پرده آخر نتانیاهو

از نظر تاریخی، نتانیاهو، محبوبیتی در نظرسنجی‌ها ندارد و مقصر اصلی شکست امنیتی شناخته می‌شود که منجر به حمله حماس در هفتم اکتبر، کشتار دست‌کم 1200 اسرائیلی و جنگ سخت پس از آن شد. نتانیاهو همچنین برای اتهام به انواع فساد مالی با محاکمه‌ای طولانی‌مدت روبه‌روست. نخست‌وزیر اسرائیل همچنین با تلاش‌های جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر راه‌حل دوکشوری و تشکیل کشور فلسطینِ غیرنظامی در کنار اسرائیل مخالف است. با اینکه مخالفت با تشکیل کشور فلسطین در میان اسرائیلی‌ها محبوبیت دارد، سرپیچی از آمریکا خطرناک‌تر تلقی می‌شود.

اما به گفته استیون ارلانگر، خبرنگار نیویورک‌تایمز، نتانیاهو 74 ساله که همه‌جا به بی‌بی شناخته می‌شود، هنرمند فوق‌العاده‌ای در ساختار پیچیده سیاست‌های اسرائیل است و توانسته از بسیاری از پیش‌بینی‌های قبلی درباره سقوط از قدرت جان سالم به‌در ببرد. از نظر قانونی مهلت برگزاری انتخابات در اسرائیل تا اواخر اکتبر 2026 است.

آنشل ففر، تحلیلگر روزنامه چپ‌گرای هاآرتص می‌گوید: «همه ما دوست داریم به فردای پس از بی‌بی نگاه کنیم. اما هیچ راهی برای مجبور کردن او به استعفا وجود ندارد.» آیا واقعاً این امکان وجود دارد که رهبر اسرائیل پیش از برگزاری انتخابات 2026 از سمت خود برکنار شود؟

از 7 اکتبر، تغییرات اجتماعی-سیاسی سریعی در داخل اسرائیل در حال وقوع است اما یک موضوع ثابت باقی مانده: تمایل گسترده به رهبری جدید. نظرسنجی‌های عمومی حالا شش ماه است که به‌طور مداوم نشان می‌دهند اکثریت اسرائیلی‌ها در تمام طیف‌های سیاسی ایمان خود را به نخست‌وزیر بنیامین نتانیاهو از دست داده‌اند و از انتخابات زودهنگام حمایت می‌کنند، چه بلافاصله برگزار شود و چه زمانی که جنگ فروکش کند.

اخیراً این روند با تظاهرات‌های جدیدی علیه دولت و مانورهایی از سوی سیاستمداران کلیدی همراه بوده که احتمال حضور اسرائیلی‌ها پای صندوق‌های رای در طی سال 2024 را افزایش می‌دهد.

طبق یک نظرسنجی عمومی که در فوریه 2024 از سوی مؤسسه دموکراسی اسرائیل انجام شد، 71درصد از اسرائیلی‌ها معتقدند انتخابات باید زودتر از موعد اصلی خود در سال 2026 برگزار شود و در عین حال نظرسنجی کانال 12 تلویزیون اسرائیل در ماه مارس نشان می‌داد که 50درصد از آنهایی که خود را راست‌گرا معرفی می‌کنند (و 40درصد از آنهایی که به بلوک سیاسی نتانیاهو رای داده‌اند) هم آرزوی برگزاری انتخابات زودهنگام را دارند.

به گفته نیمرود گورن، تحلیلگر ارشد امور اسرائیل در مؤسسه خاورمیانه، این نتیجه مشابه اصطکاک‌های داخل واشنگتن‌دی‌سی است. مثل زمانی که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد نتانیاهو با شیوه‌ای که جنگ غزه را هدایت می‌کند، به‌جای کمک به اسرائیل بیشتر به آن آسیب می‌زند. چند روز بعد، چاک شومر رهبر اکثریت مجلس سنا ادعا کرد که برگزاری انتخابات زودهنگام تنها راهی است که به روند سالم و شفاف تصمیم‌گیری درباره آینده اسرائیل کمک می‌کند.

نخست‌وزیر تحت فشار اسرائیل چنین درخواست‌هایی را شدیداً نادیده می‌گیرد. نتانیاهو در گفت‌وگویی با شبکه خبری سی‌ان‌ان گفت که صحبت از انتخابات زودهنگام درحالی‌که جنگ ادامه دارد «مسخره‌ است» و ادعا کرد که اظهارات شومر دخالتی کاملاً بی‌مورد در امور داخلی اسرائیل است.

چندین ماه بود که عدم حمایت مردمی از تغییرات سیاسی اسرائیل فشار بارزی بر دولت محسوب نمی‌شد. اسرائیلی‌ها همچنان در مراحل اولیه هضم وحشت ناشی از حمله هفتم اکتبر و تبعات آن از جمله نگرانی مداوم از سلامتی گروگان‌های اسرائیلی در دست حماس، جنگ بسیار شدید در غزه و تشدید درگیری‌ها در امتداد مرز اسرائیل و لبنان قرار داشتند. برای بسیاری از اسرائیلی‌ها زمان مناسبی برای اعتراض نبود.

فشارهای بین‌المللی بر نتانیاهو اثر ندارد

پس از آنکه چاک شومر، رهبر اکثریت مجلس سنای آمریکا با صراحت خواستار برگزاری انتخابات مجدد در اسرائیل شد، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و حزب لیکود به‌سرعت واکنش نشان دادند. شومر که بالاترین مقام یهودی ساختمان کَپیتال‌هیل است، در سخنرانی انتقادآمیز خود هشدار داد که اگر اسرائیل عملکرد نظامی خود را در غزه تغییر ندهد و راه‌حل دوکشوری را به‌کار نگیرد، در جهان طرد خواهد شد.

اظهارات صریح شومر که نتانیاهو را یکی از موانع در برابر صلح اعلام می‌کند، نشان‌دهنده چرخش قابل‌توجه این سناتور رده‌بالای یهودی، هم در واشنگتن و هم در سیاست‌های آمریکا است. این اظهارات همچنین نشانه دیگری از استیصال دموکرات‌های آمریکایی است. آنها نگران هستند که جنگ غزه و تعداد بالای کشته‌شدگان باعث شود بایدن رای جوانان آمریکایی را در انتخابات نوامبر از دست بدهد اما نتانیاهو و حزب لیکود در بیانیه خود در پاسخ به شومر گفتند تا از مرز خود عبور نکند و اینکه اسرائیل «جمهوری موز» نیست (جمهوری موز یا banana republic  عبارتی برای توصیف کشورهایی است که از نظر سیاسی و اقتصادی ثبات ندارند و اقتصادشان به صادرات منابع طبیعی وابسته است). نخست‌وزیر اسرائیل سپس به کابینه خود گفت که هیچ نوع فشار بین‌المللی، اسرائیل را از رسیدن به اهداف جنگی خود متوقف نخواهد کرد: «اگر جنگ را قبل از رسیدن به اهداف آن متوقف کنیم، به معنای باخت اسرائیل در جنگ است و ما نمی‌گذاریم این اتفاق بیفتد.»

اظهارات شومر هر چقدر هم که نتانیاهو و حزب لیکود را دلخور کرده باشد، اما موضوعِ کناره‌گیری نتانیاهو از قدرت‌، هواداران بسیاری دارد. رهبر اسرائیل و حلقه داخلی‌اش هم به برگزاری انتخابات زودهنگام فکر می‌کنند اما نه به دلایلی که سناتور آمریکایی بیان کرد.

درحالی‌که نتانیاهو تلاش می‌کند در قدرت باقی بماند اما درخواست‌های متناقض در مورد مسیر جنگ به او آسیب زده است. سیاستمداران اپوزیسیون که به کابینه جنگ نتانیاهو پیوسته‌اند، مدت‌هاست که به‌دنبال توافقی با حماس می‌گردند تا بازگشت گروگان‌های اسرائیلی باقی‌مانده در غزه را تضمین کنند. در این میان، قانون‌گذاران حزب لیکود به‌همراه ملی‌گرایان مذهبی و راست‌گرایان افراطی در دولت سرکش ائتلافی نتانیاهو از ادامه عملیات نظامی تا نابودی کامل حماس حمایت می‌کنند. آنها همچنین به‌شدت مخالف درخواست‌های آمریکا و اروپا برای برنامه‌ریزی برای «روز بعد» هستند؛ طرحی که شامل مذاکرات واقعی مبنی بر شکل‌گیری کشور مستقل فلسطین است.

به گزارش پلیتیکو، دیوید میدان، افسر اطلاعاتی پیشین موساد می‌گوید: «نتانیاهو می‌خواهد در قدرت باقی بماند اما اگر تردید دیرینه خود نسبت به راه‌حل دوکشوری را کنار بگذارد یا اگر به چیزی بیش از آتش‌بس کوتاه‌مدت تن دهد، دولت ائتلافی‌اش فرو می‌پاشد.»

در عین حال، اظهارات شومر نشان‌دهنده خشم دولت بایدن از رهبر اسرائیل است. این استیصال با چشم‌انداز حمله اسرائیل به رفح، جایی که یک میلیون و 400هزار فلسطینی پناه گرفته‌اند، تشدید شده است. بایدن در یکی از گفت‌وگوهای تلویزیونی خود بر مخالفت خود با اقدام نظامی در رفح بدون برنامه‌ای معتبر برای حفظ جان غیرنظامیان تاکید کرد و هشدار داد که چنین حمله‌ای خط قرمز اوست.

تجدید اعتراضات

با این حال تا اوایل 2024، نیاز برای تغییر در اسرائیل شدت گرفت. عوامل متعددی خُرد، منطق نتانیاهو را در میان جمعیت کثیری زیر سوال برد: عدم تمایل نتانیاهو برای ارائه طرحی برای «روز پس از جنگ»، ظرفیت و توانایی او در دستیابی به اهداف جنگی اسرائیل برخلاف درخواست‌های مکرر نخست‌وزیر مبنی بر «پیروزی کامل» و توانایی او برای مدیریت روابط خارجی اسرائیل، اول از همه اتحاد با ایالات متحده.

شرایط کنونی که شامل از دست رفتن زمان برای گروگان‌های اسرائیلی، ایجاد وقفه در تلاش‌های جنگی، عدم توانایی بازگشت افرادی که از شمال و جنوب فراری شده بودند به مناطق اشغالی و در نهایت چرخش متحدان اسرائیل علیه این کشور، بازگشت اعتراضات مردمی را دامن زده است. افزایش خشونت پلیس هم با هدایت ایتامار بن‌گویر، وزیر راست افراطی امنیت ملی، اعتراضات صلح‌آمیز را به‌چالش کشیده و خشم عمومی را تشدید کرده است.

این موضوع هنوز منجر به انفجاری که خیلی‌ها انتظار آن را داشته‌اند، نشده اما همه‌چیز در آن مسیر حرکت می‌کند. سال گذشته، اخراج یوآف گالانت، وزیر دفاع نتانیاهو سیل جمعیت را شبانه به خیابان‌های تل‌آویو کشاند و در نهایت رئیس دولت را مجبور کرد تا از تصمیم خود برگردد. عواملی که می‌توانند چنین شبی را دوباره رقم بزنند، هنوز عملی نشده‌اند اما احتمال وقوع آن روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در این میان، فراخوان اعتراضات خیابانی همچنان از سوی گروه‌های مختلفی که همیشه هم با یکدیگر همفکر نیستند، سازماندهی می‌شوند. آنها از دولت می‌خواهند گروگان‌های اسرائیلی را به خانه برگرداند، انتخابات زودهنگام برگزار کند و یهودیان حریدی (فوق ارتدوکس) برای خدمت نظامی اعزام شوند.

مانور سیاسی

پس از هفتم اکتبر، احزاب اصلی سیاسی فوراً تلاش کردند تا بر نیاز به اتحاد و رهبری مسئولانه تاکید کنند. حزب میانه‌رو اتحاد ملی به‌رهبری بنی‌گانتز، رئیس پیشین ارتش اسرائیل به ائتلاف دولت واحد پیوست و کابینه فوری جنگ را منهای احزاب راست‌گرا تاسیس کردند. حزب مخالف «یش عتید» به نتانیاهو وعده ایجاد شبکه امنی را داد تا اکثریت پارلمان را برای هر گونه توافقی که می‌تواند آزادی گروگان‌ها را تضمین کند، به‌دست آورد.

با این حال با گذشت زمان شکاف‌های سیاسی به همان دلایلی که اعتراضات عمومی را رقم زدند، نمایان شدند. گانتز در ماه مارس با وجود مخالفت نخست‌وزیر به واشنگتن سفر کرد. گانتز دیدارهای غیررسمی خود را با مقامات رده‌بالا برگزار کرد و خوش‌آمدگویی گرمی که از دولت بایدن دریافت کرد، حامل پیامی برای مردم اسرائیل بود. آنها تاکید کردند که گزینه جایگزینی برای رهبری نتانیاهو وجود دارد که توانایی انجام دیپلماسی مؤثر را دارد و روابط آمریکا و اسرائیل را به روال عادی برمی‌گرداند.

تقریباً در همان زمان، گالانت، وزیر دفاع اعلام کرد که پیش‌نویس لایحه نظامی را که یهودی‌های حریدی‌ را از خدمت معاف می‌کند، ارائه نمی‌دهد؛ مگر آنکه تمام احزاب ائتلافی با لحن آن موافقت کنند. گالانت با این اقدام که برخلاف میل نتانیاهو و شرکای ائتلاف حریدی بود، به حزب اتحاد ملی حق وتو را اهدا کرد و بذر بحران احتمالی ائتلاف که مربوط به مهلت قانونی این طرح است و توسط دادگاه عالی اسرائیل تعیین شده، کاشته شد.

چند هفته بعد، گیدون سعار و شاخه راست‌گرایش از حزب اتحاد ملی جدا شدند. این گامی احتمالی به‌سمت تاسیس حزب جدیدی است که دیگر سیاستمداران راست‌گرا میل به هدایت آن دارند و قصد دارند نتانیاهو را به‌چالش بکشند و از افزایش نگرش عمومی جنگ‌طلب پس از هفتم اکتبر سود ببرند. سعار همچنین خواستار جایگاهی برای خود در کابینه جنگ شد که نه‌تنها مورد مخالفت گانتز قرار گرفت بلکه دیگر شرکای ائتلاف راست افراطی را برانگیخت تا همان را بخواهند که در نتیجه آن تنش‌های داخل ائتلافی شدت گرفتند. پس از اینکه درخواست او رد شد، شاخه سعار از ائتلاف خارج شدند.

به‌موازات آن، حزب اپوزیسیون خود را برای انتخابات زودهنگام و همچنین سنجش برنامه‌های دیپلماتیک پس از هفتم اکتبر آماده می‌کند. یائیر لاپید در اولین انتخابات مقدماتی رهبری یش عتید برنده شد. حزب کارگر در ماه می‌ رهبر جدیدی را انتخاب می‌کند؛ رویدادی که احتمالاً امکان ادغام و تجدید حیات در داخل حزب چپ‌گرای اسرائیلی را فراهم می‌کند که هم‌اکنون کمترین تعداد کرسی نمایندگی را در کنست، پارلمان اسرائیل دارد. یائیر گولان، ژنرال پیشین و قهرمان هفتم اکتبر در مسیر پیروزی در این انتخابات‌های مقدماتی است و وعده تشکیل یک چارچوب سیاسی پس از آن را

داده است.

چه اتفاقی می‌تواند بیفتد؟

فاکتورهایی که می‌توانند انتخابات زودهنگام را در اسرائیل رقم بزنند، چند برابر و قوی‌تر شده‌اند:‌ حمایت پایدار و گسترده از رهبری جدید، فشار روزافزون حامی تغییر که از خیابان‌ها می‌آید، آمادگی و استقرار بازیگران اصلی سیاسی برای کمپین آینده و پیام‌ها از سوی مقامات ارشد آمریکایی که اسرائیل نیاز به تغییر دارد.

با وجود این نشانه‌های روی‌هم تلنبارشده، هنوز مشخص نیست که سرعت رویدادهای سیاسی چطور و طبق کدام سناریو خواهد بود اما همزمان مهارت‌های نتانیاهو برای نجات سیاسی خود را نباید دست‌کم گرفت. در موارد پیشین بحران‌های احتمالی سیاسی، نتانیاهو به‌طور مرتب توانایی خود را در به‌دست گرفتن کنترل رویدادهای سیاسی نشان داده است. برای مثال زمانی که به نفع‌اش باشد، خواستار انتخابات زودهنگام می‌شود؛ به‌جای اینکه برای اقدام و سرنگونی ائتلاف منتظر مخالفان در قدرت بماند. این دیدگاه در داخل حلقه نتانیاهو وجود دارد که او ممکن است این کار را دوباره انجام دهد.‌

با این حال پس از هفتم اکتبر چنین تاکتیک‌هایی ممکن است به نفع او کارکرد نداشته باشد. در عوض یک اثر دومینویی می‌تواند رخ دهد که در آن یک تصمیم از سوی یک حزب گرفته می‌شود تا ائتلاف را ترک کند که می‌تواند منجر به سقوط سریع ائتلاف شود. چنین سناریویی پیشتر هم اتفاق افتاده و باید در ذهن‌ها باقی بماند. اختلافات درباره لایحه خدمات نظامی یهودیان حریدی هم‌اکنون شک و شبهه‌هایی را درباره توافق‌های پشت‌پرده درباره انتخابات‌های زودهنگام به‌راه انداخته است.

یکی از راه‌هایی که امکان خروج نتانیاهو را از قدرت فراهم می‌کند، سقوط ائتلافش است. نخست‌وزیری اسرائیل از 120 کرسی کنست، 64 کرسی را هدایت می‌کند. پس اگر 5 کرسی کم شود دولت سقوط می‌کند و انتخابات در عرض سه ماه باید برگزار شود. حزب لیکود 32 کرسی را در انتخابات نوامبر 2022 از آنِ خود کرد که بیشترین تعداد کرسی از هر حزبی بود. اما برای تشکیل دولت نیاز داشت با 5 حزب دیگر ائتلاف کند که شامل احزاب کوچک راست‌گرا به‌رهبری بزالل اسموتریچ و ایتامار بن‌گویر است. ترکیب 13 کرسی آنها نتانیاهو را در قدرت نگه می‌دارد. آنها در عین حال به‌عنوان نوعی حزب مخالف راست‌گرا در داخل دولت عمل می‌کنند. اسموتریچ و بن‌گویر عضو کابینه امنیتی جنگ نیستند. این ائتلاف شامل اپوزیسیون راست میانه مانند بنی‌گانزس و گادی آیزنکوت است که پس از هفتم اکتبر به این ائتلاف پیوستند تا فعلاً ائتلاف را قوی‌تر کنند.

اگر گانتز و آیزنکوت از این کابینه استعفا دهند، می‌توانند جنبش برگزاری انتخابات زودهنگام را هدایت کنند. اما از آنجایی که هر کدام اکثریت را ندارند، نمی‌توانند به‌تنهایی سقوط دولت نتانیاهو را تضمین کنند. گانتز که هم‌اکنون محبوب‌ترین سیاستمدار در اسرائیل است، برای ترک دولت مردد است و آیزنکوت، عضو حزب گانتز، منتقد صریح نتانیاهو در دوران جنگ بوده است. اگر گانتز و آیزنکوت دولت ائتلافی را ترک کنند، این سوال مطرح می‌شود که رقبای نتانیاهو، خانواده‌های گروگان‌ها و سربازانی که کشته یا زخمی شده‌اند تا چه اندازه می‌توانند اعتراضات گسترده و مستمری را راه‌اندازی کنند.

ناتان ساکس، مدیر مرکز سیاست خاورمیانه در مؤسسه بروکینگز می‌گوید: «تظاهراتی که فراتر از چپ‌های سیاسی است و نگرانی در مورد گروگان‌ها را با خشم ناشی از شکست‌های هفتم اکتبر ترکیب می‌کند، می‌تواند فشار واقعی برای برگزاری انتخابات در سال 2024 را ایجاد کند.»

در هر صورت روند برگزاری انتخابات در اسرائیل زمان‌بر است. پس از انحلال کنست، 100 روز طول می‌کشد تا اسرائیلی‌ها پای صندوق‌های رای بروند. علاوه بر آن، احتمال اینکه ماه جولای یا آگوست یا فصل تعطیلات یهودی‌ها برگزار شود، بسیار کم است. آخرین باری که انتخابات در ماه جولای و آگوست برگزار شد، به‌ترتیب به سال‌های 1984و 1961 برمی‌گردد.

در نهایت حتی زمانی که انتخابات‌ برگزار شود، چندین ماه طول می‌کشد تا یک ائتلاف شکل بگیرد.

اگر اسرائیل برنامه زمانی سیاسی خود را دنبال کند، رهبر بعدی ممکن است تا قبل از اواخر 2024 ظهور نکند. این موضوع برای سیاست دولت بایدن نسبت به توسعه برنامه‌های خود برای واقعیت «روز بعد» جنگ در غزه و منطقه تبعاتی دارد. نتانیاهو شریک مشتاقی برای چنین برنامه‌ای نیست که آمریکا در ذهن خود دارد. با وجود روابط قوی نخست‌وزیر اسرائیل با حزب جمهوری‌خواه، او می‌تواند به بازیگری در سیاست‌های داخلی آمریکا تبدیل شود.

با این حال به‌نظر می‌رسد حامیان انتخابات زودهنگام در اسرائیل می‌خواهند این اتفاق خیلی قبل‌تر از برگزاری انتخابات آمریکا بیفتد. دولت بایدن زمان کافی دارد تا نشان دهد مزایایی برای تشکیل یک ائتلاف حامی صلح و میانه‌رو را در اختیار دارد. عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی، تقویت میانه‌روهای فلسطینی، همکاری شدید با ایالات متحده و تقویت جایگاه جهانی تماماً می‌تواند در فصل انتخابات اسرائیل به‌عنوان انگیزه‌های اصلی تغییر ارائه شود.