ایران‌هراسی علیه توریسم؟
بررسی اظهارات دیروز رئیس‌جمهور درباره گردشگری
روز گذشته معاون گردشگری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مدعی شد: «ورود مسافران و گردشگران خارجی به ایران در ۱۰ ماهه نخست امسال در مقایسه با سال گذشته رشد ۵۲ درصدی داشته است. امسال ۵ میلیون و ۴۰۰ هزار گردشگر خارجی به ایران سفر کردند.» مسئولان در حالی از ۵ میلیون و ۴۰۰ هزار گردشگر خارجی به ایران خبر می‌دهند که طی ۹ ماه نخست سال ۲۰۲۳ شمار گردشگران خارجی واردشده به ترکیه به حدود ۳۹.۲ میلیون نفر رسید که از این رقم ۱.۹ میلیون نفر به مسافران ایرانی اختصاص دارد. از سوی دیگر چشم‌انداز جذب گردشگر برای سال ۱۴۰۰ تعدادی بالغ بر ۲۰میلیون نفر بود و حالا آنطور که عزت‌الله ضرغامی می‌گوید باید جذب ۵میلیون و ۴۰۰ گردشگر را نمره درخشانی در کارنامه دولت سیزدهم بدانیم. هرچند که این ادعا را کارشناسان حوزه گردشگری قبول ندارند. چراکه نه‌تنها زیرساخت‌های پذیرش ماهانه ۵۴۰ هزار نفر در کشور وجود ندارد، نظارت و آمارگیری گردشگران نیز مبهم است. اگر از لحاظ درآمد ارزی نیز به این موضوع نگاه کنیم کمترین درآمد ارزی از طریق گردشگری را بین کشورهای همسایه، ایران به خود اختصاص داده است. چنانچه پایه آمار گردشگران را ادعای دولت سیزدهم در ۱۰ ماهه نخست امسال قرار دهیم، نزدیک به ۴ میلیارد دلار جذب شده است. جذب توریسم و گردشگر در دولت سیزدهم انقدر اهمیت دارد که به اظهارنظرهای عجیب و غریب دولتمردان انجامیده است. محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در تاریخ ۸ دی امسال گفت: «برای حضور در اجراهای صحنه‌ای (کنسرت) نوروز ۱۴۰۱ حدود ۴۰۰ هزار نفر از کشور خارج شدند اما سال گذشته طی یک‌ماه، یک میلیون نفر برای حضور در کنسرت‌ها از خارج در ایران حضور یافتند که تاکنون سابقه نداشته است.» این اظهارنظر با واکنش‌های بسیاری روبه‌رو شد اما این عکس‌العمل‌ها باعث نشد که آمار گردشگری در دولت سیزدهم کاهش یابد.
کاهش اتکا به نفت با توسعه گردشگری
ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور نیز روز گذشته در آیین افتتاح هفدهمین نمایشگاه بین‌المللی گردشگری و صنایع وابسته با بیان اینکه دشمنان با ایران‌هراسی می‌خواهند مردم دنیا را از آمدن به ایران منصرف کنند و با اشاره به اهمیت نحوه برخورد با گردشگران در کشور تاکید کرد: «گردشگر باید احساس آرامش داشته باشد. توسعه گردشگری می‌تواند تصاویر نادرستی که از ایران در برخی رسانه‌ها ساخته شده را تغییر داده و به تصاویر صحیح و دقیق تغییر دهد. اینکه برخی بهانه می‌آورند که اگر بخواهیم گردشگری را توسعه بدهیم، پس باید در اصول و مبانی تجدیدنظر کنیم، کاملاً نادرست است. امروز جاذبه‌های بسیاری در ایران وجود دارد که با حفظ همین اصول و مبانی، گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.» او افزود: «اگر در اقتصاد بخواهیم تک‌محصولی نباشیم و تنها به نفت اتکاء نکنیم، باید اقتصاد گردشگری را فعال کنیم. بسیاری از گردشگران مایل هستند از ایران دیدن کنند، اما دشمنان با ایران‌هراسی می‌خواهند مردم دنیا را از آمدن به ایران منصرف کنند. وظیفه مسئولان و مدیران در حوزه دولت این است که حضور گردشگران را تسهیل کنند و یکی از گام‌هایی که در این مسیر برداشته شده لغو روادید بوده است. تسهیل رفت‌وآمد، اسکان در جای مناسب و تغذیه در توسعه گردشگری بسیار اهمیت دارد؛ کسی که به ایران سفر می‌کند، باید از لحظه ورود تا لحظه خروج احساس آرامش کند. احساس آرامش گردشگران می‌تواند تصاویر نادرستی که از ایران در برخی رسانه‌ها ساخته شده را تغییر داده و به تصاویر صحیح و دقیق تغییر دهد.»
لغو روادید ایران برای بیش از ۵۰ کشور جهان
از سوی دیگر وزیر میراث فرهنگی و گردشگری در پروژه تعریف از خود اعلام کرد که کارنامه دولت سیزدهم در حوزه گردشگری موفق است. عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از ابراهیم رئیسی می‌خواهد؛ «تمهیداتی انجام شود تا شهروندان بیش از ۵۰ درصد کشورهای دنیا بتوانند بدون روادید به ایران سفر کنند و از جاذبه‌های گردشگری کشور بازدید کنند. ما درهای ایران را به روی دنیا باز کرده‌ایم و بهرغم تبلیغات منفی معاندان این شرایط فراهم شده است.» او تاکید کرد: «شاید مهم‌ترین و اولین کاری که در این دولت انجام شد از سرگیری صدور روادید گردشگری بود که از زمان دوران کرونا حدود ۲۰ ماه متوقف شده بود و نگاه‌های انقباضی و محافظه‌کارانه اجازه نمی‌داد روادید صادر شود، اما نظر کارشناسی ما در دولت مؤثر واقع شد و صدور ویزا را از سر گرفتند. تصمیم تاریخی دیگر لغو یک‌طرفه روادید بود که با درایت رئیس‌جمهور اتفاق افتاد و با تمهیدات وزارت امور خارجه از ۱۵ بهمن‌ماه با ۲۸ کشور به اجرا گذاشته شده است.» ضرغامی افزود: «در این سفرها به اقصی نقاط ایران بخشی از پروژه‌های بزرگ‌مقیاس را حل کردیم و ۵۰ پروژه بزرگ‌مقیاس دیگر نیز رفع مانع شده است و پروژه‌های باارزش ۴۰۰ همت سرمایه درحال اجراست که بیشتر آنها درحال ساخت و ساز هستند و تا پایان دولت سیزدهم بیشتر از ۱۰۰ همت این پروژه‌ها افتتاح می‌شود که بیشتر آنها هتل ۵ ستاره است.» ایران‌هراسی که رئیس دولت سیزدهم به آن اشاره می‌کند موضوع تازه‌ای نیست. بیش از 4دهه است که برخی از کشورها تبلیغات وسیعی در مورد «ایران‌هراسی» انجام داده‌اند. اما موضوع مهم این است که برخی از تندروی‌های سیاسی و مواضع آتشین‌مزاج برخی از دولتمردان و حتی افرادی که مقامی ندارند اما تریبون‌های زیادی در اختیار دارند نیز به این «ایران‌هراسی» دامن زده است.
دستگاه دیپلماسی فعال نبوده است
رحیم یعقوب‌زاده، کنشگر گردشگری و مدرس دانشگاه علم و فرهنگ درباره آمار اعلام‌شده به هم‌میهن گفت: «معمولاً آمارها اغراق‌آمیز اعلام می‌شود چراکه حساب ویژه گردشگری در کشور وجود ندارد، بنابراین آمار دقیقی از گردشگران در دست نیست و آمارها به صورت تخمینی اعلام می‌شود. از دید بنده قطعاً تعداد گردشگران در 10 ماهه نخست امسال زیر 5میلیون نفر بوده است.» او با اشاره به درآمد ارزی از ورود گردشگران، افزود: «اغلب گردشگران از کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و جمهوری آذربایجان وارد ایران می‌شوند. در حقیقت 60 درصد گردشگران از این کشورها به ایران مسافرت می‌کنند. با توجه به اینکه ارزش ریال در مقابل ارزهای خارجی بسیار کاهش یافته است، گردشگران با حداقل رقم‌ها - نسبت به کشورهای همسایه - به ایران سفر می‌کنند. در این موضوع ژاپن، آمریکا و کشورهای اروپایی و غربی را مثال نمی‌زنم. به واسطه ارزش پایین پول ایران، میانگین هزینه‌ای که گردشگران در ایران هزینه می‌کنند قطعاً و بدون شک کمتر از 1000 دلار است. حتی عراقی‌ها از هزینه 400 دلاری خود در ایران خبر می‌دهند که چیزی حدود 20 تا 22 میلیون تومان می‌شود. بنابراین میانگین استاندارد هزینه گردشگران که 1000 دلار است در ایران مصداقی ندارد؛ بهرغم اینکه ارقام چندبرابری برای گردشگران خارجی در نظر گرفته می‌شود و هتل 2 تا 5/2برابر و مکان‌های گردشگری گاه 10 تا 15 برابر برای آنها محاسبه می‌شود. با همه این تفاسیر میانگین هزینه گردشگرانی که وارد ایران می‌شوند 700 تا 800 دلار است. در حقیقت گردشگران عراقی و افغانستانی حدود 400 تا 500 دلار و گردشگران اروپایی ممکن است 1200 دلار هم هزینه کنند. اگر فرض را بر همان 5میلیون و 400 هزار گردشگر بگذاریم – که جای شک و شبهه دارد – درآمد حاصل از گردشگری کشور به 5/4میلیارد دلار نمی‌رسد.» این مدرس دانشگاه علم و فرهنگ تاکید کرد: «بهرغم تحریم‌ها و مشکلاتی که مطرح می‌شود، این ارقام بسیار اندک است و اصلاً گفتن این عدد نه‌تنها افتخار نیست بلکه باعث سرافکندگی مسئولان حوزه گردشگری است. چراکه در این حوزه بیش از 20 وزارتخانه و سازمان خود را متولی می‌دانند. به‌عنوان مثال در گردشگری سلامت، وزارت بهداشت نیز خود را متولی می‌داند یا در گردشگری مذهبی، سازمان حج و زیارت نیز وارد می‌شود. فرض می‌کنیم که متولی اصلی گردشگری وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی است. اولاً آمارها درست نیست و درآمد آن بسیار کم است. این آمار را با کشورهای همسایه مقایسه کنید. نباید کشور ترکیه که سالانه 50میلیون گردشگر و حداقل 50 میلیارد دلار جذب می‌کند را مثال بزنیم. کشورهای تازه‌وارد در حوزه گردشگری مانند قطر، امارات متحده عربی یا حتی عربستان را می‌توان مثال زد. عربستان نزدیک به 17 میلیون، امارات متحده عربی حدود 21 میلیون گردشگر جذب کرده است.» یعقوب‌زاده با بیان اینکه ایران در جذب گردشگر به شدت ضعف دارد و این ضعف موضوع جدیدی نیست، گفت: «برخی می‌گویند دلایل مختلفی مانند تحریم‌ها و عوامل و بحران‌های منطقه‌ای باعث این ضعف شده است. اما بحران‌های منطقه‌ای برای کشورهای همسایه نیز وجود دارد. کشورهایی مانند عمان، ترکیه، قطر یا امارات متحده عربی در خاورمیانه قرار نگرفته‌اند؟ به‌هیچ‌وجه تحریم‌ها در عدم موفقیت جذب گردشگر تاثیر بسیاری نداشته است. با توجه به تحریم‌ها نیز از ظرفیت‌ها استفاده نشده است. در حوزه گردشگری نه‌تنها آمارها درست اعلام نمی‌شود بلکه وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی در این راستا منفعل عمل کرده و بیشتر به آمارهای اغراق‌آمیز و برگزاری همایش‌ها یا نمایشگاه‌های گردشگری روی آورده است. از سوی دیگر فعالان و متخصصان این حوزه در کشور ما جدی گرفته نمی‌شوند. در کنار آن، موضوع سطح کلان مانند بی‌ثباتی در اقتصاد، افزایش قیمت‌ها و... نیز بر آن تاثیرگذار است.» او با اشاره به عدم نظارت بر این حوزه، بیان کرد: «اساساً نظارت در کشور ما رها شده است. به نظر می‌رسد آمار نه‌تنها درست نیست بلکه حتی درست هم باشد، قابل قبول نیست. با همین شرایط کنونی مانند تحریم‌ها و بحران‌های منطقه‌ای چشم‌انداز سال 1400 کشور جذب 20میلیون گردشگر خارجی بود. چرا این چشم‌انداز به 5میلیون و 400 گردشگر در 10 ماه و در سال 1402 رسید؟ دلیل عدم جذب 20میلیون گردشگر اقدامات شعاری است که پشت آن سیاستگذاری و برنامه‌ریزی دقیق و درستی نیست.» یعقوب‌زاده در پاسخ به این سوال که ایران‌هراسی بیشتر در کاهش جذب گردشگر تاثیر داشته یا سیاست‌های بین‌المللی کشور؟ گفت: «ایران‌هراسی موضوع جدیدی نیست و این تبلیغات منفی دهه‌هاست که علیه ایران وجود دارد. اما دستگاه دیپلماسی در حوزه دیپلماسی گردشگری فعالانه عمل نکرده است.» این کنشگر گردشگری درباره ادامه ایران‌هراسی و عدم کاهش آن، تاکید کرد: «در مصر یا ترکیه ممکن است اقدام خرابکارانه‌ای هر چندگاه یک‌بار صورت بگیرد. ما در مقابل ایران‌هراسی منفعلانه عمل کردیم و در رسانه‌های بزرگ دنیا تبلیغی نکردیم و برای معرفی جاذبه‌های ایران اقدامی صورت نگرفته است. چرا مانند کشورهای دیگر کاتالوگ‌ها یا رسانه‌های چندزبانه – که وجود دارد – را فعال و به روز نمی‌کنیم؟ ایران‌هراسی وجود دارد اما اقدامات مؤثر و حداقلی انجام نشده است و دلیل آن این است که دستگاه دیپلماسی و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی فعالیت چشمگیری ندارند و صرفاً به لغو ویزا فکر می‌کنند. واقعاً این راه‌حل مطلوبی است؟ مشکل گردشگران صرفاً ویزاست؟ من نمی‌گویم که لغو ویزا اقدام خوبی نیست اما لغو ویزا یکی از 50 اقداماتی است که باید انجام شود و به تنهایی ابتر است. تا زمانی که تبلیغ نکنیم و در کنفرانس بین‌المللی گردشگری، همایش واقعی نگذاریم – نه آنکه چند نفر را با هزینه خود دعوت کنیم – شرایط همین باقی می‌ماند. باید فعالان بین‌المللی حوزه گردشگری را به همایش‌ها دعوت کنیم تا مبلغ کشور ما شوند. ایران در دیپلماسی گردشگری ضعف بسیار شدیدی دارد. در بسیاری از تفاهمنامه‌ها و مذاکرات باید گردشگری یکی از اولویت‌ها و جریانی دوسویه باشد. در حال حاضر ما با کشور روسیه و چین رفاقت داریم. چقدر از پتانسیل گردشگری روسی یا چینی استفاده کردیم؟ در حال حاضر چین به بزرگترین فرستنده گردشگری به دنیا تبدیل شده اما ما چند درصد این گردشگران را جذب کردیم؟» این مدرس دانشگاه علم و فرهنگ با اشاره به اهمیت ثبات جذب گردشگر، افزود: «ممکن است سال بعد 7 میلیون گردشگر جذب ایران شود اما با کوچکترین موضوع سیاسی و منطقه‌ای بیشترین ضربه را ایران بخورد. درحالی‌که کشورهای همسایه این آسیب را نمی‌بینند. در ایران پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و ساخت بستر جذب گردشگر محلی از اعراب ندارد. با اقدامات نمایشی تعداد گردشگران افزایش نمی‌یابد.»
یعقوب‌زاده در پاسخ به این سوال که مواضع و تندروی‌های سیاسی چقدر در گردشگری تاثیر می‌گذارد؟ گفت: «تبلیغات منفی و ایران‌هراسی که علیه ایران وجود دارد و از سوی دیگر نداشتن ارتباط مطلوب با بیشتر کشورهای توسعه‌یافته و فرستنده گردشگر دنیا، در حوزه گردشگری تاثیر گذاشته است. با توجه به این حساسیت‌ها صحبت‌های سیاسی و تندروی‌ها در ایران تاثیر بیشتری می‌گذارد تا کشورهای دیگر. اگر در کشورهای دیگر موضع تندی بگیرند، تاثیر کوتاه‌مدتی در گردشگری دارد اما در ایران به دلیل احساس ناامنی که سال‌هاست در مورد آن تبلیغ شده، تاثیر بلندمدت می‌گذارد.»
