بدون اینترنت آزاد اینترنت ملی محقق نمی‌شود/ستار هاشمی با حضور در مجلس تداوم سیاست‌های فیلترینگ را خسارتبار و ناکارآمد دانست
وضعیت اینترنت کشور با وزارت ارتباطات گره خورده و روزی نیست که مسئولان این وزارتخانه درباره آن مورد پرسش قرار نگیرند.
وضعیت اینترنت کشور با وزارت ارتباطات گره خورده و روزی نیست که مسئولان این وزارتخانه درباره آن مورد پرسش قرار نگیرند. محدودیت‌ها بر اینترنت ایران البته اندک نیست و بهتر است بگوییم از زمان رونق این بستر ارتباطی در جهان، اولین واکنشی که سیاستگذاران در ایران بدان داشته‌اند، منع بوده و محدودیت؛ سیاستی که بسیاری از کاربران آن را با کلیدواژه «فیلتر» بهتر درک می‌کنند؛ تارنماهایی مسدود و برنامه‌هایی که باز نمی‌شوند.
این داستان از فیسبوک شروع شد و بعدتر به یوتیوب، تلگرام و اینستاگرام هم رسید. در دولت روحانی البته گشایش‌هایی معنادار در کیفیت و دسترسی کاربران فراهم آمد اما همین امر باعث افزایش مقابله‌ها شد. در حوادث ۱۳۹۸ نیز باری این تجربه آزموده شد که می‌توان اینترنت بین‌الملل را به‌کلی از دسترس خارج ساخت. در جریان اعتراض‌های شهریور ۱۴۰۱ هم اینستاگرام و واتساپ فیلتر شدند تا هم دیگر کسی وقت خود را صرف روشن و خاموش کردن فیلترشکن نکند و هم بازار فیلترشکن‌‌فروش‌ها رونقی دوباره بگیرد؛ بازاری با گردش مالی تخمین‌زده‌شده بین ۲۰ همت تا ۵۰ همت و البته یک بازی دو سر باخت که هم روی کیفیت اینترنت اثر می‌گذارد، هم مشکلاتی امنیتی برای خود کاربران ایجاد می‌کند.
با چنین دورنمایی پزشکیان یکی از محورهای شعارهای انتخاباتی خود را اصلاح نظام ناکارآمد فیلترینگ و فراهم‌آوردن دسترسی آزاد شهروندان به اینترنت آزاد و احیای کسبوکارهای دیجیتال اعلام کرد. بدین‌ترتیب وقتی ستار هاشمی برای منصب وزارت ارتباطات انتخاب شد، یکی از مهمترین خواسته‌ها از او بازنگری جدی در فیلترینگ و سرعت و کیفیت اینترنت بود.
او نیز البته خود از موافقان این امر بود و در ماه‌های نخست وزارت موفق شد نظر مساعد اعضای شورای عالی فضای مجازی را برای رفع فیلتر واتساپ و پلی‌استور جلب کند؛ موفقیتی که بسیاری را امیدوار کرد که به‌زودی سایر برنامه‌ها نیز رفع فیلتر خواهند شد، به‌خصوص آنگاه که او یوتیوب را «یکی از بزرگترین اساتید من که چیزهای زیادی از آن یاد گرفتم» دانست.
حملات بی‌سابقه سایبری در دوران جنگ
جنگ دوازده‌روزه اما بار دیگر اینترنت را به محاق برد. در همان روزهای نخست پلتفرم‌هایی همچون واتساپ، تلگرام و اینستاگرام دچار اختلال شدند و اینترنت با محدودیت‌هایی مشهود مواجه شد. وزارتخانه البته در بیانیه‌ای این مشکل را امری موقتی و وابسته به شرایط ویژه کشور قلمداد کرد و فقط یک روز پس از اعلام آتش‌بس، به تنظیمات قبلی بازگشت. چنین بازگشتی البته با اعتراض دوباره همان مخالفان همیشگی اینترنت آزاد مواجه شد. دیروز اما هاشمی به مجلس رفت تا گزارشی درباره ارتقای امنیت شبکه در جنگ دوازده‌روزه ارائه کند.
او در این جلسه، از مقابله موفق با حملات سایبری، ضرورت بازنگری در حکمرانی فضای مجازی، تأثیر فیلترشکن‌ها بر کیفیت شبکه و برنامه‌ریزی برای توسعه متوازن ارتباطات روستایی سخن گفت و درباره پیامدهای منفی اجتماعی محدودیت اینترنت هشدار داد. در بخشی دیگر از صحبت‌هایش نیز هاشمی بر بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان برای پیشبرد اقتصاد دیجیتال تأکید کرد.
هاشمی از این گفت که در همان روزهای نخست جنگ کارگروه ویژه «پایش وضعیت ارتباطات» برای تداوم خدمات عمومی در حوزه ارتباطات تشکیل شده و جلساتی روزانه برگزار کرده تا با تعامل نزدیک و حضور میدانی، تصمیم‌هایی بهنگام برای پاسخ به نیازهای مردم و کسب‌و‌کارها و پایداری ارتباطات، زیرساخت‌های داده‌ای و نیازمندی‌های ارتباطی دستگاه‌های اجرایی اتخاذ شود. او در همین زمینه به حملات سایبری انجام‌شده نیز اشاره کرد و آنها را «پیچیده و بی‌سابقه» معرفی کرد. در عین حال هاشمی مدعی شد که «مجموعه اقدامات جهادی در حوزه امنیت سایبری مانع از اختلال گسترده در خدمات شد» و نتیجه گرفت: «هیچ‌گاه حوزه امنیت سایبری کشور رها نشده و تقسیم کار مشخصی بین نهادها وجود دارد؛ اگرچه نیاز به ارتقاء و استفاده از درس‌آموخته‌های جنگ داریم.»
اقتصاد دیجیتال زیر ضرب جنگ و فیلترینگ
یکی دیگر از محورهای سخنان هاشمی اما مسئله اقتصاد دیجیتال بود. آسیب‌هایی که به‌خصوص به کسبوکارهای آنلاین در سال‌های اخیر و به‌خصوص به دلیل فیلترینگ خورده است، کم نیست. طبق گزارش اتاق بازرگانی ایران، فیلترینگ در سال ۱۴۰۱، به‌طور متوسط ماهانه حدود ۳۹ همت به اقتصاد دیجیتال کشور خسارت وارد کرده و بسیاری از کسبوکارهای کوچک و متوسط فعال در شبکه‌های اجتماعی را دچار افت شدید فروش و حتی تعطیلی کرده است.
هاشمی نیز دیروز در مجلس به امرار معاش و اشتغال نزدیک به 10 میلیون از شهروندان ایرانی ـ مستقیم و غیرمستقیم ـ از طریق اقتصاد دیجیتال اشاره کرد و از ضربه ۳۰ درصدی جنگ به اقتصاد دیجیتال کشور سخن گفت؛ ضرری نیم‌همتی در هر روز که به ۱۵ همت ضرر ماهانه معادل اعتبار سالانه برخی از وزارتخانه‌های کشور می‌انجامد. در همین زمینه او به مهاجرت نخبگان این حوزه اشاره کرد و خطر مهاجرت و غیبت آنها در ایران را مسئله‌ای امنیتی معرفی کرد.
با فناوری نمی‌شود مقابله کور کرد
هاشمی در بخش دیگری از گزارش‌اش به آسیب‌های استفاده از فیلترشکن‌های رایگان در کشور اشاره کرد و آن را مایه آلودگی شبکه دانست. این نکته‌ای است که البته بسیاری از کارشناسان این حوزه نیز بارها بدان اشاره کرده و گفته‌اند یکی از راه‌های نفوذ دشمن، جمع‌آوری داده‌های کاربران و حتی جذب جاسوس در داخل، همین فیلترشکن‌ها بوده است. اینک وزیر ارتباطات نیز از این می‌گوید که علاوه بر اینها، حداقل ۳۰ درصد از درخواست‌های کاربران در شبکه به‌دلیل همین آلودگی‌ها بی‌پاسخ می‌ماند.
او به نقش فیلترشکن‌ها در کاهش کیفیت شبکه نیز اذعان دارد و می‌پذیرد که افزایش کیفیت شبکه به سرمایه‌گذاری نیز مرتبط است، اما در عین حال محدودیت‌های ایجادشده را نیز نادیده نمی‌گیرد. از نظر هاشمی همانطور که تجربه محدودیت ۱۴۰۱ باعث محدودیت دسترسی نشد و ازقضا باعث دسترسی بیشتر نوجوانان به تمامی سایت‌های ممنوعه نیز شد، امروز نیز راهکار محدودیت نیست: «مگر می‌شود با فناوری مقابله کور کرد. ما باید از ظرفیت فناوری برای پیشرفت استفاده کنیم و این مسئله در برنامه‌های ما به‌ویژه در توسعه شبکه ملی اطلاعات لحاظ شده است.»
راه‌حل در مشارکت است نه ممنوعیت
نام «شبکه ملی اطلاعات» که می‌آید البته نگرانی‌ها افزون می‌شود زیرا برای بسیاری از مردم، شبکه ملی اطلاعات تداعی‌گر اینترنت ملی است؛ اینترنتی محدود و کنترل‌شده که ربطی به اینترنت آزاد مورد استفاده در جهان ندارد. هاشمی اما در این زمینه نیز نگاهی متفاوت دارد و معتقد است بدون ارتباطات با دنیا، نمی‌توان به شبکه ملی ارتباطات رسید. در چنین نگرشی البته حفظ استقلال و امنیت سایبری کشور ضرورت دارد، اما تصور اینکه بتوان با قطع ارتباط با اینترنت جهانی، اینترنت ایرانی را به جزیره‌ای محصور بدل کرد، از پایه بیراهه است.
هاشمی دیروز در همین زمینه بدین نکته اشاره کرد که طبق ماده ۶۵ قانون برنامه هفتم، این شبکه باید تا پایان برنامه تکمیل شود اما بدون مشارکت در تولید محتوا این شبکه نمی‌تواند رشد پیدا کند. بدین ترتیب به نظر می‌رسد آنچه در ذهن وزیر از اینترنت ملی می‌گذرد، نه خودکفایی اینترنتی است نه ادغام کامل در اینترنت جهانی بدون لحاظ‌کردن امنیت شبکه. از نظر او «تصویب سند تسهیم درآمد محتوا» نیز گامی جدی است برای ترغیب مشارکت برای حضور در شبکه ملی و ایجاد بدیلی معنادار در برابر رقبای خارجی، وگرنه تا وقتی بسته جذابی پیش روی کاربران نباشد، نمی‌توان خرده‌ای بر استفاده گسترده از پلتفرم‌های خارجی گرفت.
نهضت اینترنت روستایی ادامه دارد
اینترنت روستایی یکی از مسائلی است که از دوران وزارت آذری‌جهرمی محل مناقشه‌های گاه سیاسی بوده است و حتی برخی آن را همچون جرم نابخشودنی وزیر بازنمایی می‌کردند. احمد علم‌الهدی در شهریور ۱۳۹۹ با انتقاد از عملکرد دولت در گسترش شبکه اینترنت گفت: «به جای گسترش اینترنت در روستاها و خرید تبلت و لپ‌تاپ برای روستایی‌ها، به صداوسیما بودجه بدهید.»
از نظر او «وجود اسباب و ابزار ورود به فضای مجازی حتی در اقصی‌نقاط کشور که با فرهنگ‌های بومی دینی انس گرفته‌اند، به ضرر اسلام، انقلاب و نظام هست.» با این همه، اینترنت روستایی نیز در طی سال‌های اخیر گسترش پیدا کرده و دیروز نیز ستار هاشمی از اینترنت‌رسانی به ۱۲۰۰ روستای جدید در دولت چهاردهم و هدف‌گذاری اتصال ۱۰ هزار روستا تا پایان برنامه هفتم توسعه به اینترنت پرسرعت خبر داد. او البته هدف از چنین خدماتی را افزایش دسترسی عادلانه به خدمات حوزه سلامت، آموزش و بهداشت عنوان کرد.
