت دچار افول شود.

در حالی که به نظر می‌رسد دولت جدید ایران آمادگی احیای روابط با اروپا را داشته‌باشد، هنوز نشانه‌ای مبنی بر آمادگی اروپا برای بهبود روابط با تهران دیده نمی‌شود. دولت‌های اروپایی همچنان موضع سخت و غیرمنعطفی در مقابل تهران اتخاذ کرده‌اند. خردادماه امسال در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در حالی که دولت آمریکا مخالف صدور قطعنامه‌ای در محکومیت ایران بود، سه دولت اروپایی پیش‌نویس قطعنامه محکومیت ایران را ارائه کردند و با پیگیری و رایزنی با نمایندگان کشورهای دیگر این قطعنامه محکومیت را به تصویب رساندند.

آمادگی در تهران

رئیس‌جمهور جدید ایران، مسعود پزشکیان، در یادداشتی که یک هفته پس از پیروزی در انتخابات به زبان انگلیسی در روزنامه تهران تایمز منتشر کرد، از بهبود روابط با اروپا استقبال کرد. پزشکیان در این یادداشت تصریح کرد: «من آماده برگزاری گفت‌وگوهای سازنده با کشورهای اروپایی هستم تا با تلاش مشترک، روابط‌مان را بر پایه اصل برابری و احترام متقابل، به مسیر صحیح هدایت کنیم.»

وی تاکید کرد: «فرصت‌های همکاری شامل همکاری‌های اقتصادی و فناورانه، امنیت انرژی، مسیرهای ترانزیت، محیط‌زیست، همچنین مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر، بحران پناهندگان و سایر حوزه‌ها هستند که همه اینها می‌توانند به نفع کشورهای ما پیگیری شوند.» با این حال مقام‌های ارشد ایران، احیای روابط با اروپا را مشروط به احترام اروپا به جایگاه ایران کرده‌اند. پزشکیان در یادداشت خود نوشته‌بود: «کشورهای اروپایی باید دریابند که مردم ایران مردمی با افتخار هستند و حقوق و شأن آن‌ها را دیگر نمی‌توان نادیده گرفت. هرگاه قدرت‌های اروپایی به این واقعیت واقف شوند، تصور برساخته تفوق اخلاقی خود را کنار بگذارند و همچنین از بحران‌های ساختگی که مدت‌هاست بر روابط‌مان سایه افکنده عبور نمایند، فرصت‌های بسیاری برای همکاری بین ایران و اروپا وجود خواهد داشت که می‌توان مورد بررسی قرار داد.»

رهبری ایران نیز روز یکشنبه در مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان به صورت مشروط موافقت خود را با اولویت دادن به روابط با کشورهای اروپایی اعلام کرد. مقام رهبری در سخنان خود تصریح کرد: «این‌جور نیست که ما بگوییم یک انگیزه‌ی مخالفت و دشمنی‌ای با بعضی از کشورها، مثلاً کشورهای اروپایی ــ که حالا من جزو اولویت‌ها آنها را ذکر نکردم ــ داریم؛ نه.»

ایشان تاکید کردند: «علّت اینکه کشورهای اروپایی را بنده به عنوان اولویّت ذکر نمی‌کنم، این است که اینها با ما این چندساله خوب رفتار نکردند؛ با ما خوب برخورد نکردند. در قضیّه‌ی تحریم‌ها، در قضیّه‌ی نفت، در قضایای گوناگون، در عناوین جعلی مثل حقوق بشر و امثال اینها، با ما بد رفتار کردند.»

به گفته مقام معظم رهبری شرط اولویت دادن به روابط با اروپا است که «این رفتار بد را نداشته باشند» و تاکید کردند که در صورت رعایت این شرط: «البته آن [کشورها] هم جزو اولویّت‌های ما است، آن هم جزو مواردی است که ارتباط با آنها برای ما دارای اولویّت است.»

پارلمان ضدایرانی

همزمان با توقف مذاکرات دولت‌های اروپایی با جمهوری اسلامی ایران، پارلمان اروپا به محلی برای بیان انتقادهای تند علیه تهران و صدور قطعنامه‌های ضدایرانی بدل شده‌است. براساس قوانین داخلی پارلمان اروپایی هیئت‌های بین پارلمانی قرار است که برای حفظ و تعمیق روابط با پارلمان‌های کشورهای خارج از اتحادیه اروپا تلاش کنند. هیئت بین‌پارلمانی اروپا و ایران از سال ۲۰۰۴ تاسیس شده‌است و این هیئت تا سال ۱۳۸۷ نیز برای مذاکره با هیئت پارلمانی ایران به تهران سفر می‌کرد. اما در دوره اخیر با انتخاب هانا نیومان، عضو حزب سبز آلمان به ریاست این هیئت به نظر می‌رسد نه‌تنها هیئت بین‌پارلمانی اروپا دیگر محلی برای «بهبود و تعمیق روابط» با ایران محسوب نمی‌شود، بلکه به محلی برای کارشکنی و تضعیف روابط با ایران تبدیل می‌شود.

الدار مامدوف، کارشناس مسائل اروپا در بروکسل، در یادداشتی برای پایگاه تحلیلی ریسپانسبل استیت‌کرفت می‌نویسد: «هیئت‌های بین‌پارلمانی نهادهای اثرگذاری در سیاست خارجی اتحادیه اروپا محسوب نمی‌شوند، اما می‌توانند به‌ویژه در مورد کشورهایی که روابط رسمی خوبی با آنها وجود ندارد مانند ایران، ابزار ارتباطی مؤثری باشند. در عین حال این هیئت‌ها می‌توانند با مجامعی برای حملات سیاسی به این کشورها تبدیل شوند که به روایت‌های منفی علیه آنها شکل می‌دهند و فضایی ایجاد می‌کنند که برای دیپلماسی سازنده مانع‌تراشی کند.»

هانا نیومان، رئیس جدید هیئت بین‌پارلمانی ایران و اروپا که قرار است کار خود را پس از تعطیلات تابستانی پارلمان اروپایی آغاز کند، تاکنون بارها علیه تهران مواضع تندی گرفته‌است.  بهار امسال این نماینده پارلمان اروپایی خطاب به جوزپ بورل گفته‌بود: «از تثبیت رژیم ... ایران در حالی که مردم ایران برای سرنگونی آن آماده می‌شوند، اجتناب کنید.»

او در واکنش به پاسخ نظامی ایران به حمله اسرائیل به کنسول‌گری ایران در دمشق خواستار ایجاد یک سازوکار هماهنگ امنیتی در خاورمیانه شده‌بود که در واقع یک اتحاد نظامی علیه ایران تلقی می‌شد.

هانا نیومان به دلیل استانداردهای دوگانه‌اش در قبال دموکراسی به شدت مورد انتقاد قرار گرفته‌است.  الدار مامدوف می‌نویسد: «درحالی‌که نیومان ایران را به دلیل فقدان دموکراسی نقد می‌کند، در دورانی که رئیس هیئت بین پارلمانی اروپا و شبه‌جزیره عرب بود، به‌هیچ‌وجه اظهارنظری در مورد فقدان دموکراسی در کشورهای جنوب خلیج‌فارس نمی‌کرد.  سال ۲۰۲۱ پارلمان اروپایی قطعنامه‌ای تصویب کرد که در آن نقض حقوق بشر توسط امارات متحده عربی محکوم شده‌بود و در ماده‌ای از کشورهای اتحادیه اروپا خواسته‌شده‌بود که اکسپو ۲۰۲۰ دُبی را تحریم کنند.  هانا نیومان، به‌‌رغم تصویب این قطعنامه از اکسپوی دُبی بازدید کرد.» 

مامدوف می‌نویسد: «نیومان کار با کشورهای جنوب خلیج‌فارس را با بندبازی مقایسه کرده‌بود و گفته‌بود که باید توازنی میان نگرانی‌های حقوق بشری و دیگر منافع، مانند تغییر اقلیم، حقوق زنان، همکاری اقتصادی و غیره ایجاد کرد.  اما به نظر نمی‌رسد که او حاضر باشد همین موضع را در قبال ایران هم اتخاذ کند، بلکه در واکنش به انتصابش به ریاست هیئت پارلمان این مقام را فرصتی با هدف مبارزه برای ایران آزاد و دموکراتیک عنوان کرده‌بود.»

مامدوف می‌نویسد: «به‌عنوان کسی که مدت‌ها در سازماندهی و مشارکت در جلسات دوجانبه میان نهادها حضور داشته‌ام، می‌توانم قطعاً تایید کنم که این دیدارهای دوطرفه می‌توانند اعتماد و فهم مشترک در هر دو طرف ایجاد کنند، بدون اینکه الزاماً دیدگاه‌ها یکسان باشد و در نهایت فضا را برای دیپلماسی بهبود دهند.  برخلاف نظر نیومان و خیلی از نمایندگان دیگر پارلمان اروپایی که مخالف تعامل دیپلماتیک با ایران هستند، ۴۵ سال گذشته نشان داده‌است که هیچ‌گاه تعامل زیادی با ایران وجود نداشت، بلکه همیشه تعامل دیپلماتیک با ایران ناکافی بود. بستن یک مسیر دیپلماتیک با ایران، زمانی که به نظر می‌رسد ایران انعطاف بیشتری نسبت به غرب و به‌ویژه اروپا دارد، عاقلانه نیست و باعث می‌شود که جایگاه دیپلماتیک اروپا تضعیف شود.»