کسف ونزوئلا
بازخوانی روابط تهران- کاراکاس در دوران پس از انقلاب به بهانه سفر اخیر سیدابراهیم رئیسی
بازخوانی روابط تهران- کاراکاس در دوران پس از انقلاب به بهانه سفر اخیر سیدابراهیم رئیسی
سیدابراهیم رئیسی در بازگشت از سفر منطقه‌ای خود به سه کشور آمریکای لاتین شامل ونزوئلا، نیکاراگوئه و کوبا، در فرودگاه مهرآباد گفت: «آمریکای لاتین یک منطقه راهبردی در جهان است. ذخایر طبیعی فراوان و انسان‌های فرهیخته‌ای دارد و سال‌هاست کشورهای زیادی در آنجا در مقابل نظام سلطه ایستادگی می‌کنند». وی تاکید کرد که «در آمریکای لاتین کشورهایی که سال‌ها با جمهوری اسلامی ارتباط داشتند، اما در دهه گذشته به دلایلی این ارتباطات به‌صورت فعال نبوده است و در برخی موارد کار با مشکل مواجه شده، لازم بود که بازنگری کنیم و موانع را برطرف و ارتباط با آمریکای لاتین فعال شود». رابطه ایران با کشورهای آمریکای لاتین به‌ویژه کشوری همچون ونزوئلا اما موضوعی نیست که تنها در دولت سیزدهم مورد توجه قرار گرفته باشد و لازم باشد مورد بازنگری قرار بگیرد. ایران و ونزوئلا سابقه همکاری طولانی دارند و این رابطه با نقش آنها به‌عنوان اعضای بنیانگذار اوپک در سال ۱۹۶۰ آغاز شده است. روابط تهران- کاراکاس پس از به قدرت رسیدن هوگو چاوز در اواخر دهه ۱۹۹۰ افزایش یافت و شروع به متنوع شدن کرد. چاوز در سال ۲۰۱۱ از تهران دیدن کرد و مقامات ارشد ایرانی نیز سفرهای خود به ونزوئلا را آغاز کردند. مجموعه‌ای از موافقت‌نامه‌های اقتصادی برای نشان دادن اهمیت و پردستاورد بودن هر یک از این سفرها از سوی مقامات دو کشور با تبلیغات فراوان امضا شد.
دولت سیدمحمد خاتمی
آغاز دوران ریاست‌جمهوری هوگو چاوز همزمان با دوران اصلاحات در ایران بود. خاتمی به‌رغم آنکه تلاش داشت تا تنش‌زدایی با غرب را در دستور کار سیاست خارجی دولت خود قرار دهد، اما علاقه رئیس‌جمهور جدید ونزوئلا برای ارتباط با ایران و ایجاد شرکای جدید برای کاراکاس از دید تهران نادیده نماند و دوران جدید روابط دو کشور آغاز شد. رئیس‌جمهور وقت ایران سه سفر به ونزوئلا داشت و در جریان یکی از همین دیدارها در سال ۲۰۰۵، کارخانه تراکتورسازی ایران در شهر سیوداد بولیوار افتتاح شد. برای احداث کارخانه تراکتورسازی ونزوئلا که با مشارکت ۵۱درصدی ایران راه‌اندازی شد، ۳۴ میلیون دلار از سوی ایران و ونزوئلا سرمایه‌گذاری شده بود. ظرفیت تولید این کارخانه که قرارداد ساخت آن در سفر سال ۲۰۰۴ هوگو چاوز به ایران میان مقامات دو کشور در تهران امضا شد، سالانه پنج هزار دستگاه تراکتور برآورد شده بود. همچنین در جریان سفر سال ۲۰۰۵ خاتمی به کاراکاس، چاوز نشان «اُردِن دِل لیبِرتادور» را به او اعطا کرد و او را مبارزی خستگی‌ناپذیر برای همه نهضت‌های راستین در جهان خواند. در دوران اصلاحات علاوه بر موضوع رابطه با ونزوئلا، اقدامات دولت موجب شد تا در تحول قابل‌توجهی، مواضع تعدادی از کشورهای آمریکای لاتین در برخورد با قطعنامه سیاسی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد در مورد ایران از مثبت به ممتنع تصحیح شود. در همین مدت، میزان ارتباط مقامات عالی‌رتبه ایران با مقامات عالی‌رتبه کشورهای آمریکای لاتین به‌طور چشمگیری افزایش یافت و علاوه بر چاوز که دو بار به ایران سفر کرد، رئیس‌جمهور وقت یک بار به کوبا و معاونش به کلمبیا، ونزوئلا و کوبا سفر کردند. همچنین فیدل کاسترو رهبر کوبا و همچنین وزرای خارجه ونزوئلا، اروگوئه، کوبا و رئیس مجلس کلمبیا سفرهایی به ایران داشتند.
دولت محمود احمدی‌نژاد
روابط ایران و ونزوئلا در دوران احمدی‌نژاد ارتقا یافت؛ از نظر نظامی و به‌دنبال تحریم تسلیحاتی ایالات متحده علیه ونزوئلا، چاوز برای فروش F-۱۶ فایتینگ فالکون به ایران ابراز علاقه کرد، درحالی‌که ایران بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۲ فناوری هواپیماهای بدون سرنشین را به کاراکاس منتقل کرد. احمدی‌نژاد در سال ۲۰۰۶ نشان عالی جمهوری اسلامی ایران را به چاوز اعطا کرد. رئیس‌جمهور وقت ایران و چاوز درحالی‌که از کشورها و فرهنگ‌های مختلف آمده بودند، هر دو در آن برهه به‌عنوان پوپولیست‌های اقتدارگرا و ضدامپریالیست‌های سرسخت شناخته می‌شدند و هر دو در تلاش بودند تا محور وحدت و نظم جهانی نوین علیه ایالات متحده را ایجاد کنند.
از نظر اقتصادی، تهران و کاراکاس صدها توافقنامه دوجانبه در زمینه‌های انرژی و مالی، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و صنعت، زیرساخت‌ها و ساختمان‌سازی، علم و فناوری و آموزش و فرهنگ امضا کردند. در دوران احمدی‌نژاد و چاوز و در مقایسه با خاتمی، تجارت دوجانبه ایران و ونزوئلا به‌طور قابل‌توجهی از میانگین سالانه ۰۳/۰درصد به ۰۹/۰درصد کل تجارت ایران افزایش یافت و مازاد تجاری بالاتری داشت. تا سال ۲۰۰۸، پروژه‌های صنعتی ایران در ونزوئلا حدود ۴میلیارد دلار ارزش داشت و شامل یک کارخانه مهمات‌سازی، یک کارخانه مونتاژ خودرو و یک کارخانه سیمان بود. با این حال، این پروژه‌ها و پروژه‌های دیگر به دلیل تشدید تحریم‌های ایالات متحده، سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی کم و سوءمدیریت و فساد گسترده دولت به تعویق افتاد یا اجرا نشد. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، ایران‌ایر پروازهای بین تهران و کاراکاس را با توقف در دمشق انجام داد و هر دو کشور قصد داشتند دانشگاه مشترکی را افتتاح کنند. پس از ارسال دو نفتکش توسط ونزوئلا به ایران در ماه مه ۲۰۱۱، ایالات متحده تحریم‌ها را علیه بخش انرژی هر دو کشور تشدید کرد و قانون مقابله با ایران را در نیمکره غربی در سال ۲۰۱۲ تصویب کرد که در آن خواستار «استراتژی جامع برای مقابله با حضور خصمانه فزاینده ایران» شد. این فشار باعث کاهش شدید صادرات ایران به ونزوئلا از بیش از ۶۵ میلیون دلار در سال ۲۰۱۲ به حدود ۱۹ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ رسید.
دولت حسن روحانی
بین دوره اول و دوم ریاست‌جمهوری حسن روحانی، سیاست تهران در قبال ونزوئلا بین دوری از تعامل اساسی و نزدیکی شدید در نوسان بود. رئیس‌جمهور وقت ایران در دوره اول ریاست‌جمهوری خود و در سال‌هایی که تلاش می‌کرد تا در تعامل با غرب، اولویت را بر برنامه هسته‌ای ایران و دستیابی به برجام قرار دهد، با کاراکاس بیشتر در سطح نمادین و نه محتوایی تعامل داشت. روحانی در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ سیزده بار با نیکولاس مادورو و سایر مقامات ونزوئلایی تماس تلفنی و دیدار داشت. پس از توافق هسته‌ای و در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۵، رؤسای‌جمهور دو کشور یک توافق دوجانبه در مورد سرمایه‌گذاری و عرضه امضا کردند.
در دولت دوازدهم و دوره دوم ریاست‌جمهوری روحانی اما همکاری‌های میان تهران و کاراکاس تقویت شد. بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹، روحانی انتخاب مجدد مادورو را تبریک گفت و از دولت او حمایت کرد که ایالات متحده، سایر کشورهای غربی و چندین کشور آمریکای لاتین از به رسمیت شناختن آن خودداری کردند. دولت ایران در این مقطع با ارسال پنج نفتکش با حدود ۶۰ میلیون گالن بنزین تصفیه‌شده به کاراکاس برای کاهش کمبود شدید در ماه مه ۲۰۲۰، تحریم‌ها و تهدیدهای آمریکا را به چالش کشید. اولین نفتکش ایرانی، با نام فورچون که حامل بنزین با پرچم ایران بود پیش از چهار نفتکش دیگر، حوالی ساعت ۲۳ روز ۲۴ مه از مسیر کانال سوئز، دریای مدیترانه، تنگه جبل‌الطارق، اقیانوس اطلس و دریای کارائیب وارد ساحل بندر «ال پالیتا» (El Palita) شده و مشغول تخلیه محموله خود در پالایشگاه ال‌پالیتو شد. معاون رئیس‌جمهور، وزیر انرژی و وزیر دفاع ونزوئلا در بندر ال‌پالیتا برای استقبال حاضر شدند. به گفته کاپیتان نفتکش فورچون، «با ورود نفتکشها به آب‌های انحصاری اقتصادی ونزوئلا شناورهای نظامی این کشور و بالگردهای هوا ـ دریای ارتش آنها را تا بندر «ال‌پالیتا» اسکورت کردند». رئیس‌جمهور ونزوئلا پس از این اقدام ایران، در توئیتر نوشت: «ایران متشکریم، تنها برادر ملت‌های آزاد است که ما را نجات خواهد داد». وزیر خارجه ونزوئلا نیز در توئیتی گفت: «ایران و ونزوئلا همیشه در مواقع سختی از یکدیگر حمایت کرده‌اند. امروز اولین کشتی حامل بنزین برای مردم ما رسید.»
نفتکش‌های ایرانی در حالی وارد ونزوئلا شدند که این کشور دارای بزرگترین ذخایر نفت در جهان است، اما صنعت انرژی این کشور به دلیل فساد، سوءمدیریت و سرمایه‌گذاری ناقص به‌قدری ویران شده است که دیگر نمی‌تواند به اندازه کافی نفت برای تأمین نیاز داخلی خود به بنزین پالایش کند. این امر باعث بروز مشکلات سیاسی واقعی شده است. صف‌های طولانی برای بنزین در سراسر ونزوئلا وجود دارد. این امر باعث افزایش گسترده اعتراضات در داخل ونزوئلا و حتی نشانه‌هایی از انزجار از دولت در کاراکاس شده است. تهران همچنین برای دور زدن بیشتر تحریم‌های آمریکا و تقویت صادرات به ونزوئلا با تاسیس شرکت اتکا( وابسته به وزارت دفاع) ، سوپرمارکتی به نام مگاسیس در کاراکاس افتتاح کرد که محصولات وارداتی از ایران را می‌فروشد. در نوامبر و یک ماه پس از پایان تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران، تهران فناوری تولید پهپادهای شناسایی و جنگی را به ونزوئلا منتقل کرد. در این مقطع همچنین رئیس‌جمهور کلمبیا مدعی شد که دولت ونزوئلا پس از پایان تحریم تسلیحاتی ایران در مهر ۲۰۲۰ قصد دارد از ایران موشک‌های میان‌برد و دوربرد خریداری کند.
دولت ابراهیم رئیسی
در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۳، هشتمین رئیس‌جمهور ایران، ابراهیم رئیسی با همتای ونزوئلایی خود، نیکلاس مادورو دیدار کرد تا نقشه راه همکاری دوجانبه ۲۰ ساله را امضا کنند. زمینه‌های انرژی، دفاعی، کشاورزی، مهندسی، گردشگری و فرهنگ از جمله موضوعات گنجانده‌شده در این سند همکاری هستند. رئیسی در مراسم امضای قرارداد و همانطور که در دیدارهای مقامات ایران و ونزوئلا مرسوم است، اظهار داشت که دستور کار در این سند مقابله و مقاومت در برابر تحریم‌ها، فشارها و امپریالیسم آمریکا بوده است. تهران برای ارتقای همکاری بیشتر انرژی به‌عنوان بخشی از توافق دوجانبه و کمک به ونزوئلا برای کاهش کمبود سوخت در بحبوحه بحران سیاسی و اقتصادی، دومین نفتکش ساخته‌شده توسط شرکت صدرا را به کاراکاس تحویل داد. همچنین در ماه قبل از امضای این توافق، قراردادی به ارزش ۱۱۰ میلیون یورو (۱۱ میلیون دلار) با کاراکاس برای تعمیر و راه‌اندازی مجدد کوچکترین پالایشگاه نفت ونزوئلا به نام ال‌پالیتو امضا شده بود.
رئیس‌جمهور همچنین سال گذشته در گفت‌وگویی تلفنی با نیکلاس مادورو، روابط ایران و ونزوئلا را راهبردی دانست و گفت: «روابط کنونی دو کشور باید در دولت جدید ایران افزایش یابد». خردادماه سال جاری نیز ابراهیم رئیسی سفر خود به سه کشور آمریکای لاتین را از ونزوئلا آغاز کرد؛ رئیس‌جمهور ایران در بدو ورود و هنگام استقبال نیکلاس مادورو از وی در کاخ ریاست‌جمهوری ونزوئلا گفت: «ما دیدگاه‌های مشترک و دشمنان مشترکی داریم». در جریان این سفر ۱۹ قرارداد همکاری میان دو کشور به امضا رسید که اسنادی شامل همکاری و مشارکت در حوزه‌هایی نظیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، انرژی، بیمه، حمل‌ونقل دریایی، آموزش‌عالی، کشاورزی، دارویی و پزشکی، تبادلات فرهنگی و همچنین توسعه همکاری‌های معدنی بود.
امتیاز تجارت با ونزوئلا به‌رغم تحریم
پس از انتشار خبر حرکت نفتکش‌های ایرانی به مقصد ونزوئلا، این سوال در اذهان ایجاد شد که ونزوئلای تحریم‌شده با حجم بالای تورم و ارزش پایین پول ملی به چه شکل بدهی خود به ایران و هزینه نفت کشور را پرداخت خواهد کرد. پاسخ طلا بود که البته اندکی بعد و به‌طور غیررسمی اعلام شد؛ وسیله مبادله جذابی که ردیابی را دشوار می‌کند و هیچ معادلی برای سیستم‌هایی که الماس را ردیابی می‌کنند، وجود ندارد. محمدحسن غلامی، رئیس انجمن پول‌طلای کشور نیز پس از لنگر گرفتن نفتکشها در بندر ونزوئلا اعلام کرد، به ونزوئلا نفت فروختیم، طلا آوردیم، بهتر از این چه می‌خواهیم؛ طلا تحریم‌گریز است، ولی ما خودمان را به دلار آویزان کرده‌ایم. همچنین در خبر دیگری در سال ۹۹ عنوان شد که دولت ونزوئلا ۹ تن طلا معادل حدوداً ۵۰۰ میلیون دلار را در ازای خدمات ایران برای بازسازی پالایشگاه‌های این کشور با هواپیما به تهران ارسال کرده است. طلا را می‌توان قاچاق کرد و مقادیر نسبتاً کمی را می‌توان در چمدان یا کشتی به دریای کارائیب برد و سپس تخلیه کرد. اگر شسته و وارد سیستم معاملات طلا شود، کاملاً غیرشفاف است. در نتیجه این یک راه بسیار راحت برای کشوری است که شرکایی دارد که نمی‌خواهند روابط تجاری خود با ونزوئلا را تبلیغ کنند تا همچنان با رژیم کاراکاس معامله کنند. فقدان قابلیت ردیابی طلا، فراوانی آن در ونزوئلا - نه‌تنها در بانک مرکزی، بلکه در زیرزمین - آن را تبدیل به یک ارز واقعاً جذاب برای ونزوئلا کرده است. در جریان درام‌های اقتصادی جهانی، ارزش طلا به‌عنوان وسیله‌ای مطمئن‌تر برای پس‌انداز افزایش می‌یابد.
موانع توسعه روابط با کاراکاس
هرچند تهران تلاش می‌کند تا سطح روابط خود با کاراکاس را در سطوح غیر از اقتصادی نیز افزایش دهد و در همین راستا نیز بارها تلاش شده تا پرواز مستقیم میان دو کشور به صورت دائمی تثبیت شود، اما اساساً شباهت‌های کمی بین ایران و ونزوئلا وجود دارد؛ تهران و کاراکاس از نظر اصول سیاسی یا فرصت‌های فرهنگی پیوند عمیقی ندارند و عملاً هیچ ارتباطی بین مردم وجود ندارد. از بسیاری جهات، روابط، کاملاً سطحی و وابسته به نیازهای لحظه‌ای و روابط بین رهبران دو کشور است.
جمعیت ونزوئلا اکثراً مسیحی هستند درحالی‌که ایران یک حکومت مذهبی مسلمان است. جمعیت‌شناسی نیز بین دو کشور کاملاً متمایز است. با این حال، دشمن مشترکی که آمریکا باشد، این دو کشور را در کنار هم قرار داده تا منافع مشترک خود در دور زدن تحریم‌های ایالات‌متحده را به منصه ظهور برسانند. ماه گذشته و در دیدار دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با وزیر فرهنگ ونزوئلا، عبدالحسین خسروپناه با تأکید بر همکاری فرهنگی بین ایران و ونزوئلا گفت: «سرعت ارتباط اقتصادی بین دو کشور از ارتباط فرهنگی بیشتر بوده است.»
همچنین با توجه به فاصله طولانی میان دو کشور و تسلط ایالات متحده بر مسیر حرکت کشتی‌ها و نفتکشها، اگر واشنگتن عزم راسخ داشته باشد تا مانع ارسال سوخت و تبادلات میان تهران و کاراکاس شود؛ دیگر کار به آسانی زمان ارسال ۵ نفتکش در دولت دوازدهم نخواهد بود و حضور ایران در حوزه نفت و گاز ونزوئلا مختل خواهد شد کما اینکه در اکتبر ۲۰۲۰ محموله چهار نفتکش ایرانی توسط آمریکا توقیف و عنوان شد که محموله توقیف‌شده بنزین ایران را فروخته و بخش اعظم پول حاصل آن، قرار است به قربانیان تروریسم دولتی اختصاص داده شود. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران در آن مقطع اعلام کرد که کشتی و محموله‌های نفتی که آمریکا توقیف کرده، بنزین فروخته‌شده ایران به ونزوئلا به صورت تحویل کالا در عرشه یا فوب بوده و ایران پول آنها را از ونزوئلا گرفته و آمریکا نه اموال ایران، بلکه اموال ونزوئلا را توقیف کرده است.
رابطه با آمریکای لاتین
انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹و گفتمان چپ‌گرایی که در سرنگونی حکومت پهلوی نقش مؤثری را ایفا کرده بود موجب شد تا گفتمان سیاست خارجی، کشور را به سمت توسعه روابط با کشورهایی همچون جمهوری خلق کره‌شمالی، کوبا و نیکاراگوئه سوق دهد. همچنین جهت‌گیری و آرمان‌های ضدامپریالیستی چپ‌های رادیکال و رژیم‌های غیرمتعهد در آمریکای لاتین، انگیزه بسیار مهمی برای ایران پس از انقلاب بود.
با پایان جنگ سرد و فروپاشی نظام دوقطبی که منطقه آمریکایی لاتین را به عرصه دخالت و اعمال نفوذ دو ابرقدرت تبدیل کرده و مانع از تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری مستقل شده بود؛ این امکان و فضا به وجود آمد که کشورهای این منطقه تا حدودی به اتخاذ سیاست‌های مستقل در جهت‌گیری سیاست خارجی مبادرت بورزند. در این میان روی کار آمدن دولت‌هایی همچون هوگو چاوز در ونزوئلا در سال ۱۹۹۸، ایوو مورالس در بولیوی در سال ۲۰۰۵ و نیز پیروزی دانیل اورتگا در نیکاراگوئه در سال ۲۰۰۶ و همچنین تغییر جهت‌گیری در مواضع کشورهایی همچون هندوراس، عملاً فضا را برای گسترش روابط این کشورها با غیر از شرکای سنتی خود پدید آورد.
در دوران پس از جنگ تحمیلی، اولویت سیاست خارجی ایران بر توسعه روابط با همسایگان نزدیک، کشورهای اسلامی و ملت‌های در حال توسعه بود. بنابراین طی این دهه روابط ایران با کشورهای غربی کاهش پیدا کرد، درحالی‌که روابط با سوسیالیست‌ها و کشورهای طرفدار شوروی رو به افزایش بود. در این دوران سفارتخانه‌های ایران در کشورهای شیلی، اروگوئه، کوبا، نیکاراگوئه و کلمبیا افتتاح و آغاز به کار کردند. با توجه به تحریم‌های اقتصادی، ایران به‌منظور تأمین کالاهای ضروری خود متوجه آمریکای لاتین شد و بدین ترتیب کشورهایی مانند آرژانتین، برزیل و اروگوئه به عمده‌ترین مبادی وارداتی ایران در منطقه تبدیل شدند. یک آمار تخمینی از حجم مبادلات تجاری ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین پس از انقلاب اسلامی، رقمی در حدود ۲۰ میلیارد دلار را به نمایش می‌گذارد.
