شکـاف تـاریخی بین ادبیات و سینما

درباره کتاب گفت‌وگوهایی پیرامون اقتباس ادبی در سینمای ایران

هرگاه که سخن از مشکل فیلمنامه در سینمای ایران مطرح می‌شود جای خالی یا کمرنگ ادبیات داستانی و اقتباس ادبی در سینمای ما به کانون اصلی سخن تبدیل می‌شود. اینکه سینمای ما کمتر سراغ ادبیات رفته و از آن برای برساختن غنی و برکشیدن خود بهره می‌برد. ازسوی‌دیگر بسیاری از فیلم‌هایی که مصداقی از اقتباس ادبی در سینما بودند هم موردتوجه مخاطبان و منتقدان قرار گرفتند، هم توانستند در جشنواره‌های سینمایی بدرخشند. داریوش مهرجویی ازجمله فیلمسازانی است که می‌توان او را کارگردانی موفق در ساخت فیلم‌های اقتباسی دانست. سه فیلم «گاو»، «درخت گلابی» و «بانو» نشان می‌دهند که مهرجویی چقدر خوب توانسته است قصه‌ای را از ادبیات داستانی در جهان سینمایی و نمایشی بازآفرینی کند. بااین‌حال رابطه بین ادبیات و سینما در ایران اغلب یک رابطه و نسبت موازی بوده است و گاهی که در تقاطعی به هم گره خوردند، توانستند گره‌گشایی کنند. موج نوی سینمای ایران هم کمک کرد تا امکان گفت‌وگو و دیالکتیک بین ادبیات و سینما بیشتر شود اما هنوز سینمای ایران نتوانسته با ادبیات داستانی به وفاق و همکاری اثربخش و جریان‌ساز برسد. پرویز جاهد، منتقد و پژوهشگر سینمایی در کتاب «گفت‌وگوهایی پیرامون اقتباس ادبی در سینمای ایران»، ازطریق گفت‌وگو با چند سینماگر شاخص ایرانی، به ابعاد مختلف این مسئله به‌ویژه عوامل بازدارنده رشد اقتباس ادبی در سینمای ایران پرداخته است.
گفت‌وگو همواره یکی از بهترین روش‌های ورود به درون ماجراهایی ا‌ست که چه ازحیث تاریخی، چه ازمنظر فنی و نظری، ابهامات و چاله‌های بسیاری دارند. هر پژوهشی مبتنی بر ثبت و ضبط وقایع که انگاره‌ای تحلیلی داشته باشد، نیازمند گفت‌وگوگر و گفت‌وگوشونده‌ آگاه و مطلعی ا‌ست که حقیقت‌ها از جمله‌های میان‌شان هویدا شوند. کتاب «گفت‌وگوهایی پیرامون اقتباس ادبی در سینمای ایران»، مجموعه‌ گفت‌وگوهای هدفمندی ا‌ست که «پرویز جاهد» در میانه‌‎ دهه 80 با جمعی از سینماگران، نویسندگان و منتقدان سینمای ایران، از مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، بهمن فرمان‌آرا و... گرفته تا محمود دولت‌آبادی، حسین مرتضائیان آبکنار، آیدین آغداشلو و... انجام داده و در همه‌ گفت‌وگوها محوریت را بر موضوع اقتباس ادبی در سینمای ایران گذاشته است. گفت‌وگوهای کتاب با وجود روایت‌های شخصی گفت‌وگوشونده‌ها، به‌ویژه سینماگرانی که اقتباس انجام داده و نویسندگانی که از آثارشان اقتباس شده، به‌واسطه‌ ورود به‌موقع گفت‌‌وگوکننده به بحث و مطرح‌کردن پرسش‌هایی چالش‌برانگیز، به‌خوبی حقایقی را نه‌فقط درباره‌ موضوع بحث بلکه درباره‌ی بسیاری از مسائل دیگر پیرامون ادبیات و سینمای ایران و در منظری کلی‌تر حوزه‌ فرهنگ ما، روشن کرده است. حرف‌های داریوش مهرجویی درباره همکاری با غلامحسین ساعدی و مدعایش بر اینکه کسی جز خودش و بهمن فرمان‌آرا را نمی‌شناسد که به ادبیات معاصر ایران احاطه داشته باشد یا ماجرای پرتنش اقتباس کیمیایی از داستان «آوسنه‌ی بابا سبحان» دولت‌آبادی در فیلم «خاک» و البته رویکرد دقیق و قابل‌تأمل مرتضائیان آبکنار در مقام نویسنده‌ای مسلط بر ادبیات، سینما و... همگی هم به شناخت بهتر ما از وضعیت منجر می‌شوند، هم کمک می‌کنند تا به تحلیل بهتری از ماجرای اقتباس در سینمای ایران دست یابیم. هدف از گفت‌وگوهای این‌کتاب که با طیف متنوعی از فیلمسازان و نویسندگان شاخص و برجسته سینمای ایران و نیز منتقدان و پژوهشگران سینمایی صورت‌گرفته، جدا از بررسی تاریخی جریان اقتباس ادبی در سینمای ایران، آسیب‌شناسی این جریان در سینمای بعد از انقلاب ایران هم بوده است.
بسیاری از منتقدان و پژوهشگران سینمایی، یکی از ضعف‌های اساسی سینمای امروز ایران و تکراری‌بودن موضوع فیلم‌ها و گرایش به یک نوع سینمای اجتماعی کلیشه‌ای بی‌خاصیت را در ضعف فیلمنامه و بی‌اعتنایی فیلمنامه‌نویسان و فیلمسازان به آثار داستانی و نمایشی به‌عنوان منابعی برای اقتباس می‌دانند. هنوز بسیاری از دوستداران رمان فارسی در انتظار تولید نسخه‌های سینمایی از روی برخی رمان‌های مشهور قبل از انقلاب مثل«سووشون»، «کلیدر»، «همسایه‌ها»، «زمین سوخته»، «مدیر مدرسه» و «شب هول» هستند. اما آیا واقعا در شرایط کنونی، سینمای ایران توانایی و امکان اقتباس از این داستان‌ها را دارد؟ ازطرفی برخی فیلمسازان که دغدغه اقتباس دارند، بر این باورند که تفنن‌های سبک‌پردازانه و آثار متکلف باعث پیدایش نوعی ادبیات در ایران شده که قابلیت تبدیل به سینما را ندارند. به‌عقیده آنها گرایش به ادبیات مدرن و ذهنی‌گرایی نیز ادبیات داستانی ایران را از سینما دور کرده است. به‌جز این گفت‌وگوها، نویسنده در سه‌ گفتار مستقل «تفاوت ماهوی سینما»، «ادبیات، جریان اقتباسی ادبی در سینمای ایران» و «پیرامون اقتباس ادبی در سینمای بعد از انقلاب ایران»، به تحلیل این سوژه از نگاه خود به‌عنوان یک محقق سینمایی هم پرداخته است. خواندن این کتاب برای اهالی سینما و ادبیات می‌تواند لذت‌بخش باشد.