بررسی راهکارهای قیمتی که برای مدیریت مصرف بنزین، از ابتدای دولت چهاردهم مطرح شده است
اصلاح قیمت سوخت کلید خورد؟
پس از آنکه دولت مصوبه واردات بنزین با قیمت غیریارانه‌ای را ابلاغ کرد، بحث در خصوص احتمال افزایش قیمت یارانه‌ای نیز مطرح شد.
پس از آنکه دولت مصوبه واردات بنزین با قیمت غیریارانه‌ای را ابلاغ کرد، بحث در خصوص احتمال افزایش قیمت یارانه‌ای نیز مطرح شد. اینکه آیا این مصوبه سرآغاز اصلاحات قیمتی در حوزه مدیریت سوخت است یا دولت با راهکارهای غیرقیمتی قصد دارد، تولید و مصرف را تراز کند. یکی از نکاتی که گزینه اول را محتمل‌تر می‌کند این است که به گفته مسئولان، موضوع قیمت بنزین از ابتدای دولت چهاردهم به‌عنوان یک راهکار در دستور بررسی قرار گرفته است.
حذف یارانه سوخت هواپیماها و حالا عرضه بنزین سوپر با قیمت آزاد، اصل قیمت بنزین یارانه‌ای را به اجرا نزدیک‌تر کرده است. مصوبه واردات بنزین سوپر در تاریخ ۲۰ آبان‌ماه توسط هیئت وزیران، تصویب شد. در متن این مصوبه قیمت این محصول، «غیریارانه‌ای» اعلام و تاکید شده که عرضه آن به صورت مجزا از زیرساخت‌های توزیع سوخت یارانه‌ای و با رعایت قوانین و مقررات انجام خواهد شد.
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در این رابطه گفته بود: «این راهکاری است برای اینکه بتوانیم بنزین باکیفیت را در اختیار خودروهای وارداتی و لوکسی قرار دهیم که به عنوان بخشی از مطالبات برخی از افراد جامعه است که منتظر بودند.» البته به گفته کارشناسان، امسال، سال بنزین بود و اگر تغییرات غیرمترقبه در هیئت دولت رخ نداده بود، احتمالاً این تصمیم‌ها زودتر هم گرفته می‌شد.
بسیاری از تحلیلگران از بهمن‌ماه سال گذشته، معتقد بودند دولت امسال دست به تصمیمات جدید بنزینی می‌زند. البته تقریباً همه مسئولان گفتند که قرار نیست دولت دست به افزایش قیمت بنزین بزند و دولت متمایل به اعمال روش‌های غیرقیمتی برای مدیریت مصرف بنزین است. با وجود اینکه همه مقامات در وزارتخانه احتمالاً افزایش قیمت بنزین را رد کرده بودند اما به نظر می‌رسد از همان ابتدای دولت چهاردهم، اراده‌ای نامرئی خواستار افزایش قیمت بنزین بود.
بیشتر اقتصاددانان همراه دولت چهاردهم، پیش از این و بارها، نظرات خود را درباره یارانه بنزین خیلی شفاف بیان کرده بودند. به گفته این افراد افزایش تفاوت میان تورم و قیمت بنزین، منجر به ناترازی جدی در این بخش شده است؛ در واقع دولت از جیب خود برای اعطای یارانه بنزین بودجه می‌گذارد؛ اما در عوض عایدی از این محل ندارد.
همچنین، محمدرضا عارف، معاون اول دولت چهاردهم نیز در جلسه معارفه وزیر نفت از مدیریت سوخت گفت و درباره بنزین این‌چنین گفته بود: «تولید روزانه بنزین ما ۱۱۰ میلیون لیتر و مصرف تا ۱۴۰ میلیون لیتر است. کدام عقل سلیم می‌تواند بپذیرد بنزین را با دلار وارد کنیم و با قیمت ۱۵۰۰ تومان بفروشیم؟ البته فعلاً کاری نمی‌خواهیم بکنیم و نگویند عارف حرفی زده و دولت دنبال آزادسازی است، ولی این‌ها واقعیت است.»
با وجود اینکه هیچ تریبون رسمی از خود دولت نظر رسمی کابینه چهاردهم درباره بنزین را منتشر نکرده بود اما خود مسعود پزشکیان، گه‌گاهی درباره قیمت بنزین، سخنانی گفته بود. مثلاً پزشکیان گفته بود: «هیچ منطقی وجود ندارد که ما بنزین را به قیمت دلار آزاد بخریم و به قیمت سوبسیددار بفروشیم حالا که بنزین را (به این قیمت) بدهیم، جای بحث است که (آیا واقعاً) ما باید این یارانه را بدهیم؟ علم اقتصاد، دانشمندان و تجربه بین‌المللی این حرف را از ما قبول می‌کنند؟»
به همین دلیل می‌توان گفت راهبردی که پزشکیان چندی پیش بیان کرده بود، یک گام دیگر به اجرا نزدیک‌تر شده است. رئیس‌جمهور ۸ آبان و در روزی که کلیات لایحه بودجه سال آینده به تصویب مجلس رسید، در خصوص سرنوشت قیمت بنزین در سال آینده، لزوم رعایت عدالت در توزیع یارانه بنزین را مورد تاکید قرار داده بود و گفت: در خصوص آن مقداری از بنزین که باید بخریم و وارد کنیم، اگر قرار است یارانه بنزین بدهیم، باید عادلانه به همه بدهیم. نه اینکه کسی که ۴ تا خودرو دارد، از این یارانه بهره‌مند شود اما آن کسی که خودرو ندارد، هزینه‌اش را بدهد.
باید آن کسی که (خودرو) ندارد را ببینیم و اگر قرار است یارانه (سوخت) بدهیم، عدالت حکم می‌کند باید به همه بدهیم. با این اوصاف می‌شد نتیجه گرفت که یا یارانه بنزین به همه داده می‌شود یا بنزین وارداتی قیمتی غیریارانه‌ای خواهد داشت اما در حال حاضر و با توجه به مصوبه هیئت وزیران می‌توان گفت که حالت دوم در حال رخ دادن است. در خور ذکر است در همان زمان و در همین صفحه، به گمانه‌هایی پیرامون سناریوهای بنزینی دولت اشاره کردیم که یکی از آن‌ها بنزین سه‌نرخی بود. به این معنا که دو طبقه کنونی بنزین از نظر قیمت حفظ می‌شود، اما به آن‌ها یک بنزین به نرخ وارداتی و کاملاً آزاد اضافه خواهد شد.
حل مسئله ناترازی
سیدکاظم عزیزی، معاون صنایع و انرژی ستاد مدیریت حمل‌ونقل و سوخت کشور در همین باره به روزنامه هممیهن توضیح می‌دهد: اصرار ما برای حل مسئله ناترازی بنزین در برنامه هفتم هم آمده است، سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی می‌تواند مسئله ناترازی انرژی به‌خصوص در حوزه بنزین که مشکل ماست را حل کند.
عزیزی ادامه می‌دهد: یعنی اگر ما بتوانیم سیاست‌ها را دنبال کنیم، می‌توان مصرف سوخت را مدیریت کرد. سیستم جدید سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی می‌تواند برای مدیریت مصرف سوخت، راهگشا باشد. حل اساسی موضوع ناترازی بنزین، با استفاده از راهکارهای ستاد که شامل راهکارهای قیمتی و راهکارهای غیرقیمتی است کاملاً حل می‌شود.
منظور از راهکارهای قیمتی و غیرقیمتی چیست؟
به گفته عزیزی، ستاد بیشتر به استفاده از راهکارهای غیرقیمتی فکر می‌کند و میل دارد مشکل ناترازی را از همین مسیر حل کند. عزیزی ادامه می‌دهد: قانون توسعه حمل و نقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت، یک بار در کشور به طور نسبتاً خوبی اجرا شد و اجرای این راه‌حل‌ها جوابگو هم بود. این رخداد منجر شد سال‌های سال پس از اجرای قانون، مصرف بنزین کشور در سطح قابل قبولی تثبیت شود.
معاون صنایع و انرژی ستاد مدیریت حمل‌ونقل سوخت کشور همچنین بیان می‌کند: بعد از اینکه این قانون رها شد و پیگیری مجدد برای انجام آن شکل نگرفت، روند افزایشی مصرف بنزین شروع شد. چراکه اجرای این قانون شامل یک پکیج است که همه مسائل پیش‌آمده از جمله توسعه حمل‌ونقل عمومی، کاهش تقاضای سفر و خدمات توسعه را در خود جای می‌دهد.
عزیزی گریزی به تجربه موفق قبلی خود زده و بیان می‌کند: این قانون در مقطعی توسط دولت الکترونیکی اجرا شد و نتیجه خیلی خوبی حاصل شد. اگر مجدد به همین قانون بازگردیم، با پیگیری قوی‌تر و بیشتر می‌توانیم این مشکل را حل کنیم. منطبق بر این قانون، مسئله ناترازی بنزین حل می‌شود. علاوه بر این خودروهایی که غیرفعال هستند، به کمک ستاد ساماندهی می‌شوند.
این مقام مسئول ادامه می‌هد: خودروهای فاقد بیمه هم باید در همین بحث بگنجد. خودروهای فاقد معاینه فنی هم اخیراً مورد توجه قرار گرفته‌اند و قرار است فشاری برای سالم‌سازی این خودروها اعمال شود. این‌ها، از آن دسته از عواملی است که می‌تواند در راستای سیاست‌های غیرقیمتی، مصرف انرژی کشور را در حال حاضر و در شرایط فعلی کنترل کند.
راهکارهای قیمتی برای کنترل مصرف
این مقام مسئول درباره راهکارهای قیمتی که توضیح داده بود، می‌گوید: بحث راهکارهای قیمتی برای مدیریت مصرف بنزین، از همان ابتدا در دولت چهاردهم مطرح شده بود. هم رئیس‌جمهور و هم معاون اول رئیس‌جمهور و هم بقیه مسئولان درباره لزوم واقعی‌سازی قیمت بنزین صحبت کرده بودند اما تا این لحظه که هیچ برنامه‌ای تاکنون در این خصوص ارائه و مطرح نشده است و تنها بر مبنای ضرورتی که در واقع می‌تواند وجود داشته باشد به این امر پرداخته شده اما در حال حاضر و در شرایط فعلی، به هیچ برنامه‌ای در این خصوص پرداخته نشده است.
دولت متمایل به راهکار قیمتی است؟
مسعود پزشکیان پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری بارها گفته بود که دست به شوک‌درمانی نخواهد زد اما بعد از اینکه به سمت ریاست قوه مجریه انتخاب شد، همان‌طور که توضیح دادیم بارها درباره به‌صرفه نبودن اعطای یارانه بنزین سخن گفت. با این همه، هنوز هیچ جریان رسمی اعلام نمی‌کند که بالاخره قرار است قیمت بنزین افزایش یابد یا نه. آن‌طور که به نظر می‌رسد ممکن است که دولت با سپردن واردات بنزین به بخش خصوصی با قیمت آزاد اتفاقاً خواهان ثابت نگاه داشتن قیمت بنزین حداقل تا انتهای سال باشد.
یعنی در عوض اینکه قیمت بنزین را به کلی افزایش دهد، بیاید و قیمت بنزین را دونرخی کند تا افرادی که از طبقه اجتماعی مرفه‌تری هستند و احتمالاً خودروهای وارداتی آن‌ها نیاز به بنزین سوپر دارد، مجبور باشند پول بیشتری بابت خرید بنزین پرداخت کنند. این‌گونه دولت نیز فرصت آن را دارد که راهکارهای قیمتی را به خوبی بررسی کند و مردم هنگام مواجهه با قیمت بنزین شوکه نخواهند شد.
بنابراین دولت فرصت دارد که آرام‌آرام قیمت جدید و قیمت دوم بنزین را برای مردم، جا بیاندازد. به هرحال حتی اگر این گمانه درست نباشد، آنچه کاملاً واضح و مبرهن است آن است که دولت به‌هیچ‌وجه قصد ندارد شوک‌درمانی کند و این روش را از دستور کار خارج کرده است چراکه تبعات افزایش ناگهانی قیمت بنزین با هدف‌گذاری‌های دولت منطبق نیست.
مهمترین پیامد وارد کردن شوک قیمتی به بنزین، اثرات تورمی است که قطعاً با اهداف تعیین‌شده دولت در این حوزه منافات دارد. در 46 سال گذشته قیمت بنزین 15 بار افزایش پیدا کرده ولی تنها سه بار به صورت ناگهانی و به روش شوک‌درمانی بوده است. بار نخست در تیر 1386، بار دوم در دی 1389 و بار سوم در آبان 1398 که هر سه مورد، باعث شد اسب تورم در کشور افسارگسیخته شود.
سخنگوی دولت در یک نشست تاکید کرده بود: «افزایش قیمت بنزین در بودجه ۱۴۰۴ در نظر گرفته نشده است.» او با بیان اینکه دولت بدون همراهی مردم تصمیمی درباره افزایش قیمت‌ها نمی‌گیرد، افزود: «خط قرمز دولت آسیب به معیشت خانواده‌ها به خصوص خانوارهای کم‌درآمد است. افزایش قیمت بنزین در بودجه در نظر گرفته نشده، اما در بنزین ناترازی داریم و مصرف بیشتر از تولید است و مجبور به واردات هستیم، ولی دولت بدون کارشناسی و بدون همراهی مردم تصمیمی در خصوص افزایش قیمت‌ها نمی‌گیرد.»
او با بیان اینکه سیاستی که رضایت کوتاه‌مدت اما تورم بلندمدت ایجاد کند را دنبال نمی‌کنیم، تصریح کرد: «دولت می‌تواند از محل صادرات ۱۲ میلیارد دلار درآمد داشته باشد. مجبور است برای تورم‌زا نبودن تصمیمات کارگروه‌هایی تشکیل دهد تا به معیشت مردم آسیب وارد نشود. این کارگروه‌ها تشکیل شده تا بررسی و تصویب کنند که این درآمد چگونه توزیع شود. در سال آینده نرخ ارز ترجیحی منعطف خواهد شد.»
افشای اطلاعات شدنی نیست
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت در پایان جلسه هیئت دولت روز چهارشنبه با حضور در جمع خبرنگاران درباره واردات بنزین گفته بود: ما همیشه در بخشی از فرآورده‌ها چه بنزین باشد و چه نفت و گاز، برحسب ضرورت واردات داشتهایم، این بار هم این واردات انجام شده است و کماکان ادامه دارد؛ هم از شمال کشور و هم از جنوب. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه رئیس دیوان محاسبات انتقاداتی را به بخش نفت در بودجه ۱۴۰۲ داشته و گفته که مشخص نیست که چه اتفاقی افتاده است و ما در نفت خودتحریمی داشتهایم، گفت: ما به هر حال با محدودیت‌های بین‌المللی در حوزه فروش مواجه هستیم طبیعتاً شاید یک بخشی از افشای اطلاعات حوزه فروش به‌رغم اینکه ما علاقه‌مند به شفاف‌سازی هستیم، شدنی نیست.
فعلاً طرح افزایش قیمت بنزین روی میز نیست
وزیر نفت دولت چهاردهم به خبرنگاران گفت: موضوع ناترازی انرژی بحثی است که از جنبه‌های مختلف باید بررسی شود. بخشی از این ناترازی به مکانیزم‌های تولید حامل‌های انرژی باز می‌گردد که باید افزایش پیدا کند. طبیعتاً در رابطه با افزایش تولید ما با چالش‌هایی مواجه هستیم؛ به‌خصوص در زمینه تامین منابع مالی که تدابیری اتخاذ شده است که این مسئله را حل کنیم.
وی در ادامه افزود: بحث مهمتر ماجرا به بهینه‌سازی مصرف، مدیریت تقاضا و مدیریت مصرف باز می‌گردد. بخش عمده‌ای از زحمت این بخش به دوش مردم عزیز است که همکاری کنند تا بتوانیم در این حوزه موضوع ناترازی را به مرور زمان حل کنیم. موضوع ناترازی مسئله‌ای نیست که ظرف یک سال یا دوسال ایجاد شده باشد. ناترازی دستاورد سال‌های متمادی است.
شاید سرمایه‌گذاری‌های مناسبی که باید انجام می‌شده، صورت نگرفته است. طبیعتاً حل مسئله ناترازی نیز مستلزم گذشت زمان است. وزیر نفت در ادامه بیان کرد: ان‌شاالله که ما بتوانیم راهکارها را به نتیجه برسانیم. در خصوص افزایش قیمت سوخت فعلاً طرح و برنامه‌ای روی میز دولت نیست. البته این موضوع بحثی است فراتر از ساختار وزارت نفت و موضوعی حاکمیتی است.
وی ادامه داد: آنچه که اولویت ما است حرکت به سمت مدیریت تقاضا و مدیریت مصرف است. بنزین با مازوت تولید نمی‌شود. مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها موضوعی است به دلیل نحوه مدیریت تامین سوخت معادل نیروگاهی؛ بخشی از این سوخت معادل در حوزه‌هایی دارای مازوت است که البته مقدار آن خیلی کم است و کمک می‌کند به حفظ ذخایر ما برای اینکه در زمستان و پیک سرما با مشکل مواجه نشویم.
وی در ادامه در پاسخ به سوالی در خصوص تفاهمنامه‌های بین‌المللی، تاکید کرد: با هیئت روسی که چند روز قبل به تهران آمدند، بحث‌هایی در خصوص تجارت گاز را دنبال کردیم. هدف این است که حوزه سرزمینی جمهوری اسلامی ایران به عنوان هاب انرژی مطرح شود. این بحث‌ها قرار است پیگیری شود. وزیر نفت تصریح کرد: البته شاید با دیوان محاسبات در گذشته تفاهمی صورت گرفته باشد اما در ادامه باید مسیر را به سمتی ببریم که در زمینه درآمدهایی که شرکت ملی نفت ایران داشته است، شفاف‌سازی شود.
دغدغه انتخابات نداشتیم
پاک‌نژاد در پاسخ به این سوال که در دولت قبلی ترامپ برنامه‌هایی بود برای راه‌اندازی پالایشگاه‌های کوچک که ما بتوانیم فرآورده صادر کنیم و به نوعی با تحریم‌ها مقابله کنیم. آیا این برنامه‌ها را باز هم خواهیم داشت؟ گفت: اجازه بدهید که من بین رئیس‌جمورهای آمریکا تفکیک نکنم که آقای ترامپ آمدند و آقای بایدن بودند. اساساً سازوکارهایی هست و ما مستقل از این سازوکارها تدابیر خاص خودمان را برای اینکه بتوانیم فروش نفت را ادامه دهیم، داریم؛ راهکارهای آن آزموده شده است و ما دغدغه جدی در این زمینه نداریم.
وی ادامه داد: اما پالایشگاه‌های کوچک جزو برنامه‌هایی است که ما دنبال می‌کنیم؛ به‌ویژه با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی که قطعاً از آن استقبال می‌کنیم. وزیر نفت تصریح کرد: ما امکان تخصیص نفت خام متناسب با درخواستی که مطرح می‌شود را داریم این یک فرآیندی دارد که ما این درخواست‌ها را اجابت می‌کنیم و مشکلی بابت تامین خوراک مورد نیاز پالایشگاه‌های کوچک نداریم.
وی در پاسخ به این سوال که آیا احتمال اینکه چین تحت فشار برای خرید نفت قرار بگیرد وجود دارد؟ گفت: تدابیر لازم اتخاذ شده است البته این جمله را کلی گفتم و از من بپذیرید و مطمئن باشید با توجه به شرایطی که پیش خواهد آمد همکاران شما در صنعت نفت تدابیر لازم را اتخاذ کرده‌اند و جای نگرانی وجود ندارد. پاک‌نژاد درباره تامین سوخت در زمستان، بیان کرد: مدیریت سوخت زمستانی برای منازل و مراکز صنعتی خواهیم داشت. گاهی تا ۸۰ درصد سوخت در بخش خانگی مصرف می‌شود، ولی تلاش می‌کنیم تا حد ممکن بخش‌های دیگر دچار مشکل نشوند و بخش صنعت با حداقل چالش مواجه شود.
میزان مصرف بنزین سوپر
رضا نواز، سخنگوی صنف جایگاه‌داران کشور در گفت‌وگو با هممیهن می‌گوید: در این سال‌ها عرضه بنزین خارجی با کاهش مواجه بوده است. از سوی دیگر خودروهای وارداتی بیشتری به کشور وارد شده است. خودروهای وارداتی هم قرار است بیشتر به کشور وارد شود که نیاز به بنزین سوپر دارد. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که در چند سال اخیر به‌ویژه در ماه‌های اخیر، به علت کاهش عرضه بنزین سوپر در کشور، متقاضیان استفاده از این فرآورده، نارضایتی‌های خود را اعلام می‌کردند. وی افزود: با افزایش تعداد خودروهای وارداتی به کشور، دارندگان این خودروها اعلام می‌کنند که فقط بنزین سوپر کارآیی لازم را دارد.
از یک سو، تقاضای به وجود آمده اما عرضه بنزین به اندازه نیست؟ نواز اضافه می‌کند: مصرف بنزین معمولی یورو4 افزایش داشته و پالایشگاه‌ها مجبور هستند خط تولیدشان را به تولید این نوع از بنزین اختصاص دهند. حالا در این وضعیت، هیئت دولت گفته قصد دارد واردات بنزین را انجام دهد. علاوه بر این، بنزین توزیع‌شده برای آنهایی که تقاضا دارند عرضه می‌شود.
آن بخشی از مردم که نیاز دارند از این سوخت استفاده می‌کنند و بخش دیگر از همان بنزین قدیمی و قبلی. البته هنوز معلوم نیست که قیمت این نوع بنزین چقدر می‌شود. نواز در پاسخ به این سوال که میزان مصرف بنزین سوپر در روز چقدر است؟ پاسخ می‌دهد: ما در سال‌های گذشته زیر سه یا چهار درصد مصرف روزانه اختصاصی بنزین سوپر داشتهایم و در برخی روزها مصرف به زیر سه درصد رسیده است. نواز ادامه می‌دهد: مصرف بنزین سوپر حدوداً زیر پنج میلیون لیتر است و در روزهای اوج مصرف، بیشتر از پنج میلیون بوده است.
این مقدار در سال‌های مختلف کاهش پیدا کرده و به زیر یک میلیون لیتر هم رسیده و بعضی روزها هم که صفر بوده است. نواز با اشاره به مصوبه هیئت وزیران در خصوص واردات بنزین سوپر بیان کرد: شرکت‌های صاحب صلاحیت می‌توانند در حوزه واردات و صادرات فرآورده‌های نفتی با مقرراتی که تابع استاندارد و گمرک است، به کشور وارد و بدون استفاده از زیرساخت‌های کنونی توزیع بنزین در کشور آن را توزیع کنند.
با روال کنونی و زیرساخت‌های فنی و عملیاتی موجود، از طریق جایگاه‌های عرضه سوخت امکان عرضه این بنزین سوپر وارداتی وجود دارد و در صورتی که دولت در خصوص توجیه‌پذیری اقتصادی و ایجاد فضای رقابتی بین واردکنندگان اقدامات لازم را صورت دهد، شاهد این خواهیم بود که این نوع فرآورده، با توجه به شرایط عرضه و تقاضا در کشور توزیع شود و مصرف‌کنندگان واقعی بتوانند از آن استفاده کنند.
