از سرزمین کهن به سرزمین مادری

درباره بازگشت یک سریال توقیف‌شده به کارگردانی کمال تبریزی

کمال تبریزی یک‌ماه پیش در گفت‌وگویی که با روزنامه هم‌میهن داشت، در پاسخ به این پرسش که چقدر به حل‌شدن مشکل سریال «سرزمین کهن» امید دارید؟ گفته بود: «نمی‌دانم واقعاً. من دائم با مسئولان تلویزیون در سطوح مختلف گفت‌وگو می‌کنم که تکلیف این سریال را روشن کنند. حتی گفتم اگر نمی‌خواهید یا نمی‌توانید سریال را پخش کنید، با یک پلتفرم به توافق برسید که از آنجا پخش شود. به‌نظرم در پلتفرم، سریال بیشتر و بهتر هم دیده می‌شود اما هنوز به هیچ نتیجه‌ای نرسیده‌ایم و این‌سریال در حالت تعلیق و بلاتکلیفی باقی مانده است.» گویی مسئولان صداوسیما این گفت‌وگو را خوانده‌اند و حالا تصمیم گرفته‌اند با تغییرنام سریال از «سرزمین کهن» به «سرزمین مادری»، پخش این سریال را از سر بگیرند. البته قرار است این مجموعه از پلتفرم «تلوبیون» پخش شود. «سرزمین مادری» با نام اولیه «سرزمین کهن»، به بررسی وقایع سیاسی ایران از سال ۱۳۲۰ خورشیدی تا پیروزی انقلاب اسلامی در بستر زندگی پسری نوجوان می‌پردازد.

اعتراض نمایندگان مجلس

سریال «سرزمین کهن» در سال ۱۳۹۲ روی آنتن تلویزیون رفت اما پس از پخش تنها چهارقسمت، متوقف شد و پس‌ازآن هم هرگز به آنتن نرسید. برخی اعتراضات قومیتی که با عصبانیت نمایندگان قومیت‌ها در مجلس همراه شد، درنهایت به توقف پخش این سریال انجامید. «اسماعیل جلیلی»، نماینده مسجدسلیمان در مجلس در پی پخش «سرزمین کهن»، اقدام صداوسیما در تحریف تاریخ بختیاری را غیرحرفه‌ای، اختلاف‌افکنانه و دشمن‌شاد‌کن دانست و خواستار توقف این سریال تا زمان اصلاح آن شد. «محمد‌تقی توکلی»، نماینده الیگودرز نیز در صحن علنی مجلس، به تقبیح این سریال پرداخت و «عباس پاپی‌زاده»، نماینده دزفول پس از بیان اظهاراتش در محکوم‌کردن این مجموعه، از ارسال پرونده سریال «سرزمین کهن» به شورایعالی امنیت ملی خبر داد. در ادامه ۷۰نفر از نمایندگان قومیت‌های مختلف طی بیانیه‌ای عملکرد سازمان صداوسیما را نامناسب و آن را توهین‌آمیز دانستند؛ تذکرات کتبی آنها به‌جهت اهانت به مردم بختیاری به سازنده سریال و نیز تذکرات به ریاست سازمان صداوسیما، شورای نظارت بر صداوسیما و نیز وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در صحن علنی مجلس توسط «ضرغام صادقی»، عضو هیئت‌رئیسه مجلس شورای اسلامی قرائت شد.

واکنش تبریزی به اعتراضات

کمال تبریزی در واکنش به این اعتراضات گفته بود: «اسامی شخصیت‌های این سریال صرفاً نام خانوادگی افراد است و اشاره‌ای به هیچ‌یک از اقوام غیور و دلاور کشور ندارد. قهرمان اصلی سریال که نقش مهم و مؤثری در نهضت خرداد و همراهی با روحانیت و امام(ره) دارد،‌ از همین خانواده بختیاری است و قضاوت درباره شخصیت‌های مثبت و منفی این سریال، به صبر و حوصله بیشتری احتیاج دارد.» همچنین کمال تبریزی همراه عباس سلیمی‌نمین، مشاور تاریخی پروژه و سایر دست‌اندرکاران سریال «سرزمین کهن»، در نامه‌ای به معاونت سیما در مورد نقش برجسته قوم بختیاری و مبارزات آنان در این سریال توضیح دادند. بااین‌حال در پایان این نامه از آنهایی که از این سریال دلخور شده بودند، اینگونه دلجویی شد: «بی‌تردید دست‌اندرکاران این سریال به‌هیچ‌وجه حتی در تصورات ذهنی خویش، قصد کوچک‌ترین بی‌احترامی‌ای به ساحت مردم شریف و پرافتخار بختیاری را نداشته‌اند. مشاهده قسمت‌های آتی این مجموعه تلویزیونی، مؤید این واقعیت خواهد بود. با این وجود چنانچه پخش قسمت‌های اولیه این مجموعه موجب رنجش‌خاطر هموطنان عزیز بختیاری شده است؛ مراتب عذرخواهی خود را اعلام می‌کنیم.» حساسیت‌هایی که برای این سریال پیش آمد، بهانه‌جویانه بود و بخش عمده‌ای از آن به حذفیاتی برمی‌گردد که در فیلمنامه صورت گرفت و باعث شد که این سوءتفاهم‌ها در فیلمنامه به‌وجود بیاید و حکایت این ضرب‌المثل است که «می‌خواستند ابرویش را درست کنند، چشمش را هم کور کردند.» دقیقاً این اتفاق برای سریال «سرزمین کهن» افتاد. یعنی آنقدر فیلمنامه را دستکاری کردند و فشارهای بی‌منطق به سریال وارد شد که دستکاری‌های اعمال‌شده و حذف صحنه‌هایی که تعیین‌کننده و کلیدی بودند، باعث شد چنین سوءتفاهمی به‌وجود آید.»

ضرغامی وارد شد

در زمان پخش سریال «سرزمین کهن» مهندس ضرغامی، رئیس وقت صداوسیما بود. او بدون تشریفات و اطلاع قبلی، حتی با پوشیدن لباس قوم بختیاری، به مسجدسلیمان سفر کرد و در جمع مردم منطقه ضمن دلجویی و عذرخواهی از مشکل پیش‌آمده، از اصلاح سریال و پخش آن از تلویزیون خبر داد. ضرغامی گفت، برخی بخش‌های «سرزمین کهن» حذف می‌شود. او همچنین گفت که زمان را از دست نمی‌دهد و در آینده، زمانی که کل این بحث بختیاری از داستان این سریال حذف شد، با همکاری فرهیختگان و همکاران یک مجموعه بسیار جذاب و خوب از بختیاری‌ها در این سریال پخش خواهد شد که اگر اقوام بختیاری بار اول آن را ملاحظه کنند، اصرار خواهند کرد که هرچه زودتر باز هم مجموعه‌ای ساخته و این موارد در آن دیده شود.

یک‌دهه توقیف

با وجود وعده‌های ضرغامی اما از آن زمان تاکنون که دوباره این سریال با تغییر نام و اصلاحات قرار است پخش شود، یک دهه گذشته و دراین‌مدت این سریال به محاق رفته بود. در این سال‌ها با آمدن هرکدام از رؤسای جدید سازمان صداوسیما، تلاش‌هایی مبنی بر پخش سریال صورت گرفت؛ حتی یک پژوهشگر تاریخ بختیاری با حضور در یک برنامه تلویزیونی اینگونه اظهار کرد: ما بختیاری‌ها زود قضاوت کردیم و فقط چند قسمت از این سریال را دیدیم درحالی‌که قهرمان داستان، شخصیتی لر و بختیاری است و گفته‌اند اواسط داستان از این قوم ایرانی خیلی تعریف و تمجید می‌شود. این پژوهشگر همچنین عنوان کرد که قرار است چندنفر از بزرگان قوم بختیاری، سریال «سرزمین مادری» را تا انتها تماشا کنند و با مذاکره آنان با صداوسیما، این سریال به پخش برسد. چندبار دیگر درباره حل مشکل این سریال و پخش آن اطلاع‌رسانی شد اما هیچ‌وقت این امکان فراهم نشد. این سریال هم سریال پربازیگری است، هم از چهره‌ها و ستاره‌های سینمایی بسیاری بهره برده است. شهاب حسینی، جواد عزتی، بابک حمیدیان، الهام حمیدی، امیر آقایی، مهدی شادمان، نیکی کریمی، محمدرضا فروتن، محسن تنابنده، پژمان بازغی، شبنم قلی‌خانی، ثریا قاسمی، مرحوم پرویز پورحسینی، حسین محجوب، فرهاد قائمیان، هنگامه قاضیانی، حسن پورشیرازی، جعفر دهقان، فرشته صدرعرفایی، علیرضا خمسه، میترا حجار، رضا کیانیان، هومن سیدی، سام درخشانی، سعید راد، لیلا زارع، مهران رجبی، ترلان پروانه، ارسلان قاسمی، پریوش نظریه، حسین مهری و ده‌ها بازیگر مطرح دیگر در این سریال ایفای‌نقش کرده‌اند.

سخن پایانی

بدون‌شک یکی از موانع فیلمسازی یا سریال‌سازی و به‌طورکلی تولیدات نمایشی در ایران، عوامل فرهنگی به‌ویژه فرهنگ قومیتی و حساسیت‌هایی است که بر سر آن وجود دارد. اغلب اعتراض‌هایی که نسبت به آثار تصویری صورت می‌گیرد یا به‌دلیل اعتراض‌های صنفی است یا اعتراض‌های قومی. مثلاً فلان‌صنف اعتراض می‌کند که به شغل ما توهین شده یا فلان قوم معترض می‌شود که به قومیت، خرده‌فرهنگ‌ها و زبان آنها توهین شده است. حتی سریال دنباله‌دار «پایتخت» هم که مخاطب انبوه داشت، در یک مقطعی با اعتراض برخی از نمایندگان و مردم شمال همراه شد. درواقع خط‌قرمزهای تولید فیلم و سریال در ایران با دو خط‌قرمز موازی همراه است؛ یا ممیزی‌های دولتی یا اعتراض‌های مردمی که حاصل آن می‌تواند توقیف یا وقفه در نمایش باشد و البته هزینه‌های مضاعفی که روی دست سازندگان می‌ماند. بعدازمدتی هم به بها و بهانه‌ای، به چرخه نمایش برمی‌گردند. البته این قصه باز هم بر مدار تکرار ادامه خواهد داشت.