نگاه خارجی

آنچه در این ستون می‌خوانید، دیدگاه‌های رسانه‌‌های خارجی است که صرفا جهت اطلاع‌رسانی منتشر می‌شود و این دیدگاه‌ها موضع روزنامه «هم‌میهن» نیست.

بیم از توافق باکو-ایروان

نیکولا میکوویچ

تحلیلگر

ماه گذشته، همزمان با گسترش اعتراضات در سراسر ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بر تهدید دیگری که کمتر آشکار بود متمرکز شد: توافق صلح بالقوه بین آذربایجان و ارمنستان. به عنوان بخشی از رزمایش‌های نظامی در مقیاس بزرگ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای اولین بار از پل‌های موقت برای عبور از رودخانه ارس که ایران را از آذربایجان و ارمنستان جدا می‌کند، استفاده کرد. نمایش نیروی نظامی، مانورهای رسمی معمول، پیامی نمادین برای باکو بود مبنی بر اینکه تهران تغییرات در این منطقه مرزی را نخواهد پذیرفت. اما چرا ایران اینقدر نگران است که توافق صلح بالقوه بین دو دشمن بزرگ ممکن است به چنین نتیجه‌ای منجر شود؟ و چگونه تغییراتی در نقشه می‌تواند قدرت ایران را به چالش بکشد؟ به عنوان بخشی از آتش‌بس سال 2020 با میانجیگری روسیه که عملاً به جنگ 44روزه بین دو کشور که بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی درگرفت، پایان داد، ارمنستان با ساخت یک کریدور حمل و نقل بین آذربایجان غربی و منطقه نخجوان موافقت کرد. این کریدور توسط ارمنستان و ایران احاطه شده و مرز کوچکی با ترکیه دارد. هدف از این قرارداد تضمین تردد بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالا بین مناطق آذربایجان بود. کنترل روی خطوط حمل و نقل این کریدور توسط سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) تضمین می‌شود، که یکی از دلایلی است که چرا پیوند ترانزیت همچنان محل اختلاف است. ارمنستان نگران است که کریدور نخجوان بر حاکمیت این کشور و در نتیجه بر مرزهای آن با ایران تأثیر بگذارد. آذربایجان به‌عنوان برنده آشکار جنگ 44روزه، بر اجرای توافق مسکو فشار می‌آورد و از ارمنستان می‌خواهد که راه‌های جاده‌ای و ریلی را در امتداد مرز خود با ایران، بدون کنترل گذرنامه یا گمرک ایجاد کند. تهران به نوبه خود آگاه است که کریدور نخجوان سرزمین اصلی آذربایجان را نه‌تنها به منطقه خود، بلکه با متحدش، ترکیه، رقیب منطقه‌ای ایران، وصل می‌کند.

در واقع، اگر کریدور نخجوان ساخته شود، به ترکیه یک مسیر زمینی جدید به قفقاز جنوبی خواهد داد که ترکیه احتمالاً از آن برای تقویت حضور خود در این منطقه غنی از انرژی استفاده خواهد کرد. ترکیه حتی مسیر سریع‌تری به سمت بازارهای آسیای مرکزی به دست خواهد آورد که یک پیروزی ژئوپلیتیکی قابل توجه برای آنکارا است و به این کشور سکوی پرشی برای اجرای برخی از اهداف بلندپروازانه پان‌ترکیستی خود می‌دهد.

همه این تحولات می‌تواند موقعیت ایران را در منطقه تضعیف کند. این پیوند به وابستگی آذربایجان به ایران برای ترانزیت پایان داده و انحصار ایران در خدمات ترانزیتی در قفقاز جنوبی را از بین می‌برد. کریدور حمل و نقل همچنین کنترل توزیع منابع آب در حوزه رودخانه ارس را به باکو واگذار خواهد کرد. امنیت آخرین دلیل ترس مقامات ایرانی از پیوند نخجوان است: اگر این کریدور ساخته شود، دشمنان ایران می‌توانند از آن برای اهداف نظامی استفاده کنند. آذربایجان، به‌رغم شیعه بودن اکثریت جمعیت‌اش، روابط نظامی قوی‌ای با اسرائیل دارد که دشمن اصلی ایران است. کاملا آشکار است که ارتش اسرائیل به دنبال استفاده از خاک آذربایجان در صورت وقوع یک جنگ بزرگ با ایران است. تهران تمایل ندارد ببیند که توافق صلح آذربایجان و ارمنستان راه را برای حضور گسترده اسرائیل هموار کند. در مجموع، به نظر می‌رسد ایران قصد دارد از ساخت کریدور ترانزیتی از طریق خاک ارمنستان جلوگیری کند.

به دنبال رزمایش نظامی تهران در ارس، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، سرکنسولگری ایران را در کاپان در استان سیونیک در جنوب ارمنستان افتتاح کرد؛ سیونیک منطقه‌ای استراتژیک است که کریدور نخجوان از آن عبور می‌کند. این اقدام سیگنال دیگری به آذربایجان بود مبنی بر اینکه ایران خود را به عنوان یک بازیگر اجتناب‌ناپذیر در قفقاز جنوبی به‌حساب می‌آورد. ایران همچنین در حال بررسی فروش تسلیحات به‌ویژه پهپادهای شاهد-136 به ارمنستان است. تهران نیاتش را پنهان نمی‌کند. باکو و تهران متحدان، اولویت‌ها و اهداف ژئوپلیتیکی متفاوتی دارند، بنابراین، اگر آذربایجان در نهایت موفق به ساخت طرح خود از کریدور نخجوان مورد حمایت روسیه شود، ایران دومین بازنده بزرگ جنگ 2020 خواهد بود.