شبح جنگ مجدد در قفقاز

جنگ دیگر آذربایجان علیه ارمنستان با پتانسیل برای بی‌ثباتی قابل توجه منطقه قریب‌الوقوع است. با این حال، قابل پیشگیری است. آذربایجان با حمایت ترکیه و روسیه، مدعی حق داشتن یک «کریدور» فراسرزمینی از طریق جنوب ارمنستان است. پس از کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد در نوامبر امسال در باکو و زمانی که توجه جهانیان به جای دیگری معطوف شد، خطر حمله آذربایجان برای ایحاد این دالان به میزان قابل توجهی افزایش خواهد یافت.

ارمنستان می‌تواند با ورود به مذاکرات همه‌جانبه با آذربایجان و همچنین مشارکت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی از این نتیجه خشونت‌‌‌آمیز جلوگیری کند. حمله سپتامبر 2023 آذربایجان به قره‌باغ کوهستانی چشم‌انداز ژئوپلیتیکی را به طور اساسی تغییر داد و به توافق آتش‌بس 9 نوامبر سال 2020 بین دو کشور پایان داد. این توافقنامه توسط ارمنستان، آذربایجان و روسیه امضا شد و براساس آن آذربایجان مدعی حق داشتن یک «کریدور» از طریق استان سیونیک در جنوب ارمنستان است که آذربایجان آن را «زنگزور» می‌نامد.

در این توافق سه‌جانبه که به عنوان «بیانیه» نامگذاری شده، طرفین متعهد شدند که «آتش‌بس کامل و پایان همه خصومت‌ها در منطقه مناقشه قره‌باغ کوهستانی» را رعایت کنند علاوه بر این، آنها موافقت کردند که «نیروهای حافظ صلح روسیه را در امتداد خط تماس در قره‌باغ کوهستانی و در امتداد کریدور لاچین» مستقر کنند.  اما با محاصره 9 ماهه کریدور لاچین و خروج نیروهای حافظ صلح روسیه از منطقه و حمله سپتامبر 2023 آذربایجان به قره‌باغ این توافق را می‌توان فسخ‌شده قلمداد کرد. 

اما ارمنستان ممکن است براساس ملاحظات راهبردی و حسن‌نیت، توافق آتش‌بس سه‌جانبه 9 نوامبر 2020 را فسخ نکند و در عوض ممکن است ترجیح دهد در مورد شرایط پیوندهای ارتباطی مطابق با توافق مذاکره کند. ارمنستان می‌تواند ضمن مقاومت در برابر امتیازات درخواستی آذربایجان، ارائه حقوق ترانزیتی و تضمین‌شده بین آذربایجان و نخجوان را که نیاز اصلی آذربایجان است در نظر بگیرد. به شرط اینکه حقوق ترانزیت باید تحت شرایط کاملاً تعریف‌شده و تحت حاکمیت و کنترل ارمنستان باشد، اما با نظارت بین‌المللی. کریدور توافق‌شده نباید باعث قطع شدن خطوط مرزی و ارتباطی ارمنستان با ایران شود.

علاوه بر این، ارمنستان و آذربایجان باید در مورد گمرک، امنیت مرزی و بازرسی در صورت وجود توافق کنند. حقوق متقابل سفر از طریق آذربایجان نیز باید در نظر گرفته شود.  ماه گذشته، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به روسیه و آذربایجان هشدار داد که هیچ کریدوری از طریق ارمنستان جنوبی نباید مرز بین ارمنستان و ایران را مسدود کند. ارمنستان می‌تواند توسعه زیرساخت مشترک ارمنستان، آذربایجان و جامعه بین‌المللی را شامل راه‌آهن، بزرگراه، پل‌ها و تونل‌ها به نفع هر دو کشور و ارتقای یکپارچگی منطقه‌ای در نظر بگیرد.

آذربایجان در حال حاضر توسعه زیرساخت‌های ریلی و بزرگراهی را در سمت مرز خود برای اتصال به کریدور زنگزور از طریق جنوب ارمنستان آغاز کرده است.  ارمنستان و آذربایجان همچنین می‌توانند غیرنظامی‌سازی برخی مناطق مرزی مرتبط با توسعه زیرساخت‌های کریدور را براساس تضمین‌های متقابل و امنیتی، در نتیجه ایجاد یک منطقه حائل و کاهش خطرات رویارویی نظامی آینده در نظر بگیرند. اینکه آیا پرسنل و تجهیزات نظامی اجازه عبور از کریدور را خواهند داد یا نه، باید بخشی از توافق مورد مذاکره باشد.

قدرت‌های منطقه‌ای، از جمله ایران و هند، می‌توانند در متقاعد کردن روسیه برای بازداشتن آذربایجان از تصرف نظامی «کریدور زنگزور» و در عوض دنبال کردن گزینه صلح‌آمیز که در این مقاله آمده است، نقش داشته باشند. روسیه نیز به نوبه خود می‌تواند ترکیه را متقاعد کند که از جایگزین صلح‌آمیز برای کریدوری که سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان، ترکیه و فراتر از آن متصل می‌کند، حمایت کند. سیگنال‌های قوی و هماهنگ از ایالات متحده و اروپا به آذربایجان می‌تواند این پیام را برساند که تهدید و استفاده از زور غیرقابل قبول است و هرگونه ترتیبات ارتباطی اقتصادی و حمل و نقل باید به صورت مسالمت‌آمیز مذاکره شود و باید به حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان احترام گذاشته شود.

اگر آذربایجان تنش‌ها را تشدید کند یا دوباره تهدید به استفاده از زور کند، باید گزینه تحریم‌ها روی میز باشد. ایالات متحده و اتحادیه اروپا می‌توانند مشارکت فعالی در روند صلح داشته باشند و بستری بی‌طرف برای مذاکرات فراهم کنند و تضمین کنند که توافق با حسن‌نیت اجرا می‌شود. ایالات متحده و اروپا باید توجه داشته باشند که حمایت روسیه و ایران از توافق در مورد حل مسالمت‌آمیز ادعای آذربایجان در مورد کریدور را تضعیف نکنند. بدون مشارکت ایران و روسیه، لفاظی‌های کنونی درباره «کریدور زنگزور» احتمالاً منجر به تجاوز مجدد آذربایجان به ارمنستان خواهد شد.