آینده روابط ایران و چین

این شراکت به سود نیاز‌های انرژی چین است و در عین حال از اهداف گسترده توسعه‌ای این کشور حمایت می‌کند. ابتکار «کمربند و جاده» که اهمیت استراتژیک بالایی برای چین دارد، ایران را به عنوان یک بازیگر کلیدی در طرح‌های ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک در نظر می‌گیرد. در عین حال، سیاست چرخش به شرق تهران نشان‌دهنده تمرکز استراتژیک این کشور بر تقویت روابط با چین و دیگر کشور‌های آسیایی است.

به دنبال سفر سال ۲۰۱۶ شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین به تهران که در طی آن وی با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبری ایران دیدار کرد، دو کشور به تقویت همکاری‌ها با هدف رساندن حجم روابط تجاری دوجانبه به رقم ۶۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۶ متعهد شدند. این شراکت در مارس ۲۰۲۱ با امضای موافقتنامه جامع شراکت استراتژیک ۲۵ ساله ایران و چین یک گام مهم رو به جلو برداشت.

به گفته منابع ایرانی، چین قول داده که در قالب این توافق ۴۰۰ میلیارد دلار در زیرساخت‌های نفت، گاز و حمل و نقل ایران سرمایه‌گذاری نماید. روابط اقتصادی بین ایران و چین اغلب غیرمتوازن و مواجه با مشکلات متعدد توصیف شده است. چند اتفاق اخیر از جمله جنگ اوکراین، درگیری‌ها در خاورمیانه و به‌ویژه غزه، عدم امکان احیای توافق هسته‌ای و تشدید تحریم‌ها علیه ایران پیچیدگی قابل توجهی به این شراکت بخشیده است.

در ژانویه ۲۰۲۳، حجم تجارت دوجانبه ماهانه دو کشور به ۱/۲۶ میلیارد دلار رسید، اما در ماه فوریه این رقم به ۸۴۲ میلیون دلار کاهش یافت که به معنای افتی ۳۴ درصدی بود. صادرات چین به ایران نیز شاهد کاهش شدیدی بود و از ۹۲۱ میلیون دلار در ماه ژانویه به ۴۸۹ میلیون دلار در فوریه رسید که عمدتاً ناشی از کاهش خرید ماشین‌آلات، تجهیزات الکتریکی و خودرو توسط ایران بود.

در همان ماه، این سه بخش ۳۰۷ میلیون دلار از صادرات چین را به خود اختصاص دادند که ۲۲۴ میلیون دلار نسبت به ماه قبل کاهش نشان می‌داد. در همین حال واردات کالا‌های ایرانی توسط چین تغییر اندکی را شاهد بود و از ۳۳۶ میلیون به ۳۶۲ میلیون دلار رسید. موازنه تجاری نیز بیش از پیش به نفع چین متمایل شده که تا حدی ناشی از عدم وجود آمار‌های خرید نفت از ایران بوده است. بر اساس آمار‌های دفتر گمرکات چین، صادرات این کشور به ایران در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل از آن شاهد ۸/۶ درصد کاهش بود.

در سال ۲۰۲۲ این رقم به ۹/۲۷ میلیارد دلار رسیده بود. واردات از ایران شاهد کاهش شدیدتری بود و از ۶/۲۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به ۴/۵۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسید که به معنای کاهش ۲۷ درصدی بود. این موضوع موجب شد تا موازنه تجاری تقریباً ۵/۵ میلیارد دلاری به نفع چین رقم بخورد. در فاصله ژانویه تا مارس ۲۰۲۴ چین ۱/۲ میلیون کالا از ایران خریداری کرد که کاهشی ۳ درصدی داشت.

در ارزیابی آینده روابط ایران و چین، دو سناریوی احتمالی مطرح می‌شود. در سناریوی نخست انتظار می‌رود مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران تمرکز رهبری این کشور را بر همکاری‌ها با قدرت‌های شرقی و به‌ویژه چین حفظ نماید و در عین حال به دنبال پیشبرد نگاه خود مبنی بر گشایش بیشتر روابط با غرب برود. در سناریوی دوم، روابط اقتصادی بین ایران و چین ممکن است معتدل باقی بماند و چین از ادامه خرید نفت از ایران اطمینان حاصل کند، اما در عین حال روابط را به شکلی محتاطانه پیش ببرد.

به رغم اشتیاق ایران به شراکت استراتژیک با چین، پکن ممکن است رویکرد محتاطانه‌تری را به منظور اجتناب از افزایش تنش‌ها با ایالات متحده در پیش بگیرد و در عین حال به روابط با کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس نظیر عربستان و امارات اولویت بیشتری بدهد. چنین سناریویی به معنای کاهش چشمگیر روابط اقتصادی با ایران و تداوم شراکت دو کشور در زمینه‌های کمتر علنی به منظور متوازن ساختن ملاحظات ژئوپلیتیک گسترده‌تر چین خواهد بود.